2444


ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE Z FLEKSJI

  1. Obszar badań i zadania fleksji; morfemy fleksyjne

Proszę sobie przypomnieć wiadomości z zakresu analizy morfologicznej. Co prawda była ona już objęta programem i egzaminem fonetyki i słowotwórstwa, jednak wejdzie również w zakres egzaminu z fleksji. Gwoli przypomnienia przesyłam materiały; moi ubiegłoroczni studenci otrzymali je w zeszłym semestrze:

pliki: „typologia morfemów”, :przykładowe analizy morfologiczne”.

Gramatyka polska - E. Jędrzejko

Fleksja to nauka o odmianie wyrazów i regułach tej odmiany

Ø łac. flexio `zmieniam';

 

Ø dział gramatyki i nauki o języku; odmiana wyrazów;

 

Ø fleksja polska obejmuje dwa typy zjawisk: deklinację (odmianę przez przypadki - rzeczowników, przymiotników, liczebników, części zaimków i imiesłowów) i koniugację (odmianę czasownika);

 

Ø sposób odmiany wyrazów może zależeć od: części mowy, budowy i/lub znaczenia wyrazu;

 

Ø istnieją wyrazy nieodmienne (np. kakao, khaki), ale też takie, które odmieniają się tylko częściowo (np. muzeum).

[1] Wykorzystane źródła: A. Janowska, A. Niewiara: Szkolny słownik terminów gramatycznych. Katowice 2001; E. Jędrzejko, M. Kita: Gramatyka polska. Warszawa 2000 (® cytaty, definicje, przykłady); R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, red.: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. T. 1. Warszawa 1998; M. Kita: Wybieram gramatykę! Katowice 2009; B. Cząstka-Szymon, H. Synowiec, K. Urban: Mały słownik terminów gramatycznych. Warszawa-Kraków 2005 (® schematy i zestawienia końcowe).

Zadania fleksji:

  1. Ustalić zakres i reguły zmienności for wyrazowych

  2. Określić ilość paradygmatów odmiany

  3. Określić zależności między type leksemów odmiennych a ich cechami

  4. Określić sfery płynności fleksyjnej (gr. Leksemów o odmianie osobliwej defektywnej i tematy oboczne supletywnej) np. rok - lata, człowiek - ludzie

  5. Określić pełny zasób końcówek fleksyjnych uwzględniając ich współfunkcyjność i wielofunkcyjność

  6. Określić kierunki i tendencje zmian w sferze fleksji

  7. Wyjaśnić zróżnicowanie dialektalne i socjolingwistyczne fleksji ogólnej

  8. Określić stylistyczne aspekty fleksji - nietypowe użycie form w tekstach artystycznych

  9. Ostatnio - próby kognitywno-kulturowej interpretacji fleksji polskiej

alomorfy danego morfemu to morfy będące realizacjami tego samego morfemu

  1. Podstawowe jednostki opisu fleksyjnego i ich definicje (np. flektem, flektyw, końcowka fleksyjna, temat fleksyjny)

(tu - m.in. wyjaśnienie terminów, które figurują w zagadnieniu: flektem, forma fleksyjna, temat fleksyjny, flektyw, końcówka fleksyjna i in.)

Flektem - abstrakcyjna jednostka na którą składa się pewne znaczenie leksykalne oraz pewna funkcja gramatyczna (zbiór wartości kategorii orfologicznych, przysługujących daneu leksykemowi)

Forma fleksyjna - jednostka językowa złożona ze ściśle określonego flektemu, np. DOM (Dop. Lp.) i określonej formy tekstowej wyrażającej dany flektem

Temat fleksyjny - wykładnik znaczenia leksykalnego formy fleksyjnej jest to część formy fleksyjnej pozostaje po odcięciu flektywu. Jest on wspólny dla wszystkich form fleksyjnych leksemu lub dla określonej klasy funkcjonalnej form fleksyjnej leksemu.

