wiatr socjologia polityki, Socjologia


CZĘŚĆ I

ZAGADNIENIA OGÓLNE

Rozdział 1 Przedmiot i zakres socjologii polityki [s. 11 - 20]

Socjologią polityki jest ta część teorii socjologicznej, która zajmuje się wyjaśnianiem zjawisk walki o władzę i sprawowania władzy, gdyż one właśnie stanowią istotę polityki.

Polityka to dziedzina walki o władzę (Bendix, Lipset)

W Polsce dziedzina ta występuje pod nazwą „socjologia stosunków politycznych” (Julian Hochfeld), na zachodzie zaś jako „socjologia polityczna” lub „socjologia polityki” (Sartori). Sam Wiatr wprowadził rozróżnienie pomiędzy socjologią polityczną i socjologią stosunków politycznych.

Socjologia polityczna - to socjologiczne objaśnienie zjawisk władzy oraz taka interpretacja ogólnej teorii socjologicznej, która problemom władzy nadaje im uprzywilejowane, centralne miejsce.

Socjologia stosunków politycznych - jest czymś szerszym, mianowicie wyodrębnioną częścią socjologii wyjaśniającą zjawiska walki o władzę i sprawowania władzy w zinstytucjonalizowanych formach życia społecznego przez wskazanie społecznych podstaw tych zjawisk i ich wpływu na życie społeczeństwa.

Socjologię polityki wyróżnia uwzględnianie w bardzo poważnym stopniu związków między polityką, a całokształtem życia społecznego nie zaś rezygnacja z analizy polityki w jej różnorodnych (nie tylko socjologicznych) uwarunkowaniach. Socjologia polityczna to pewien sposób rozumienia polityki i społeczeństwa w ich wzajemnym związku, ale nie redukcja całej interpretacji polityki od uwarunkowań społecznych, kosztem uwarunkowań geopolitycznych, biologicznych czy politycznych.

Istniej związek socjologii politycznej z socjologią stosunków politycznych, ale nie identyczność. Socjologia polityczna to teoretyczna podstawa socjologii polityki, która obejmuje swym zakresem zarówno, ogólne interpretacje teoretyczne oraz szereg twierdzeń szczegółowych.

Rozróżnienie między socjologią polityczną, a socjologią stosunków polityki jest rzadkie. Częściej spotykane jest rozróżnienie między socjologią polityczną i socjologią polityki, a nauką o polityce. Część socjologów socjologię stosunków politycznych traktuje jako naukę o polityce (np. Hochfeld). Inni starają się znaleźć dla nauki o polityce tylko jej właściwy zakres.

Meynaud Jean

Bendix, Lipset

Nieredukcjonistyczna socjologia polityki musi spełniać następujące zasady metodologiczne:

  1. umiejscawiać omawiane koncepcje doktrynalne w kontekście konkretnych sytuacji historycznych i społecznych, odczytanie ich genezy i funkcji z punktu widzenia układu sił społecznych, w którym pojawiają się i którego umacnianiu (lub zmienianiu) służą;

  2. zastosowanie interpretacji „realistycznej”, to jest konfrontowanie założeń doktrynalnych z rzeczywistym funkcjonowaniem instytucji politycznych i z rzeczywistym zachowaniem politycznym obywateli;

  3. wykorzystanie w toku przeprowadzonego dowodu wzajemnie się uzupełniającej dokumentacji z zakresu myśli politycznej, prawa państwowego z jednej strony, zaś socjologii politycznej i empirycznie uprawianej nauki politycznej z drugiej.

Socjologia polityki to jedna z nauk politycznych, których dorobek to podstawa empiryczna nauki o polityce. Socjologia polityczna natomiast to jedna z podstawowych interpretacji teoretycznych, która jedynie zespolona z innymi stanowić może teorię polityki, czyli naukę o polityce.

Ryszka Franciszek „Nauka o polityce” ujmuje temat równocześnie z punktu widzenia różnych podejść teoretycznych (ekonomii politycznej, teorii państwa i prawa, teorii stosunków międzynarodowych oraz dyscyplin granicznych tj. geografii politycznej czy biologii politycznej (biopolityki), która jest próbą empirycznego zbadania wpływu jaki na zachowania polityczne wywierają biologiczne cechy organizmu.

Przedstawiciele biopolityki:

Odmienność Nauki o polityce w warunkach politycznych to nie dominacja jednego kierunku metodologicznego, lecz programowa międzydyscyplinarność tej nauki.

Według W.C. Mitchela przyszłość teorii polityki to przejście od socjologii politycznej do ekonomii politycznej

Materializm historyczny

Socjologia polityki jako nauka teoretyczna (nie historyczna)

Zamiast tego będzie się rozwijał system wyjaśnień historyczno - konkretnych.

Socjologia polityki to część socjologii, która wyjaśnia zjawiska walki o władzę i sprawowania władzy w zinstytucjonalizowanych formach życia społecznego.

Zakres przedmiotowy

Część ogólnoteoretyczna socjologii polityki określa (ogólnie) społeczne postawy i społeczne efekty zinstytucjonalizowanej władzy w społeczeństwie. Wchodzą więc tu w grę prawa i hipotezy wyjaśniające zależności genetyczne i funkcjonalne między niepolitycznymi zjawiskami społecznymi, a zjawiskami politycznymi: ta część socjologii stosunków politycznych to socjologia polityczna rozumiana jako ogólnosocjologiczna teoria polityki. Znajduje ona podbudowę w wyspecjalizowanych działach socjologii polityki zajmujących się opisem i analizą poszczególnych dziedzin życia politycznych.

