ŚREDNIOWIECZE
1. ŚREDNIOWIECZE - PERIODYZACJA, NAZWA, PRZYCZYNY ROZWOJU.
Początek średniowiecza przypada na przełom IV i V wieku naszej ery. Często wskazuje się datę 476 - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego, który zapoczątkowuje epokę wieków średnich a kończy starożytność. W dziejach Europy wyróżniamy dwa okresy : średniowiecze wczesne (V - X w.) i średniowiecze dojrzałe (XI - XV w.). XII i XIII wiek uważane są za szczyt rozkwitu epoki.
|
Literatura i kultura |
Historia |
|
|
polska |
obca |
|
X |
Kościoły w Poznaniu, Gnieźnie, na Ostrowie Lednickim |
Piśmiennictwo cerkiewno - słowiańskie. Wpływ kultury bizantyjskiej na Europę Wschodnią |
962 Otto I cesarzem rzymskim narodu niemieckiego 966 Chrzest Polski 988 chrystianizacja Rusi 992 Bolesław Chrobry księciem 997 Śmierć św. Wojciecha |
XI |
Roczniki Żywoty św. Wojciecha (łac.) Rotunda romańska na wzgórzu Wawelskim |
Początki filozofii scholastycznej Pieśń o Rolandzie Zabytki piśmiennictwa ruskiego |
1000 Otton III w Gnieźnie 1025 Koronacja Bolesława Chrobrego 1054 Schizma Kościoła rzymskiego i greckiego 1096 I wyprawa krzyżowa i zdobycie Jerozolimy |
XII |
Budowle romańskie : kolegiata w Tumnie pod Łęczycą; Drzwi gnieźnieńskie |
Pierwsze uniwersytety: w Bolonii, w Paryżu Epika rycerska Liryka trubadurów Gotyk we Francji (od poł. Wieku) |
1102-1138 Bolesław Krzywousty
II i III wyprawa krzyżowa Potęga papiestwa: Innocenty III |
XIII |
Kronika Wincentego Kadłubka Żywoty św. Stanisława Gotyk w architekturze (od poł. wieku) ok. 1270 Księga henrykowska Bogurodzica |
Rozkwit: epiki rycerskiej, liryki, gotyku, scholastyki Św. Tomasz z Akwinu Św. Franciszek z Asyżu Złota legenda Jakuba z Voragine |
IV wyprawa krzyżowa 1215 Wielka Karta Wolności w Anglii 1226 Krzyżacy w Polsce Kolonizacja niemiecka 1240 Najazd Tatarów na Ruś 1241 Tatarzy w Polsce: bitwa pod Legnicą |
XIV |
Rozkwit gotyku: katedra na Wawelu, kościół Mariacki w Krakowie 1364 Akademia Krakowska Kazania świętokrzyskie Psałterz floriański Kronika Janka z Czarnkowa |
Rozkwit literatury włoskiej: Dante, Petrarca, Boccaccio Początki malarstwa renesansowego we Włoszech Uniwersytety: w Pradze, Wiedniu Epika serbska |
1309 początek niewoli awiniońskiej papieży 1320 Koronacja Władysława Łokietka 1333-1370 Kazimierz Wielki 1337 początek wojny stuletniej 1386 ślub Jadwigi z Jagiełłą 1387 chrystianizacja Litwy |
XV |
Odnowienie i rozkwit Akademii Krakowskiej Biblia królowej Zofii Historia Polski J. Długosza Rozwój poezji religijnej i świeckiej w języku polskim Prekursorzy odrodzenia: Kallimach, Grzegorz z Sanoka Pierwsze oficyny drukarskie Ołtarz Wita Stwosza |
Jan Hus i husytyzm 1450 J. Gutenberg: druk F. Villon Rozkwit sztuki renesansowej we Włoszech: Leonardo da Vinci Wyprawy i odkrycia geograficzne Hiszpanów i Portugalczyków |
1410 Bitwa pod Grunwaldem 1444 Bitwa pod Warną 1447-1492 Kazimierz Jagielończyk 1453 Zdobycie Konstantynopola przez Turków 1466 Pokój toruński 1492 Krzysztof Kolumb: odkrycie Ameryki |
|
|||
Koniec średniowiecza we Włoszech upatruje się już w XIV wieku. Włochy pierwsze dźwignęły się po tragedii epidemii czarnej śmierci (dżumy), która spustoszyła Europę, zaczęły rozwijać się banki, kontrakty ze światem, handel i ożywienie gospodarcze - a co za tym idzie: nowy światopogląd. W historii reszty Europy do średniowiecza wlicza się jeszcze wiek XV. Dla Polski kresem średniowiecza jest kres wieku XV, bo w początkach XVI nadchodzą do kraju pierwsze idee prekursorów renesansu.