Końcówka fleksyjna - pojedynczy sufiks fleksyjny, występujący jako ostatni (połozony najbardziej na prawo od rdzenia)

Flektyw - wykładnik formy gramatycznej; pojedynczy morf fleksyjny lub ciągu morfemów spełniających funkcję wykładników poszczególnych kategorii morfologicznych

  1. Co to jest paradygmat fleksyjny, ile polszczyzna ma takich paradygmatów, od czego zależy ilość wyróżnianych paradygmatów…

Co to jest paradygmat fleksyjny

Ile polszczyzna ma takich paradygmatów:

(+ Bańko: 11.4, 11.7, 11.8)

Jan Tokarski wyróżnił w każdym rodzaju gramatycznym grupy deklinacyjne w zależności od zakończenia tematu:

  1. rzeczowniki miękkotematowe (o tematach zakończonych na b', ć, dź, f', j, l, ń, m', p', ś, w', ź);

  2. rzeczowniki miękkotematowe stwardniałe (tematy na c, cz, dz, dż, rz, sz, ż);

  3. rzeczowniki o tematach zakończonych na spółgłoskę tylnojęzykową (k, g, ch, h);

  4. pozostałe rzeczowniki twardotematowe (o tematach zakończonych na b, d, f, ł, m, n, p, r, s, t, w, z).

(przesłałam je kiedyś w pliku: „odmiana rzeczownika”)

  1. Co to jest supletywizm i na czym polega?

To zjawisko odnosi się tylko do tematów, nigdy do końcówek!

Supletywizm - tematy fleksyjne tego samego leksemu różnice się w sposób nieregularny i niepodobne do siebie; niewyjaśnione morfologicznie oboczności postaci tematu takie jak np. rok-: lat, czy id- : szed-

Supletywizm tematów fleksyjnych może być zupełny bądź niezupełny. Z supletywizmem zupełnym mamy do czynienia, gdy alternanty tematu są fonologicznie całkiem różne, np. rok- , lat- . człowiek-: ludź- (por. dobr-: lep-, zł-:gor-. Częstsze są jednak przypadki supletywizmu niezupełnego alternanty tematu są tu częściowo fonologicznie zbieżne por. jecha-(ć):jad-(ą), wiedzie-(ć): wie-(m), Mie-(ć): ma-(m), chrzest-: chrzt- … itp

  1. Co to są końcówki równolegle i gdzie jest ich źródło?

Końcówki równoległe = końcówki wspólnofunkcyjne

- różne końcówki występujące w formach o tych samych współrzędnych paradygmatycznych alternatywnie (np. kot-u, ale kruk-owi) lub obocznie
(np. osł-u lub osł-owi).

- ta sama forma fleksyjna leksemu dopuszcza dwie lub więcej końcówek izofunkcyjnych (wyrażające tą samą funkcję gramatyczną, różniące się między sobą, ale nie będące obocznościami)

Powstały w wyniku procesów historycznych i zmian następujących pomiędzy typami deklinacyjnymi.

  1. Na czym, polega wielofunkcyjność a na czym wspólnofunkcyjność końcówek przypadka gramatycznego?

Końcówki wielofunkcyjne - identyczne końcówki występujące w formach o różnych współrzędnych paradygmatycznych (np. D. lp. ps-a, B. lp. ps-a)

Końcówki wspólnofunkcyjne - różne końcówki występujące w formach o tych samych współrzędnych paradygmatycznych alternatywnie (np. kot-u, ale kruk-owi) lub obocznie
(np. osł-u lub osł-owi).

  1. Od jakich czynników zależy repartycja (właściwy dobór) końcówki fleksyjnej w konkretnym wyrazie?

Plik: „kryteria doboru końcówek” (kryterium fonetyczne, semantyczne, zwyczajowe)

Plik zawiera fragmenty artykułu prof. Tambor; pełna wersja: http://www.sjikp.us.edu.pl/pliki/ksiazki/jolanta_tambor.pdf

  1. Co to znaczy, że formy odmiany zaimków mają postać fuzyjną (globalną, kompleksową)

Zaimki odmienne nie mają własnego tematu ani osobnej końcówki fleksyjnej - zmienia się cała forma wyrazu.