Do części szczegółowej socjologii polityki należą:

  1. socjologia ruchów politycznych i partii politycznych,

  2. socjologia państwa i jego poszczególnych instytucji,

  3. socjologia zachowania politycznego,

  4. socjologia międzynarodowych stosunków politycznych.

Do pewnego stopnia mogłyby być to dziedziny samoistne. Są one częścią większej całości, którą stanowi połączenie ogólnosocjologicznej teorii polityki (socjologii politycznej) z socjologicznymi poddyscyplinami szczegółowymi zajmującymi się analizą stosunków politycznych.

Rozdział 2 Zarys historii socjologii polityki [s. 21 - 69]

Karol Marks - twórca pierwszego w pełni rozwiniętego systemu teoretycznego socjologii polityki (początek dyscypliny).

Nie można mówić o istnieniu socjologii polityki przed Marksem jednak elementy tkwią w wielu teoriach społecznych i politycznych minionych stuleci. Wiatr przedstawia tu tylko element socjologii polityki jako teorii o charakterze empirycznym, wyjaśniającym. Pomija normatywną teorię polityczną.

  1. ROZWÓJ ELEMENTÓW SOCJOLOGII POLITYKI OD PLATONA DO MARKSA

Okres

Twórca

Poglądy

Starożytność

Platon (427 - 347 p.n.e.)

"Państwo" utopia idealnego społeczeństwa; szereg uogólnień socjologicznych; związek różnicowania się ludzkich potrzeb i podziału pracy, a powstanie społeczeństwa (nazywanego tu państwem) związek między prowadzeniem wojen, a ustrojem państwa (powstanie klasy żołnierskiej) "Polityka" obraz społecznej i politycznej ewolucji ludzkości; przemiany historyczne to rezultat długotrwałych zmian w sposobie życia ludów (pasterstwo/rolnictwo) zmiana sposobu zdobywania środków utrzymania i migracja; zniesienie nierówności wynikającej z dziedziczenia (odebranie dzieci rodzinom) kwestia równość a autonomia rodziny w stosunku do państwa)

Arystoteles (384 - 322 p.n.e.)

"Polityka" analiza powstania i funkcji państwa (pochodzą ze wcześniejszych związków społecznych) związek płci - przetrwanie gatunku związek pana i niewolnika - powstanie trwałej wspólnoty "rodzina" podstawa wspólnoty gminnej na której opiera się państwo; Państwo istnieje dzięki obiektywnym koniecznością życiowym ludzi (bezpieczeństwo) z drugiej strony daje im możliwość pełnego rozwoju (człowiek to istota społeczna); Wniosek: społeczeństwo wcześniejsze od jednostki organistyczna teoria społeczeństwa (zalążki u myślicieli Wschodu - Indie) - analogia klas społecznych i systemów w ramach organizmu - przesłanka koncepcji solidarystycznej; Koncepcja solidarystyczna polityczna doktryna umiaru demokracja działa dobrze gdy jest oparta na średniozamożnych ludziach wolnych (dziś klasa średnia).

Średniowiecze

Al.-Rachmani ibn Chaldun (1332 - 1406)

"Prolegomena do historii" wykład nauki o społeczeństwie jako takim prawa społeczne przez obserwacje i logiczne rozważania tylko człowiek odczuwa potrzebę władzy Analiza więzi społecznej (Asabiaj) odzwierciedlenie warunków życia plemienia (byt ludzi) więź to podstawa konieczna do powstania życia politycznego tłumaczy ewolucję władzy politycznej plemiona koczowniczo - pustynne władza ma źródło moralne (tkwi w więzi społecznej) może się powiększyć przez stosowanie siły kontakty i konflikty równowaga sił podbój i rozszerzenie państwa rozszerzenie granic, w których znajdą się wielkie plemiona zdolne do obalenia dynastii panującej (koło się zatacza); teoria konfliktu między grupami społecznymi (konflikt to siła napędowa rozwoju) teoria krążenia elit (Gumplowicz, Pareto)

Odrodzenie

Niccolo Machiaveli (1469 - 1527)

usamodzielnienie nauki o polityce od etyki Pojęcie sytuacji dunamiczne w stosunku do statyki średniowiecza relatywne w stosunku do niezmiennych i absolutnych ocen i wartości średniowiecza Adekwatne do sytuacji - relatywizacja ustrojów i charakterów ludzkich i działań władców; odrzucał spekulatywne rozstrzyganie zagadnień politycznych należy rozwiązania brać z historii, gdyż ona się powtarza znając przeszłość znamy teraźniejszość i przyszłość; egoizm ludzki to źródło działań politycznych

Jean Bodin (1530 - 1596)

"Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej" zalążek teorii podboju państwo powstaje na skutek podbolju jednej grupy przez inną (XIX w. Gumplowicz)

Thomas Hobbes (1588 - 1679)

"Lewiatan" władza polityczna uzasadnia powstanie w kategoriach psychologii społecznej - strach ludzi niezorganizowanych w państwo w stosunku do innych; wynika on z agresywnej natury ludzkiej związek własności prywatnej i powstania państwa