Koniec epoki łączy się z trzema ważnymi wydarzeniami historycznymi:
1450 - wynalezienie druku przez Gutenberga
1453- upadek Konstantynopola
1492 odkrycie „Nowego Świata” przez Krzysztofa Kolumba
NAZWA EPOKI :
Nazwę średniowiecza (tj. wieków średnich - łac. media tempora) wprowadzili twórcy renesansu; oznaczali nią okres rozciągający się między epoką starożytną a nowymi czasami odrodzenia. Przyjęte określenie było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej „pośredniej” ery (łac. medium aerum), okresu jakoby” bezpłodnego, mrocznego i ciemnego”. Średniowieczu zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu. Później pogląd o epoce średniowiecza uległ zmianie (wiek XIX). Zwrócono wówczas uwagę na wielkość i potęgę średniowiecznej sztuki. Gruntowne badania dotyczące kultury wieków średnich doprowadziły do rehabilitacji tejże epoki przez wgłębianie się w analizę dorobku kultury.
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE EPOKI ŚREDNIOWICZA:
Uniwersalizm czyli jedność epoki polegała w tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy świeckiej i duchownej. W całej Europie dominował Kościół, a wszystkie państwa musiały uznać zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. W konsekwencji językiem urzędowym stał się język łaciński, związany z obrządkiem rzymsko - katolickim.
Teocentryzm to ogólnie panująca filozofia, która w centrum świata umieszczała Boga. Bóg który stworzył świat uosabiał dobro, prawdę i piękno. Ludzie uznawali wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi, różne zjawiska przyrodnicze interpretowano jako znak od Boga, a w filozofii dominowała myśl o życiu po śmierci. Religii i jej założeniom podporządkowana była kultura i sztuka.
Anonimowość literatury polegała na tym, że w autorzy dzieł nie ujawniali własnego nazwiska, ważna była bowiem wartość dzieła, autor natomiast skromnie usuwał się w cień.
Scholastyka narodziła się przez wyjaśnianie drogą poszukiwań rozumowych orzeczeń prawd wiary, dogmatów uznawanych przez Kościół za niepodległe krytyce. Zasady obowiązujące za niepodległe krytyce. Zasady obowiązujące w każdym procesie dowodowym scholastyka przejęła od Arystotelesa. W ten sposób stworzono naukowe podstawy religijnego myślenia.
2. POSTAWY FILOZOFICZNE TEOCENTRYCZNEGO
ŚWIATOPOGLĄDU EPOKI.
AUGUSTYNIZM - poglądy św. Augustyna (354 - 430) sprowadzały się do ujmowania człowieka jako istoty filozoficznej, która rozważa swą obecność w świecie i w czasie odniesionym do wieczności, swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy dobra i zła. To umiejscowienie między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn twierdził, że celem życia człowieka jest poznanie Boga i swojej duszy. Według tej filozofii człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu, do którego należy ludzki los. Miernikiem wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne. Augustynizm wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się świadomości człowieka średniowiecza - zgodnie z duchem epoki przeciwstawił wartości duchowe (trwałe, obszar świętości - sacrum) dobrom materialnym (przemijającym, obszar grzechu - profanum).
TOMIZM - za jego twórcę uważa się Dominikana, św. Tomasza z Akwinu (1125 - 1274), który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa. Od 1879 r. tomizm uznawany był za oficjalną doktrynę kościoła katolickiego. Św. Tomasz twierdził, że każdy człowiek znajduje się na ściśle określonym szczeblu drabiny bytów. Jest to miejsce wskazane przez Boga, bowiem wszystko w świecie dzieje się z Jego woli. Jeżeli jednostka ludzka właściwie pojmuje swe przeznaczenie, musi starać się wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania. Uznanie swego miejsca za właściwe zapobiega wewnętrznym rozdarciom, sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, wewnętrznego ładu i harmonii.