Fuzyjność form to cecha polegająca na braku możliwości oddzielenia tematu od końcówki.
W odniesieniu do zaimków, fuzyjne są formy zaimków osobowych ja, ty, my, wy oraz zaimka zwrotnego się.

Podstawowa cecha jęz. fleksyjnego - zjawisko silnego zespolenia tematu fleks. i końc. fleks.

  1. Budowa formy fleksyjnej: typy tematów, typy flektywów

zob. punkt 2.

RZECZOWNIK

Typy tematów:

CZASOWNIK

Ze wzgl. Na morfologiczne właściwości wtórnych tematów czasownika trzy pierwsze to tematy imienne (nie łączą się z afiksalnymi końcówkami osobowymi, lecz z końcówkami rodzajowymi - wyrażającymi rodzaj gramatyczny i liczbę) czwarty z wtórnych czasowników nazywamy temate werbalnym - łączy się tylko z końcówkami osobowymi

Ze wzgl. Na budowę fonologiczną

temat pełny

temat skrócony - dowolnego strukturalnego typu

czuj-ę (pełny) : Czu-ć (skrócony)

Typy flektywów:

  1. Kategorie imienne i ich funkcja (składniowa i semantyczna):

Kategorie imienne to to samo co kategorie gramatyczne. Można je generalnie podzielić na kategorie fleksyjne (takie, ze względu na które leksemy danej części mowy się odmieniają) i klasyfikujące (takie, ze względu na które można klasyfikować całe leksemy). Np. rodzaj to kategoria fleksyjna dla przymiotnika, ale klasyfikująca dla rzeczownika. Wartości kategorii fleksyjnej zmieniają się w granicach jednego leksemu, wartości klasyfikujące są stałe.

Kategorie można też podzielić na prymarne i sekundarne pod względem zarówno składniowym, jak i semantycznym. Czyli: dla rzeczownika prymarna semantycznie jest liczba, a przypadek jest prymarny składniowo. Semantycznie przypadek jest sekundarny dla rzeczownika, a liczba jest sekundarna składniowo.

Można też podzielić kategorie na syntaktycznie uzależniane, syntaktycznie uzależniające i sprzężone.

Funkcje:

Mianownik często reprezentuje pierwszy, hierarchicznie najwyższy argument predykatu.

Dopełniacz pełni tą samą funkcję co biernik, jest wykładnikiem zależności syntaktycznej leksemu rzeczownikowego od rzeczownika, czasownika lub liczebnika.

Celownik nosi informację o syntaktycznej zależności rzeczownika od danego predykatu i jest wskaźnikiem hierarchiczności argumentów tego predykatu.

Biernik - funkcja wyłącznie wewnątrztekstowa.

Narzędnik wskazuje zależność od czasownika danej klasy albo użycie rzeczownika w funkcji predykatu.

Miejscownik może też być pozbawiony funkcji nominatywnej.

Wołacz - nie wchodzi w związki składniowe, pełni rolę samodzielnego wypowiedzenia (apelu).

  1. Kategorie werbalne i ich funkcja (składniowa i semantyczna):

(chodzi o czas, tryb, osobę, stronę, czyli diatezę, aspekt)

  1. Najczęstsze osobliwości w odmianie rzeczownika

Rzeczowniki z końcówkami przymiotnikowymi, np.:

r. m.: dyżurny, Batory, woźny, bliźni, motorniczy, Antoni, Jerzy, chodzony, zbójnicki;

r. n.: czesne, wychodne, Zakopane;

r. ż.: królowa, przekątna, średnia.