John Locke (1632 - 1704)

oponent Hobbes'a "Dwa traktaty o rządzie" filozofia polityczna uzasadniała rewolucję angielską w XVII wieku prawo poddanych do rewolucji (do pewnych granic) obrona własności polityczny liberalizm - ekonomiczne podstawy państwa aby społeczeństwo ludzkie mogło być społeczeństwem politycznym musi: 1. zjednoczyć się terytorialnie 2. wspólne prawo 3. władza zdolna do rozstrzygania sporów i karania przestępców; Społeczeństwo powstaje na skutek umowy, która ogranicza wolność jednostek przyczyną zaakceptowania takiego rozwiązania jest chęć utrzymania własności prywatnej powstanie pieniądza jako towaru nie ulegającego zepsuciu o uniwersalnych walorach rozróżnienie państwa od rządu stąd dwa rodzaje umowy: 1. umowa społeczna - ustanawia państwo 2. umowa rządowa - ustanawia rząd Rewolucja obala rząd, ale nie państwo. pogwałcenie umowy rządowej przez rząd daje ludowi prawo do rewolucji

Dawid Hume (1711 - 1776)

odrzuca umowę społeczną rozwija koncepcję podboju Bodin'a

EWOLUCJONIZM HISTORYCZNY

XVII w.

Ch. L. Montesquieu (1689 - 1755)

"O duchu praw" nie ma absolutnie najlepszych lub absolutnie najgorszych systemów politycznych system powinien być oceniony z punku widzenia warunków które go stworzyły instytucje polityczne i prawne dostosowane do charakteru ludów, których życie mają regulować, wynika on z warunków geograficznych zwłaszcza klimatu; doktryna trójpodziału władz - założenie kontroli instytucji politycznych przez społeczeństwo w drodze uzyskania harmonii między tymi instytucjami

J. G. von Herder (1744 - 1830)

akceptował determinizm geograficzny; podkreślał rolę "czynników wrodzonych człowieka (jego cech); warunki geograficzne wpływają na instytucje polityczne pośrednio przez obyczaje (cechy kultury)

Edward Burke (1729 - 1803)

ustrój polityczny to efekt długotrwałego rozwoju historycznego

Adam Ferguson (1723 - 1816)

dynamiczna wizja historii jako podstawa rozumienia przemian politycznych konflikt i walka to podstawa rozwoju

FRANCJA POREWOLUCYJNA

XVIII/XIX w.

Francois Guizot (1786 - 1874), Jacques Thierry (1795 - 1856), Ludwik Thiers (1797 - 1877), Jules Michelet (1798 - 1874)

analiza przyczyn rewolucji francuskiej i angielskiej 1. Dzieje są tworzone przez lud; 2. Rewolucja to rezultat sprzeczności społecznych narosłych przed ich wybuchem; 3. Pochodzenie klas i władzy państwowej korzeniami sięga do podboju dokonanego przez jedno plemię w stosunku do drugiego Teoria podboju Arthur de Gobineau (1816 - 1882) "Esej o nierówności ras ludzkich" - założenia teoretyczne rasizmu; Joachim Lelewel (1786 - 1861) teoria na rzecz wyzwolenia ludu i powrotu do demokracji gminnej

XIX wiek

Charles Alexis Henri de Tocqueville (1805 - 1859)

socjologia stosunków politycznych "O demokracji w Ameryce" "Dawny ustrój i rewolucja" rewolucja to wynik narosłych sprzeczności, wybucha, gdy początkowa poprawa rozbudza nadzieje i oczekiwania, a stopień ich zaspokojenia jest niewystarczający; demokracja amerykańska - nowy ustrój polityczny i społeczny oparty na egalitaryzmie

August Comte (1798 - 1857)

bez organizacji politycznej niemożliwe są stosunki społeczne państwo musi mieć terytorium państwo kieruje działalnością materialną społeczeństwa podstawa materialna państwa to podział pracy i uspołecznienie

Herbert Spencer (1820 - 1903)

"Właściwa sfer rządu" państwo to spółka akcyjna dla ochrony interesów jednostek; ewolucja ustrojów politycznych i społecznych zależy od prowadzenia wojny lub długotrwałego pokoju wojna - ustrój wojowniczy: scentralizowany i zmilitaryzowany ustrój polityczny, jednostka podporządkowana państwu; pokój - industrialny: ochrona praw jednostki, działalność społeczna skoncentrowana na bogaceniu się

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 - 1831)

"Filozofia prawa" jak należy postępować w sferze polityki Pelczyński wyróżnił podstawowe twierdzenia Hegla 1. Nowoczesne państwo to monarchia konstytucyjna z silną biurokratyczną władzą wykonawczą, zrównoważoną przez udział obywateli w zarządzaniu i przez zachowanie sfer autonomii indywidualnej, społecznej i lokalnej 2. prawna i instytucjonalna struktura państwa ulega nieustannym przemianom wywołanym przez przemyślne stosowanie założeń teoretycznych do warunków tradycyjnych 3. życie polityczne każdej epoki kształtowane jest i zdeterminowane przez dominujące siły duchowe i materialne tej epoki, jej całościową kulturę i cywilizację 4. ostateczne wytłumaczenia charakteru każdej epoki i przejścia od jednej epoki do drugiej trzeba szukać w naturze bytu metafizycznego zwanego: Duchem, Umysłem lub Rozumem. Hegel w "Filozofii prawa" wprowadził rozróżnienie między "społeczeństwem obywatelskim", a państwem. Społeczeństwo obywatelskie - to pewien aspekt państwa - mianowicie system instytucji politycznych i ciał autonomicznych działających dla ochrony prywatnych interesów jednostek i grup, a także system spontanicznie nawiązanych stosunków prawnych między jednostkami (punkt wyjścia do koncepcji pluralizmu politycznego czyli grup zorganizowanych, pośredniczących między jednostką a państwem; możliwość wyrażenia interesów i realizują reprezentację tych interesów wobec państwa - Teoria grup interesu i ich rola w systemie politycznym) "Konstytucja niemiecka" podstawą państwa jest Naród-jedność etniczna (uogólnienie interesów rozbieżnych