FRANCISZKANIZM - twórcą był św. Franciszek z Asyżu (1182 - 1226). Jego postulat wiary radosnej, płynącej z głębi serca. Franciszkanizm to jednocześnie wszechogarniająca miłość do świata i wszelkiego stworzenia. Według św. Franciszka kochać należy nie tylko Boga i ludzi, ale każdą żywą istotę, każde zwierzę, drzewo czy kwiat. Miłość pojmowana jest zgodnie z dosłownie pojmowanym nakazem miłosierdzia, pokory, ubóstwa i braterstwa. Św. Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa i uważany jest za pierwszego reformatora kościoła katolickiego ogarniętego kryzysem moralnym, religijnym i etycznym. Św. Franciszek nie pozostawił po sobie traktatów teologicznych, natomiast pięknym świadectwem franciszkanizmu jest powstały we Włoszech w XIV w. zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy - „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu” (L. Staff).
3. ZABYTKI PIŚMIENNICTWA W JĘZYKU POLSKIM
IX w. |
X w. |
XI w. |
XII w. |
XIII w. |
XIV w. |
XV w. |
Zapisy nazw plemion w „Geografie Bawarskim” |
Dagome index - zapisy polskich nazw |
Kronika Thietmara |
Bulla gnieź-nieńska (410 polskich nazw miejscowych i osobowych) |
Pierwsze zdanie w języku polskim w Księdze henrykowskiej
Liczne polskie nazwy i wyrazy w dokumentach
Bogurodzica |
Kazania świętokrzys-kie
Psałterz floriański
Roty przysiąg sądowych (zapisy zeznań oświadczeń składanych podczas zeznań sądowych) |
Kazania gnieźnieńskie
Biblia królowej Zofii
Psałterz puławski
Żywoty świętych
Modlitwy codzienne
Pieśni religijne, kolędy
„Legenda o św. Aleksym”
„O zachowaniu się przy stole”
„Satyra na leniwych chłopów”
„Rozmowa mistrza Polikarpa za śmiercią”
Glosy
Mammotrekt
„Traktat o ortografii” Parkoszowica
Pierwsze druki modlitw codziennych
|
W łaciński tekst Księgi henrykowskiej wpisano w 1270 r. jedno zdanie w języku polskim. Jest to pierwsze zapisane zdanie polskie ciągłe, a wypowiada je chłop Bogwał do swojej żony. Zdanie brzmi : „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”. Zdanie to można przetłumaczyć w następujący sposób : „Daj, ać [niech] ja pobruszę [pokręcę ziarnami], a ty odpocznij”.
4. ROZUMIENIE POJĘĆ : LITERATURA, PIŚMIENNICTWO, ZABYTEK.
LITERATURA - w najszerszym pojęciu ogół wszystkich piśmiennie wyrażonych przejawów ducha ludzkiego. W związku z poszczególnymi narodami i językami, mówi się o literaturze hebrajskiej, greckiej, włoskiej ...itd.
Literatura to zbiór dzieł pisanych, w których wyraża się duch narodu, jest to tak zwana literatura, do której należą przede wszystkim utwory literatury pięknej, z dziedziny krasomówstwa, filozofii i historii. Z czysto naukowych dzieł, tylko nieliczne zalicza się do literatury narodowej, gdyż większości z nich przeważające znaczenie posiada treść.Ogół dzieł, wyrastających swym znaczeniem poza granice narodów nazywa się literaturą światową.
PIŚMIENNICTWO - ogół wypowiedzi utrwalonych w piśmie związanych funkcjonalnie z różnymi zakresami potrzeb życia społecznego.
Główne gałęzie piśmiennictwa to :
literatura piękna
piśmiennictwo naukowe
literatura dydaktyczna
publicystyka, dziennikarstwo
piśmiennictwo praktyczno - użytkowe
dokumenty życia zbiorowego
ZABYTEK - obiekt lub zespół obiektów stanowiący świadectwo epoki (obyczajów, kultury materialnej i duchowej) lub zdarzenia, mający wartość historyczną, naukową, kulturalną, artystyczną i podlegający ochronie prawnej. Dzieło sztuki, założenie urbanistyczne, budowla, narzędzie, wytwór rzemiosła itd.
Zabytek architektoniczny, urbanistyczny. Zabytek średniowieczny. Zabytki kultury. Zabytki języka polskiego. Zabytki przyrody (obiekty przyrody ożywionej - pomnik przyrody).