M. motornicz-y motornicz-owie

D. motornicz-ego motornicz-ych

C. motornicz-emu motornicz-ym

B. motornicz-ego motornicz-ych

N. motornicz-ym motornicz-ymi

Msc. motornicz-ym motornicz-ych

W. motornicz-y motorniczy-owie

rzeczownik miękkotematowy

M. czesn-e

D. czesn-ego

C. czesn-emu

B. czesn-e

N. czesn-ym

Msc. czesn-ym

W. czesn-e

rzeczownik twardotematowy

M. średni-a średni-e

D. średni-ej średń-ich

C. średni-ej średń-im

B. średni-ą średni-e

N. średni-ą średń-imi

Msc. średni-ej średń-ich

W. średni-a średni-e

rzeczownik miękkotematowy

Rzeczowniki męskoosobowe zakończone w M. l.p. na -a, np. poeta, starosta, kolega, monarcha, łazęga, woźnica, cieśla, basza, zdrajca (l.p. - odmiana żeńska, l. mn. - odmiana męskoosobowa).

M. poet-a poeć-i

D. poet-y poet-ów

C. poeci-e poet-om

B. poet-ę poet-ów

N. poet-ą poet-ami

Msc. poeci-e poet-ach

W. poet-o poeć-i

rzeczow. twardotematowy; tematy: poet-, poeć- (t:ć - alternacja nieautomatyczna, spółgłoskowa, palatalizacja)

Rzeczowniki nieregularne - sędzia i hrabia (deklinacja przymiotnikowa, w Msc. l. p. - żeńska, w l. mn. - męskoosobowa).

M. sędzi-a sędzi-owie/sędzi-e

D. sędzi-ego/sędź-i sędzi-ów/sędź-i

C. sędzi-emu/sędź-i sędzi-om

B. sędzi-ego/sędzi-ę sędzi-ów/sędzi-e

N. sędzi-ą sędzi-ami

Msc. sędzi sędzi-ach

W. sędzi-o sędzi-owie/sędzi-e

rzeczownik miękkotematowy

Rzeczowniki dwurodzajowe - np. sędzia, sierota, beksa, fujara.

Pluralia tantum - paradygmat defektywny.

M. nożyc-e

D. nożyc-ø

C. nożyc-om

B. nożyc-e

N. nożyc-ami

Msc. nożyc-ach

W. nożyc-e

rzeczownik miękkotematowy

Rzeczowniki nieodmienne przez przypadki w liczbie pojedynczej - rzeczowniki występujące w formach liczby pojedynczej niezróżnicowanych ze względu na kategorię przypadka (wszystkie formy liczby pojedynczej mają taką samą postać), a w formach liczby mnogiej zróżnicowanych ze względu na kategorię przypadka, np. akwarium, apogeum, centrum, hospicjum, krematorium, kuratorium, liceum, prezbiterium, sanatorium, stypendium, technikum, trofeum.

M. centr-um centr-a

D. centr-um centr-ów

C. centr-um centr-om

B. centr-um centr-a

N. centr-um centr-ami

Msc. centr-um centr-ach

W. centr-um centr-a

rzeczownik twardotematowy

Rzeczowniki nieodmienne przez przypadki - rzeczowniki występujące tylko w formach zróżnicowanych ze względu na kategorię liczby, ale nie zróżnicowanych ze względu na kategorię przypadka (formy liczby pojedynczej mają zawsze taką samą końcówkę i formy liczby mnogiej mają zawsze taka samą końcówkę - inną niż formy liczby pojedynczej, np. peso (l.p. - peso, l.mn. - pesos).

Rzeczowniki nieodmienne - np. alibi, bikini, boa, etui, gnu, menu, okapi, salami, toffi, yeti.

rzeczowniki supletywne - rok/ lata, człowiek / ludzie
różnią się tematami pochodzącymi od różnych rdzeni w liczb. poj. i mn., a wchodzące w skład tego samego paradygmatu odmiany.

rzeczowniki zakończone na -anin (mieszczanin, Amerykanin)
osobliwość odmiany polega tu na różnicy między tematem w l. poj, gdzie jest on rozszerzony przez przyrostek -in-, a tematem l. mn.