POLSKA MYŚL POLITYCZNA

 

Andrzej Frycz Modrzewski (1503 - 1572)

"O naprawie Rzeczypospolitej" oparta na warsztacie empirycznym; fakty porównywalne są synchronicznie i w przekrojach czasowych, diachronicznie społeczeństwo to organizm (wszystkie jego członki muszą się mieć dobrze); Rzeczpospolita szlachecka to dwa państwa; analiza historycznego rozwoju feudalnej własności ziemskiej analiza życia dworskiego

Hugo Kołłątaj (1750 - 1812)

podstawa to koncepcje prawa naturalnego i umowy społecznej, której wynikiem jest państwo; Państwo powstaje gdy rodzi się własność ziemi "Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego" tez o pierwszym bezpaństwowym okresie historii ludzkości i dalszym rozowju pod wpływem zmian w warunkach życia społecznego konflikty to również istotny czynnik w powstaniu państwa.

Stanisław Staszic (1755 - 1826)

"Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" klasyfikacja ustrojów Monarchia - władza w rękach jednego człowieka Arystokracja - władza w rękach części obywateli Demokracja - władza w rękach wszystkich obywateli zwracał uwagę na typową dla nich strukturę społeczną, rodzaj własności ziemskiej i zależności osobistej między ludźmi życie polityczne ujmował dynamicznie rozważania nad zmiennymi (formy rządu instytucji politycznych i prawnych, obyczaje) i trwałe ("narodowość) cechy narodu "Ród ludzki" geneza feudalizmu z podboju zmiany życia społecznego i politycznego wywołane powstaniem prywatnej własności władca "samodzierżawca" z grupy uprzywilejowanej, który stara się podporządkować sobie pozostałych członków tej grupy (klasy) poprawa losu poddanych aby uniezależnić się od elit "Przestrogi dla Polski" konieczne jest powstanie jednego narodu z młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej

  1. MARKS I JEGO KONTYNUATORZY

Marks

Karol Marks (1818 - 1883), Fryderyk Engels (1820 - 1895)

Twierdzenia i hipotezy na temat stosunków politycznych

  1. Stosunki polityczne to jest przede wszystkim stosunki wynikające z walki o władzę i sprawowania władzy, wyrastają na podłożu stosunków społeczno - ekonomicznych i są przez te ostatnie warunkowane;

tzw. "nadbudowa" polityczna i ideologiczna stanowi w myśli socjologicznej Marksa rezultat formujących się sił społeczno - ekonomicznych tj. a.) ogólnego poziomu sił wytwórczych określającego sposobu życia społeczeństwa; b.) stosunków produkcji to jest całokształtu stosunków społecznych w które ludzie wchodzą w procesie produkcji i wymiany - centralnym elementem są stosunki własności.

Aby rozwiązać sprzeczność między bazą, a nadbudową konieczna jest rewolucja

  1. Jakakolwiek baza jest pierwotna, a nadbudowa wtórna to jednak instytucje nadbudowy odgrywają aktywną rolę w stosunku do bazy społeczno - ekonomicznej. Polityka nie jest jedynie odzwierciedleniem stosunków poza politycznych, lecz także ważnym instrumentem ich kształtowania.

1. w każdej formacji nadbudowa polityczna stanowi siłę umacniającą i chroniącą bazę ekonomiczną 2. w okresie przechodzenia od jednej formacji do drugiej zalążki nowej nadbudowy politycznej stanowią aktywną siłę tworzącą nową bazę ekonomiczną lub ułatwiającą jej okrzepnięcie.

  1. Państwo i prawo to wytwór sprzeczności i interesów klasowych. Służą one interesom klasy panującej ekonomicznie.

  2. Klasa panująca ekonomicznie jest zarazem klasą panującą politycznie i ideologicznie.

  3. W konsekwencji takiego ujęcia zagadnienia państwa i panowania marksizm stowrzył własną teorię świadomości politycznej. Punktem wyjścia jest twierdzenie, że byt określa świadomość, tzn., że poglądy polityczne ludzi formują się pod wpływem ich położenia i zdeterminowanych przez to położenie interesów.

  4. Analiza położenia społecznego klas i warstw i grup społecznych, a także analiza wyrastających z tego położenia interesów stanowi dla Marksa i jego kontynuatorów punkt wyjścia zrozumienia masowych zachowań politycznych.

  5. Dla Marksa i jego następców charakterystyczne jest powiązanie socjologii polityki z aksjologią polityczną. - osią aksjologiczną jest idealizacja klasy robotniczej łączący socjologię polityki Marksa z dialektyką polityczną rewolucji proletariackiej - obok socjologicznej analizy uzasadniającej nieuchronność rewolucji proletariackiej pojawiła się myśl o centralnej roli naukowej teorii mającej tą nieuchronność przekształcić w rzeczywistość przez uformowanie "klasowej świadomości" proletariatu.