5. ŚREDNIOWIECZNE WZORCE OSOBOWE NA PODSTAWIE ODPOWIEDNICH TEKSTÓW.
RYCERZ
„Pieśń o Rolandzie”
Wzorzec doskonałego rycerza chrześcijańskiego został skonstruowany zgodnie z kodeksem etyki rycerskiej. Kodeks wymagał od średniowiecznego rycerza, by ten był oddany i wierny Bogu, ojczyźnie i swojemu władcy. Ponadto doskonały rycerz musiał być odważny, waleczny, bezwzględny wobec wrogów. Celem jego życia miała być bezustanna walka w obronie wiary chrześcijańskiej i ojczyzny zagrożonej przez niewiernych.
Hrabia Roland spełnia wszystkie te wymienione warunki, jest więc przykładem doskonałego rycerza chrześcijańskiego. Przede wszystkim liczą się dla niego władza i honor. Zwykle posiada wiernego przyjaciela i ukochaną. Zawsze na pierwszym miejscu stawia obowiązek wobec Boga, którego przedstawicielem jest władca.
O wielkiej dumie Rolanda najdobitniej świadczy fakt, że na wezwanie pomocy decyduje się dopiero wtedy, gdy większość jego rycerzy jest już zabita, a i on sam jest bliski śmierci.
Śmierć hrabiego Rolanda opisana jest bardzo szczegółowo, jest jednocześnie rozliczeniem tego wzorowego rycerza z całym swoim życiem.
Po śmierci anioły zabierają duszę Rolanda do Raju.
Cechy rycerza :
oddany i wierny Bogu, ojczyźnie i władcy
odważny
waleczny
bezwzględny wobec wrogów
honorowy
WŁADCA
„Kronika polska” Galla Anonima
Utwór ten prezentuje wzorzec doskonałego władcy, a właściwie dwie jego odmiany. Pierwszym przedstawionym przez Galla ideałem władcy jest Bolesław Chrobry ukazany jako słynącego przede wszystkim „trzema cnotami: sprawiedliwością, bezstronnością i pobożnością”. Swoich rycerzy traktował jak własnych synów, potrafił też wspaniale nimi dowodzić i wygrywać wiele trudnych bitew. Chrobrego kochali wszyscy poddani, nic więc dziwnego, że po jego śmierci wielka i trwająca cały rok żałoba ogarnęła cały kraj.
Jednak najwięcej miejsca w swej kronice Gall poświęca osobie i czynom Bolesława Krzywoustego. Zostaje on pokazany jako wzorzec króla - rycerza. Gall nazywa go „wojowniczym Bolesławem”, nawet w usta Niemców wkłada określenie polskiego króla jako „Bolesława, który nie śpi”.
Pisząc o Krzywoustym Gall stwierdza, że spełnia on „zarówno obowiązki walecznego rycerza, jak i przewidywał, co może przynieść korzyść, a co szkodę”.
Inne opisy bitew, bohaterskich czynów króla, a nawet jego wspaniałych mów do rycerstwa polskiego sprawiają, że Kronikę zaliczyć można do epiki rycerskiej, niezwykle popularnej w Europie wieków średnich.
Przykładem doskonałego władcy jest także :
król Karol Wielki
król Artur
Cechy władcy :
mądrość
duma
odwaga
pobożność
przebiegłość
miłosierdzie dla poddanych
waleczność
ŚWIĘTY- ASCETA
„Legenda o św. Aleksym”
Asceza oznacza postawę charakteryzującą się gotowością odrzucenia wszystkiego co ziemskie, doczesne i materialne, a skupieniu się wyłącznie na sprawach duchowych.
Ascetą jest człowiek, który dobrowolnie umartwia się, żyje w krańcowej nędzy, bezustannie doskonaląc w sobie ubóstwo, wiarę i pokorę. Celem takiej egzystencji było zapewnienie sobie już za życia zbawienia oraz godności świętego. Średniowieczni asceci wierzyli, że po śmierci czeka ich życie wieczne w raju, dlatego też byli przez prostych ludzi bardzo szanowani, otaczani kultem i uważani za świętych.
Przykładem skrajnej, niezwykle rygorystycznej ascezy, prowadzącej do śmierci z głodu i wycieńczenia, jest Aleksy. Składa on śluby czystości i umartwiając się służy Bogu. Rozdaje wszystko co posiada ubogim, następnie siada pod drzewami kościoła i egzystuje tam w skrajnym ubóstwie. Nawet gdy wraca do Rzymu, nie rozpoznany przez nikogo żyje w nędzy na dworze swego ojca, żebrząc pod schodami przez 16 lat, poniżany i pogardzany za życia.