  1. Ile tematów ma czasownik i w jakich formach najłatwiej je znaleźć?

  2. Jakie formy są zbudowane na bazie tematu czasu teraźniejszego, a jakie na temacie czasu przeszłego?

Do obu zagadnień:

Temat czasu teraźniejszego - po odcięciu -ą od 3.os. lmn, np. id-, prasuj-, słysz-

Temat czasu przeszłego - po odcięciu -ł od pseudoimiesłowu, np. szed-, prasowa-, słysza-).

Formy oparte na temacie czasu teraźniejszego:

Formy oparte na temacie czasu przeszłego:

Formy oparte na temacie czasu teraźniejszego/przeszłego:

Zob. też koniecznie! Morfologia T.1 .: w podrozdziale w części poświęconej czasownikowi, konkretnie 2.2.2 Temat podstawowy (tu - także o innych typach tematów!), s. 231-236.

  1. Co to są czasowniki atematyczne (przykłady)?

czasownik atematyczny - czasownik o rdzeniu nierozszerzonym przez przyrostek. Czyli nie ma przyrostka - in. fragmentu wyrazu łączącego się z rdzeniem, ale nie będącym końcówką fleksyjną np.

- ogromn-iast-y - brakuje tego `iasty' - to ten przyrostek.

- konstantyn-opol-owianin-ecz-ka

Temat podstawowy - bez przyrostka

Temat rozszerzony - z przyrostkiem

Przyrostek tematyczny = sufiks tematyczny. Jest to przyrostek fleksyjny występujący między tematem podstawowym a końcówką. To one tworzą tematy rozszerzone i wskazują na przynależność danej formy fleksyjnej do określonej klasy funkcjonalnej form. Przykłady:

- IMIĘ - temat podst imi- i dwa tematy rozszerzone - imi-eni i -imi-on-

- CIELĘ - temat podst - ciel - i tematy rozszerzone: ciel-ęci- lub ciel-ąt- lub ciel-ęt

! Końcówka fleksyjna też uważana jest za przyrostek!

Zatem z szkolnego modelu: wyraz= temat + końcówka

Przechodzimy do gorszego, bo studenckiego: wyraz = temat + przyrostek + końcówka

Żeby dodać nam boleści, Bańko uważa, że to dalej nie jest wystarczające, ponieważ:

- do fleksji wchodzi również stopniowanie (np. grub-sz-y)

- Ba, nawet prefiksy (np. naj-grub-sz-y)

- niektóre wyrazy mają słowo posiłkowe (np. będzie pisać)

Dlatego przechodzimy do jeszcze ogólniejszego modelu: wyraz = temat + część gramatyczna

! Część gramatyczna nazywana jest często flektywem!

  1. Co to jest przyrostek tematyczny - podaj przykład form z rozszerzonym tematem fleksyjnym.

Przyrostek tematyczny = sufiks tematyczny

Przyrostek tematyczny - element tematu podstawowego; dzieli czasowniki na tematyczne (posiadające sufiks) i atematyczne (nieposiadające sufiksu)

Wybier-aj-ą, Roz-gr-ywaj-ą, odkup-ywa-ć

Przyrostek tematyczny - przyrostki fleksyjne występujące między tematem podstawowym a końcówką, tworzą one tematy rozszerzone i wskazują na przynależność danej formyu fleksyjnej do określonej klasy funkcjonalnej form np.: imię, cielę, mieszczanin, muzeum;

Końcówka fleksyjna też jest przyrostkiem fleksyjnym.

  1. Co to są końcówki ruchome i jakich formach występują?

Zob. punkt 2. - w podrozdziale Morfologii dotyczącym końcówki fleksyjnej jest fragment o końcówkach ruchomych (s.143)

W moim wydaniu: Warszawa 1998 PWN (wydanie dwutomowe).


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
2444
2444

więcej podobnych podstron