KONTYNUATORZY MARKSA I ENGELSA

Nurt Socjaldemokratyczny: koncentrowali się na wyjaśnianiu genezy państwa i analizę układu sił społecznych; rewolucja to odległa przyszłość, możliwe są stopniowe zmiany w ramach państwa (ewolucja)

Nurt Marksistowski: koncentracja na zagadnieniu rewolucji i stratyegii zbudowania nowego społeczeństwa w warunkach "dyktatury proletariatu"

 

II Międzynarodówka

Radykałowie

Karol Kautsky (1854 - 1938) geneza państwa i ewolucji jego form w "Materialistyczne pojmowanie dziejów"

Jean Jarues (1881 - 1914) "Nowa armia" krytyka organizacji sił zbrojnych; koncepcja "nowej armii" - powszechne uzbrojenie ludu i powstanie milicji

Kazimierz Kelles - Krauz (1872 - 1905) problem narodowy, związek walki o niepodległe państwo z klasowymi zagadnieniami proletariatu

Heinrich Cunow (1862 - 1936) teoria historii społeczeństwa i państwa

Rudolf Hilerding (1877 - 1943) analiza międzynarodowych stosunków ekonomicznych i politycznych na przełomie stuleci; nowa teoria imperializmu

Róża Luksemburg (1870 - 1919) rewolucja wynika z praw kapitalizmu niezależnie od działań partii; droga do rewolucji przez strajk masowy, partia ma przygotować robotników do zadań, które staną przed nimi; "Strajk masowy, partia i związki zawodowe", "Rewolucja rosyjska" - krytyka Lenina i bolszewików; mechanizm braku demokracji w państwie i partii - dyktatura wodza.

Ludwik Krzywicki (1859 - 1941) "Wstęp do historii ruchów społecznych"

Otto Bauer (1881 - 1938), Karl Renner (1870 - 1950) zajmowali się narodem i kwestiami narodowymi Naród to wspólnota charakteru wyrażająca się w kulturze narodowej i wyprowadzona z tych założeń teoretycznych koncepcja rozwiązania kwestii narodowej - autonomia kulturowa dla mniejszości

Lenin (1870 - 1924) program przygotowania i przeprowadzenia rewolucji socjalistycznej w kraju zacofanym ekonomicznie i nie mającym tradycji demokratycznych; odrzucił założenia o związku między poziomem rewolucji ekonomicznego a perspektywami rewolucji proletariackiej; imperializm to najwyższe stadium rozwoju kapitalizmu; rewolucja jest możliwa w Rosji, aby się udała konieczne jest uświadomienie i zorganizowanie rewolucyjnej awangardy partii; Lenin wzorował się na rosyjskich Narodnikach; rewizja marksistowskiej teorii państwa- nadanie nowego znaczenia formule "dyktatura proletariatu" (twierdzenie o trwałej obejmującej całą epokę historyczną dyktaturze partii komunistycznej)

Edward Bernstein (1850 - 1932) dokonał rewizji marksistowskiej teorii rewolucji; twierdzi, iż możliwe są zmiany w ramach państwa bez rewolucji

 

Lew Trocki (1879 - 1940) "Historia Rewolucji Rosyjskiej" rónież on był wyznawcą poglądu, że w wyniku narastania międzynarodowych sprzeczności kapitalizmu rewolucja proletariacka stała się zagadnieniem najbliższej przyszłości, do czego należy klasę robotniczą przygotować ideologicznie i politycznie

Julian Hochfeld

Jugosławia rewizja marksizmu w grupie skupionej wokół pisma „Praxis”, Węgry szkoła G. Lukacsa, Czechosłowacja w okresie Praskiej Wiosny

Gyorgy Lukacs (1885 - 1971)

Antonio Gramsci (1891 - 1937)

Ogólnym zagadnieniem polityki jest podział na rządzących i rządzonych. Nie sprowadza się on jednak do podziału klasowego i panowania klasowego. Konieczne jest badanie socjologicznego fenomenu władzy jako związanego z panowaniem klasowym (ale nie identycznym). Władza w centrum zainteresowania. Składa się z fizycznego przymusu oraz z „hegemonii ideologicznej”, czyli legitymizacji uzyskanej przez panujących w drodze upowszechnienia idei służących umocnieniu ich panowania. „Nowoczesnym księciem” powinna być reprezentująca rewolucyjną ideologię partia. Intelektualiści to „ogniwo pośrednie” między kręgiem kierowniczym, a ruchem masowym. Demokracja to skuteczność i zdolność przekonywania i ekspansji poglądów aktywnej mniejszości, elity, awangardy. Jest to również krytyka komunizmu, który zastąpił przekonywanie przemocą. Społeczeństwo obywatelskie to etyczna treść państwa.

Po II wojnie światowej najszybciej rozwijała się w krajach latynoamerykańskich „teoria zależności” nawiązująca do Róży Luksemburg, Lenina i Trockiego. Rozwijali ją m.in. F.H. Cardoso, P.G. Casanova, A. G. Frank, Samir Amin. Twierdzili, że kapitalizm w krajach „peryferyjnych” i „zależnych” nie może rozwijać się tak samo . Z zależności i peryferyjności wynika trwała deformacja rozwoju ekonomicznego, struktury społecznej i instytucji politycznych.