Dopiero po śmierci sprawia, że mieszkańcy Rzymu oraz jego rodzina dowiadują się, że oto umarł święty człowiek.
Cechy świętego :
pobożny
umartwia ciało
rezygnacja z dóbr doczesnych
medytacja
myśl o Bogu
męczeński żywot
ubóstwo
6. MOTYW MARYJNY W „BOGURODZICY” I „POSŁUCHAJCIE
BRACIA MIŁA”
„Bogurodzica” - jest to modlitwa będąca ciągiem próśb kierowanych przez ogół wiernych najpierw do Matki Boskiej, a później do Jezusa Chrystusa. Na pierwszą zwrotkę „Bogurodzicy” składa się modlitwa skierowana do Matki Bożej (tytułowej Bogurodzicy) z prośbą o wstawiennictwo u Chrystusa w celu wysłuchania próśb i wyjednania wiernym obfitych łask.
„zyszczy nam, spuści nam”.
W drugiej strofie zbiorowy podmiot liryczny powołuje się na osobę Jana Chrzciciela, zwraca się do Syna Bożego aby ten zapewnił proszącym dostatnie życie na ziemi oraz szczęście w raju.
Obie zwrotki kończy zwrot : „Kyrie eleison” czyli „Panie zmiłuj się nad nami”.
„Bogurodzicę” cechuje wysoki kunszt artystyczny. Widać w niej nawiązania do średniowiecznej symboliki liczb:
liczba 2 - mamy dwie osoby, do których zwraca się podmiot liryczny
dwa określenia Matki Boskiej („Bogurodzica, Maryja”)
dwa określenia Jezusa Chrystusa
liczba 4 - cztery cnoty kardynalne (męstwo, sprawiedliwość, umiarkowanie, roztropność)
cztery osoby święte - Matka Boża, Jezus Chrystus, Bóg, Jan Chrzciciel
„Bogurodzica” jest uważana za pierwszy polski hymn narodowy, śpiewany - według Jana Długosza - przez rycerzy polskich w czasie bitwy pod Grunwaldem w 1410 r. oraz w bitwie pod Warną w 1444 r.
„Bogurodzica” była również pieśnią koronacyjną Jagiellonów.
„Posłuchajcie bracia miła”
Utwór pochodzi z cyklu tak zwanych pieśni łysogórskich z drugiej połowy XV wieku, przypomina on fragment misterium pasyjnego. Stanowi szczytowe osiągnięcie średniowiecznej liryki polskiej.
Autor sugestywnie wyraża cierpienia Matki Bożej, patrzącej bezradnie na mękę syna, wczuwa się w psychikę nieszczęśliwej, rozpaczającej kobiety. W niektórych partiach tekstu, Maryja zwraca się bezpośrednio do udręczonego syna i żali się, że nie może mu pomóc. Pod wpływem bólu wyraża żal do Anioła Gabriela, który kiedyś zwiastował jej wielką radość, że oto pełna jest żałości i smutku i nic nie pozostało z zapowiadanego wielkiego wesela :
„Nie mam ani będę mieć innego,
Jedno ciebie, synu, na krzyżu rozbitego”.
Te końcowe słowa w sposób przejmujący odzwierciedlają boleść Matki Bożej, patrzącej na ukrzyżowanego Chrystusa. Forma utworu świadczy o dużym literackim wyrobieniu autora, który swobodnie posługuje się wersami, rymami i strofą. Pieśń sugeruje bezpośrednich odbiorców tekstu :
„Posłuchajcie bracia miła...”.
Ten fakt może świadczyć o ludowym charakterze utworu wyrażającego lament osoby, która straciła jedynego syna.Bolejąca Matka to motyw upowszechniony w literaturze i sztuce europejskiej, zwłaszcza za sprawą łacińskiej pieśni z XIIIX w. „Szabat Mater Dolonose”. Monolog Marii uwydatnia ludzki wymiar matczynego cierpienia i jego skalę uczuciową. Do tego utworu nawiązywali wielcy poeci np.: Józef Wittin w okupacyjnym wierszu z 1942 r. Szabat Mater przedstawia stojącą matkę pod szubienicą z powieszonym przez Niemców synem. Poza boleścią Matki ukazuje prośbę (mękę) syna. Owe sceny maryjne w późniejszych realizacjach motywu występują w różnych dziełach, malowidłach i muzyce. Jej współczucie dla innych cierpiących kobiet - matek pozwala uznać ją za „Matkę Miłosierdzia”.
7. MOTYW ŚMIERCI W LITERATURZE ŚREDNIOWIECZA
„Ars morendi” - sztuka umierania na przykładzie „Pieśni o Rolandzie”.
Roland - tytułowy bohater dzieła pt.: „Pieśń o Rolandzie”. Jest on wzorcem osobowym średniowiecznego rycerza, dla którego jedną z najważniejszych rzeczy był sposób umierania.
Śmierć Rolanda to wzorzec bohaterskiego umierania.
Śmierć Rolanda to topos kultury i literatury.
Trzy pasma znaczeniowe sceny śmierci Rolanda :
znaki śmieci etosu rycerskiego (etos - zwyczaj)
Roland daje świadectwo męstwa - umierając odwrócił głowę ku zgrai pogan
Roland żegna się z bojowym rynsztunkiem - mieczem. Każdy miecz miał swoje imię. Miecz Rolanda - Dureudal.
DURENDAL - to oręż święta, bo w rękojeści umieszczone są relikwie :
ząb św. Piotra - pierwszego namiestnika kościoła,
krew św. Bazylego - duchowy przywódca stanu rycerskiego,
włosy św. Dionizego - pierwszy biskup i namiestnik Paryża,
strzęp szaty Najświętszej Marii Panny - przypomina on, że powinniśmy żyć w cnocie.
Jest to oręż, który otrzymał Roland od władcy Franków - Karola Wielkiego w czasie pasowania na rycerza.
Durendal to miecz, a miecz jest atrybutem stanu rycerskiego - utrata miecza przez rycerza to utrata twarzy.
świadectwo przywiązania do ojczyzny
Roland wie, że umiera, a więc myśli o Francji i o cesarzu,
Roland przygotowuje się na śmierć i rozwiązuje, porządkuje wszystkie sprawy ziemskie wprowadzając duchowy ład (generalnie myśli o śmierci).
Przy Rolandzie, w chwili śmierci, leży róg - bojowy rynsztunek - oręż, co oznacza, że jest on gotowy do walki z przeciwnościami i w obronie Boga nawet w obliczu śmierci. Miecz i róg chce zabrać do zaświatów - nawet po śmierci chce pozostać rycerzem.
Znaki wiary :
chrześcijańskie przygotowanie się do śmierci - kładzie się twarzą do ziemi - w relacji chrześcijańskiej oznacza to pokutę, pokorę, skruchę, żal za grzechy.
bicie się w pierś - rachunek sumienia całego życia i skrucha.
przywołuje Łazarza.
Pojednanie z Bogiem :
złożył ręce i modlił się, umarł w modlitwie, bez kapłana.
Heroizm :
Roland umiera samotnie (a w tekście wszystkie sceny są zbiorowe).
straceńcza decyzja - skazanie na śmierć w imię Boa (nie chciał wzywać na pomoc posiłków, bo uznawał to za objaw tchórzostwa, wolał walczyć sam).
nadzwyczajna śmierć Rolanda (cudowne zjawiska przy śmierci Rolanda naruszają normalny bieg życia).
umiera wywyższony na wzgórzu, tak jak Jezus.
męczeńska ofiara - konając, głowę pochyla na ramię - jak Chrystus.
wniebowzięcie - po duszę przybywają Archaniołowie Gabriel i Michał.
apoteoza - aniołowie niosą jego duszę do Raju i zaczyna on obcować z Bogiem.
Nawiązania :
„Reduta Ordona” A. Mickiewicz
„Pan Tadeusz” A. Mickiewicz (spowiedź Jacka Soplicy)
MOTYW ŚMIERCI CD...
„Dans makabre” - motyw śmierci Wielkiego Tancerza w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią”.
„Danse makabre” - taniec śmierci - charakterystyczny motyw sztuki i literatury późnego średniowiecza. Najprawdopodobniej stał się odzwierciedleniem straszliwej zarazy z roku 1347. Przywleczono ją zza Morza Czarnego, zwano czarną śmiercią, a obwieszczała ją wysypka czarnych krost. Czarna śmierć zabijała po upływie doby, szalała po całym kontynencie, a sprzyjał jej stan sanitarny ówczesnych miast.