  1. WIELKIE TEORIE SOCJOLOGII POLITYKI OKRESU POMARKSOWSKIEGO

Przełom XIX i XX stulecia przyniósł poważny rozwój teorii socjologicznych odnoszących się do polityki. Dotyczy to zwłaszcza trzech kierunków teoretycznych:

  1. darwinizmu społecznego, którego socjologicznym aspektem była socjologiczna teoria podboju ,

  2. teorii elit i związanej z nią teorii oligarchizacji partii politycznych

  3. Maxa Webera teorii panowania.

    1. Darwinizm społeczny i teoria podboju

Od czasów najdawniejszych wielu myślicieli tj. Al.- Rachmani ibn Chaldun, Jean Bodin, Thomas Hobbes i Adam Ferguson dowodziło, iż u podstaw instytucji państwa leży podbój słabszych przez silniejszych, i z tego powodu zjawiska polityki mają korzenie w konflikcie zewnętrznym: między plemionami, narodami czy rasami. Teoria ta zyskała powodzenie ponieważ:

  1. stanowiła polemiczną odpowiedź na marksistowską teorię pochodzenia i charakteru władzy państwowej jako wyniku wewnętrznych konfliktów społecznych, przede wszystkim klasowych;

  2. pochodzenie teorii konfliktu i darwinizmu społecznego wiązało się także z bujnym rozkwitem ruchów nacjonalistycznych w Europie, którym teorie te dały uzasadnienie i psychologiczną podbudowę;

  3. wielki autorytet odkryć przyrodniczych, szczególnie stworzonej przez Karola Darwina (1809 - 1882) teorii ewolucji i walki o byt, stał się argumentem na rzecz przyjmowania i propagowania na terenie nauk społecznych koncepcji teoretycznych stanowiących adaptację cieszących się popularnością twierdzeń przyrodniczych.

Jeżeli przez `darwinizm społeczny' rozumieć gloryfikację walki o byt i przekonanie, że klasy posiadające utrzymały się przy życiu w aktualnym ustroju społecznym ze względu na ich osobliwe walory moralne czy etyczne, to można stwierdzić kategorycznie, że Darwin nie był darwinistą społecznym.

Przedstawiciele darwinizmu społecznego

Walter Bagehot (1826 - 1887)

1873r."Fizyka i polityka" rozważania o zastosowaniu biologicznej walki o byt do polityki; historia polityczna ludzkości przechodzi przez trzy stadia: 1. Tworzenia się zwyczajów; 2. Podbojów tworzących narody i państwa; 3. Cywilizacji - to proces eliminacji grup o gorszych zwyczajach przez grupy o zwyczajach lepszych, czyli podbój słabszych przez silniejszych ; konflikt zewnętrzny i podbój w okresie powstawania państwa nie jest uniwersalną zasadą historii politycznej ludzkości, raczej pewne stadium rozwojowe

Ludwik Gumpolowicz (1838 - 1909)

1883 r. "Walka ras" teoria socjologiczna oparta na dwóch założeniach: 1. Ludziom wrodzona jest nienawiść wzajemna, określająca stosunki istniejące między grupami, ludami, plemionami i rasami. "Rasa" to naród lub grupa etniczna nie zaś grupy o określonych cechach antropologicznych, był przeciwnikiem biologicznego rasizmu; 2. poszczególne plemiona wyłaniały się w procesie ewolucyjnym niezależnie od siebie (tzw. poligenetyczna teoria pochodzenia ludzkości); kontakty odrębnych grup doprowadziły do konfliktów i walk. wraz z rozwojem ekonomicznym rzeź zastąpiono niewolnictwem i wyzyskiem dało to początek panowaniu klasowemu i państwu. Konflikt międzyplemienny przybiera dwie postacie: a.) konfliktu klasowego - klasa panująca to potomkowie zdobywców, klasa podporządkowana to potomkowie podbitych b.) konflikt między państwami. ewolucja państwa przez rozwój terytorialny, a to prowadzi do konfliktu z innymi państwami

Gustaw Ratzenhofer (1842 - 1904)

monogenetyczna teoria pochodzenia ludzkości; plemiona powstały w wyniku rozdzielenia się ludzi w wyniku walki o byt; pierwsza typologia wrodzonych interesów

Lester F. Ward (1841 - 1913)

zalążkiem każdego plemienia była pojedyncza para ludzka i jej potomstwo, ewolucja prowadzi do powstania rodów, a następnie ras; walka o byt przyczyniała się do powstania państwa i postępu społecznego

Franz Oppenheimer (1864 - 1943)

1907 r. "Państwo" tylko podboje dokonane przez plemiona pasterskie (a nie myśliwskie) miał cechy państwotwórcze

Krytycy darwinizmu społecznego

Jacques Novikov (1849 - 1912)

1883 "Walka między społeczeństwami ludzkimi i jej kolejne fazy" 1910 "Krytyka darwinizmu społecznego" rola konfliktów jest istotna we wcześniejszych fazach historii, ale odrzucał tezę o wrodzonej wrogości ludzi i nieuchronnej walce o byt, postulując harmonię i współpracę