W przeciągu dwudziestu lat wymarła połowa ludności, podobno w Europie zapanowała cisza i pustka. Ten taniec śmierci odmalowali artyści, śmierć zaprasza wszystkich do tańca, od królów po kmiotków, zrównuje stany, naśmiewa się z ziemskich wartości.
Początkowo postać śmierci pokazywano jako rozkładające się zwłoki, potem jako szkielet z kosą w rękach. Motyw utrwalono na malowidłach ściennych.
Literackim przykładem jest „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Śmierć występuje tutaj jako nagi, rozkładający się trup kobiety. Autor ze swoim upodobaniem do makabry przedstawia znamiona rozkładu :
bez nosa i warg
jej twarz to prawie bezkształtna masa
spod chusty wystają jej żebra i kości
Takie obrazy były w średniowieczu naturalne, nie stroniono od okropności, akcentowano właśnie fizyczny rozkład.
Śmierć w utworze odpowiada na najbardziej podstawowe pytanie - dlaczego pozbawia ludzi życia. Traktuje tę czynność jako atrybut swojej mocy. Opowiada o swojej roli podczas „tańca” - jest agresywna, jej zajęcie polega na karaniu.
Ukazanie śmierci w postaci budzącej grozę i odrazę oraz ukazanie tak zwanych czterech rzeczy ostatecznych, czyli męki konania, śmierci, sądu ostatecznego oraz nieba (jako nagrody za cnotliwe życie) i piekła (jako kary za grzechy) jest jednym z zabiegów moralizatorsko - dydaktycznych, których celem jest przestroga, iż życie ziemskie i wszelkie ziemskie dobra są dla człowieka marnością niewartą zabiegów i starań, natomiast życie wieczne jest prawdziwą wartością, do której warto dążyć.
„Danse makabre” - taniec śmierci - polega na alegorycznym przedstawieniu życia ludzkiego jako tanecznego korowodu przedstawicieli wszystkich stanów i zawodów, a prowadzonego przez śmierć w postaci kościotrupa.
8. „BOGURODZICA” JAKO ZABYTEK JĘZYKOWY
Bogurodzica jest najstarszym utworem napisanym w języku polskim. Bogurodzica wykazuje, oprócz archaiczności języka, typowe cechy stylistyczne poezji w XI w. Są to m.in. pokrewieństwa natury kompozycyjnej i wersyfikacyjnej z ówczesną poezją łacińską (np. hymnem Save Regina). Bogurodzica jest klejnotem poezji średniowiecznej. Stanowi ona twórcze i oryginalne wcielenie poetyckich wzorców tego okresu. Powstała najprawdopodobniej jednak w XIII wieku, chociaż niektórzy badacze datę tę przesuwają wcześniej, bo jeszcze w wiek XI.
Jest to hymn skierowany do Chrystusa, ale odwołujący się w pierwszych dwu wersach do Marii (Bogurodzicy), stąd tytuł utworu. Tekst składa się z dwu zwrotek, zbudowanych z wielkim kunsztem, świadczącym o tym, iż nieznany autor - Polak, był poetą umiejącym w rodzimym języku żłobić piękno poetyckiego wyrazu i przystosować ten język do funkcji wyrażenia wysublimowanych myśli i uczuć religijnych, modlitewnych :
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego syna gospodzina, matko, zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam,
Kyrieeleison.
Twego dziela krzciciela, bożycze,
Usłysz głos, napełń myśli człowiecze,
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt,
Kyrieeleison.
Bogurodzica posiada precyzyjną kompozycję: dwa pierwsze wersy pierwszej strofy tworzą apostrofę, rozbudowaną i składającą się z antynomii i paralelizmów, następne wersy to krótkie rozkaźnikowe zdania, które tworzą formalny i treściowy kontrast z poprzedzającymi wersami. W zwrotce drugiej budowa jest inna: krótka apostrofa i cały sznur zdań życzących, wyrażających żarliwość modlitewnej prośby. Operowanie synonimami i antonimami, paralelizmy składniowe i kontrasty, kunsztowny układ rymów, charakterystyczne dwuczłonowe połączenia wyrazów i zdań, podniosłe słownictwo religijne, w którym sporo znalazło się starych polskich wyrazów, wszystko to nadaje Bogurodzicy cechy arcydzieła średniowiecznej liryki religijnej.