Thomas Henry Huxley (1825 - 1895)

rozróżnienie ewolucji biologicznej i ewolucji społecznej kierowanej innymi nie biologicznymi prawami; państwo i ogólne instytucje polityczne to metody kontroli społecznej ograniczające działanie naturalnych biologicznych praw ewolucji organicznej

Alfred Russel Wallace (1823 - 1913)

przeciwnik rozciągania zasad ewolucji biologicznej na życie społeczne i polityczne, naprawy wymaga ustrój społeczny, a nie biologiczna natura człowieka; krytykował kierunek biologiczny i eugenikę; siła nadprzyrodzona jest sprawcą moralnych właściwości człowieka

  1. Ideologiczne postulaty biologicznej walki o byt, selekcji naturalnej, wrodzonej nienawiści między rasami i narodami odrzucone zostały przez naukę, chociaż nadal można je spotkać w myśleniu potocznym przedstawicieli kierunków nacjonalistycznych i rasistowskich, które głoszą mity pseudonaukowe.

  2. W warstwie poznawczej wiele twierdzeń socjaldarwinizmu i teorii podboju nie zdołało się utrzymać. Wiedza biologiczna nie dostarcza argumentów na rzecz twierdzenia o wrodzonych instynktach czy skłonnościach do nienawiści, wrogości czy agresji w stosunku do innych ludzi, ani że walka o byt i dobór naturalny w biologicznym znaczeniu prowadzą do polepszenia w społeczeństwie ludzkim. Wojny prowadzą do ubożenia gatunku ludzkiego, gnie wiele jednostek o wybitnych cechach psychicznych, a ci którzy przetrwają żyją w gorszych warunkach bytowych. Również Historia nie dostarcza dowodów jakoby powstanie państw musiało się dokonać w drodze podboju.

    1. Teorie elit

Teorie elit wywodzą się z dawniejszych koncepcji politycznych, które przeciwstawiały wodzów masom.

Twórcy Teorii Elit

Thomas Carlayl (1795 - 1881)

1841 r. "O bohaterach, czci dla bohaterów i bohaterstwie w historii" - wszystko co się stało w histori, było dziełem wielkich wyjątkowych jednostek - bohaterów - masy zaś stanowiły bierny, hamujący pierwiastek historii; 1837 r. "Historia Rewolucji Francuskiej" - gdy masy zuskują przewagę nad twórczymi jednostkami następuje upadek cywilizacji.

Gustav Le Bon (1841 - 1931)

1895 "Psychologia tłumu" 1912 "Rewolucja francuska i psychologia rewolucji" psychika tłumu różni się od psychiki wchodzących w jego skład jednostek; tłum jest irracjonalny, nietolerancyjny, dogmatyczny i kieruje się emocjami; zachowania zbiorowe przybierają brutalne formy, czynności intelektualne ulegają redukcji do mechanicznych i elementarnych; dochodzi do nasilenia szkodliwych negatywnych zjawisk

Gaetano Mosca (1858 - 1941)

1896 "Elementy nauki o polityce" 1939 "Klasa panująca" władza zawsze znajdowała się w rękach mniejszości, przekazywana jest zawsze w kręgu elit nigdy od elity do większości. Elita to klasa panująca. Każda elita rządzi przez upowszechnianie w społeczeństwie ideologicznych założeń swej władzy. choć uzasadnienia mogły być różne, sensem każdej doktryny politycznej jest to iż uzasadnia ona władzę lub dążenie do władzy jakiejś elity. doktryna taka musi odpowiadać duchowi epoki. W historii są dwie podstawowe tendencje: arystokratyczna - elita jest zamknięta i nie odnawia się przez rekrutację ludzi spoza niej; demokratyczna - elita jest otwarta na nowych ludzi z szerszych mas przez wyłanianie jednostek o odpowiednich cechach psychicznych

Vilfredo Pareto (1848 - 1923)

1915 - 1919 "Wykład socjologii ogólnej" wykład składa się z dwóch teorii: teorii nieracjonalnego działania i teorii elit; teoria nieracjonalnego działania wychodzi z założenia, że ludzie działają subiektywnie w sposób racjonalny (wyznaczają cele i dążą do ich realizacji), ale tą racjonalnością kryje się obiektywna nieracjonalność, to do czego dążą nie jest identyczne z tym co chcą, ani z tym, o czym sądzą, że do tego dążą. Wynika ona z natury ludzkiej jest ona właściwa człowiekowi zawsze i wszędzie, choć ludzie lepiej wykształceni mają mniej jej podlegać. U podstaw wszelkich teorii leżą tzw. "rezydua" czyli świadomościowe wyrazy ukrytych popędów; są one ukryte za "derywacjami" tj. teoriami, które starają się nadać działaniom ludzkim pozory racjonalności (Marks kierunek socjologiczny Pareto - psychologiczny wyjaśniania ideologii)

Karl Mannheim (1893 - 1947)

stworzył pomost między marksistowską teorią ideologii, a paretowską teorią nieracjonalnego zachowania; twórca socjologii wiedzy; wrócił do tezy Marksa, iż pozycja społeczna określa perspektywę ideologiczną, choć zwracał uwagę na nieracjonalne cechy ludzkiej świadomości i działania. Koncepcja derywacji i rezyduów powiązana jest z paretowską teorią elit przez twierdzenie, że jakość wrodzonych predyspozycji u poszczególnych jednostek jest niejednakowa. Elita posiada najcenniejsze z nich. Warunki społeczne powodują, że nie wszyscy ludzie obdarzeni tymi cennymi rezyduami uzyskują pozycje kierownicze. Stanowią oni tzw. kontrelitę. Aby zachować równowagę muszą być oni dopuszczeni do stanowisk kierowniczych, które powinny tracić osoby nie posiadające odpowiednich cech. Tak się niedzieje, gdyż elity starają się zachować swe przywileje dla siebie i przekazać je potomstwu. To prowadzi do pogorszenia się składu elity i powiększenia się składu kontrelity. Gdy procesy te są zaawansowane kontrelita przy poparciu zmobilizowanych przez siebie mas (lub bez nich) obala dotychczasową elitę i obejmuje panowanie. Proces zamykania się elity zaczyna się jednak na nowo, prowadząc z czasem do powtórzenia całego cyklu.

W ocenie teorii elit Mosci i Pareto wyróżnić trzeba trzy warstwy:

  1. warstwa to czysto ideologiczna teoria, w myśl której światem rządziły i rządzić powinny elity - wybrane, obdarzone szczególnymi cechami mniejszości;

  2. warstwa to psychologiczno - socjologiczne tłumaczenie zjawisk podziału władzy w społeczeństwie;

  3. warstwa to empiryczna analiza ekip kierowniczych w różnych systemach politycznych.

Z teoriami elit wiążą się też początki socjologii partii politycznych opartych na pesymistycznych wnioskach dwóch uczonych :

Moiseia Ostrogorski (1854 - 1919)

Robert Michels (1876 - 1936)

Julian LINZ wyróżnia 10 znaczeń terminu oligarchizacja:

  1. pojawienie się kierownictwa;

  2. pojawienie się zawodowego kierownictwa i jego stabilizacja;

  3. ukształtowanie biurokracji tj. płatnego, mianowanego aparatu;

  4. centralizacja władzy;

  5. zmiana celów z ostatecznych na instrumentalne;

  6. wzrost sztywności ideologicznej;

  7. rosnąca różnica między interesami i poglądami przywódców i członków partii oraz przewaga interesów i poglądów przywódców;

  8. malejąca rola członków partii w podejmowaniu decyzji;

  9. kooptacja wysuwających się przywódców partyjnej opozycji do szeregów istniejącego kierownictwa;

  10. orientowanie się partii na poparcie ze strony ogółu wyborców, a nie tylko własnej klasy.

Spiżowe prawo oligarchii - władza partii oparta jest na zawodowym płatnym aparacie.

Partię socjaldemokratyczną uważał za model społeczeństwa demokratycznego, stąd pesymistyczne wnioski co do demokracji.

    1. Max Weber jako socjolog polityki

Max Weber (1864 - 1920)

PANOWANIE centralne pojęcie weberowskiej socjologii stosunków politycznych, które odróżnia od WŁADZY w sensie ogólniejszym, wynikającej z siły ekonomicznej (bank monopolista w usługach kredytowych)

Panowanie zakłada możliwość wydawania rozkazów , a nie tylko - jak w przypadku władzy ekonomicznej - zasadniczą przewagę, którą można wykorzystać do przeforsowania własnej woli. Panowanie to relacja między władcą i rządzonym , w której ten pierwszy jest wstanie narzucać swoją wolę w formie wiążących rozkazów.

Weber stworzył trzy idealne typy panowania:

  1. Panowanie tradycyjne opiera się na wierze poddanych w to, że władza jest prawowita, gdyż istniała zawsze. Władcy mają w stosunku do rządzonych prawa i pozycję panów wobec sług. Ich władza jest jednak ograniczona przez uświęcone tradycją normy, na których opiera się ich panowanie. Naruszenie tradycji przez władcę podważałoby prawowitość jego władzy opartej na sile tradycji.

    1. wojsko złożone z niewolników, poddanych, kolonów, którym władca przydziela ziemię i narzędzia w zamian za określone usługi, także zbrojne;

    2. wojsko złożone z niewolników przeznaczonych wyłącznie do służby wojskowej;

    3. wojsko najemne;

    4. wojsko złożone z osób, które otrzymały ziemię wyłącznie w zamian za obowiązek służby wojskowej;

    5. wojsko rekrutowane spośród poddanych, dowodzone zwykle przez członków klas uprzywilejowanych.

Paradoks sułtanizmu polegał na tym, że władca coraz bardziej opierał swoją władzę na wojsku uzależniając się od niego ci prowadziło do osłabienia jego władzy. Jedną z odmian panowania tradycyjnego był feudalizm.

  1. Panowanie charyzmatyczne gr. charyzma - niezwykła jakość, dar posiadany przez osoby lub przedmioty; inni sądzą, że charyzma daje magiczną moc tym, którzy ją posiadają. Wódz charyzmatyczny to ktoś, czyje panowanie nad innymi opiera się na ich wierze w jego nadzwyczajne, magiczne umiejętności. Wódz charyzmatyczny ma do spełnienia jakąś misję i w jej to imię ma prawo do posłuszeństwa poddanych. Władza opiera się na cechach władcy, a nie na bezosobowych prawach. Jest wynikiem przekonania, że wódz charyzmatyczny przynosi nowe treści. Jest to wódz rewolucyjny (zmienia on zastany stan rzeczy), mąż opatrznościowy ratujący z kryzysu, prorok w religijnym lub quasi - religijnym znaczeniu.