Bogurodzica spełniała w średniowieczu funkcję hymnu narodowego, była śpiewana przez rycerstwo polskie przed bitwami, np. przed bitwą pod Grunwaldem (1410). Dlatego przetrwała długie wieki (pierwszy jej zapis pochodzi dopiero z początku XV w.) i ocalała od zapomnienia czy zniszczenia, które stało się udziałem wielu innych utworów polskich.
Czytelnik ma problem z dotarciem do treści utworu, ponieważ w utworze występują liczne archaizmy:
słotwórcze - „zbożny”
składniowe - „Bogiem sławiena”
fonetyczne - „zwolena” (brak przegłosu)
słownikowe - „bożyć” „gospodzina”
fleksyjne - „zyszczy”
9.OBRAZ OBYCZAJÓW I SPOŁECZEŃSTWA W ŚREDNIOWIECZNEJ LIRYCE ŚWIECKIEJ
Obraz obyczajów i społeczeństwa możemy znaleźć w średniowiecznej liryce świeckiej, a przede wszystkim w dwóch wierszach : „O zachowaniu się przy stole” , „Satyra na leniwych chłopów”.
„O zachowaniu się przy stole”
Znane są dwie wersje tego utworu: pierwsza z nich to „Wiersz Słoty o chlebowym stole”, a drugi to „O zachowaniu się przy stole”. Ten liczący 114 wersów zapisany został około roku 1415, jego autorem jest najprawdopodobniej Przesław Słota, szlachcic z Gosławic w ziemi łęczyckiej. Wiersz ten ma charakter dydaktyczny, jak należy zachowywać się przy stole. Tak więc piętnastowieczny czytelnik mógł z tekstu dowiedzieć się, że za do stołu należy siadać w określonej, zależnej od pozycji społecznej, kolejności, że przed jedzeniem podawana jest woda do umycia rąk, że nie należy sięgać do wspólnej misy przed nosem sąsiada i wybierać dla siebie co smaczniejszych kąsków. Jest to próba sformułowania średniowiecznych zasad wychowania i - oprócz etyki biesiadnej - zwrócenia uwagi mężczyzn na konieczność pielęgnowania dwornych obyczajów oraz szacunku dla kobiet. Zamiarem autora było zaszczepienie, na użytek słowiański, dworskich i biesiadnych zwyczajów zachodnioeuropejskich, formujących się pod wpływem odejścia od kultury rycerskiej i przejścia na grunt kultury dworskiej. Jest to również świadectwo świadomości wzrostu roli kobiet w życiu towarzyskim w piętnastowiecznej Polsce. Można nawet doszukać się tu śladów kultu kobiet, szczególnie w partiach tekstu wywodzących moc kobiet od Matki Boskiej.
„Satyra na leniwych chłopów”
Sądząc z wyraźnie antychłopskiego charakteru wiersza, autor powstałej około 1483 roku „Satyry...” musiał być z pochodzenia szlachcicem. Właśnie na II połowę XV wieku przypada wzrost liczby konfliktów między przedstawicielami poszczególnych klas społecznych. Szlachta dąży do zwiększenia liczby wszelkich przywilejów, dzieje się to kosztem i wbrew woli mieszczaństwa oraz chłopstwa.
„Satyra na leniwych chłopów” stanowi rejestr skarg i zarzutów, jakie piętnastowieczna szlachta ziemiańska wysuwała wobec chłopów pańszczyźnianych. Wiersz ukazuje typowego chłopa, opieszałego i leniwego, złośliwego i wyrachowanego, rozmyślnie szkodzącego panu. Chłop jest już z natury sprytny i fałszywy, a całą swoją energię wykorzystuje do znajdowania co raz to innych sposobów, by jak najmniej pracować. I tak, stwierdza autor wiersza, chłopi do roboty zabierają się dopiero koło południa. Pracują bardzo niedobrze, nie dbają o narzędzia, ani o dobytek swego pana. Do tego każdy chłop tylko udaje prostaka, tak naprawdę jest „chytrzy pachołek”.
10. SYMBOLIKA KATEDR GOTYCKICH I ROMAŃSKICH.
Styl romański rozwijał się najlepiej na terenach dawnego Cesarstwa rzymskiego szczególnie między XI-XII wieku. Styl romański cechowała masywność, prostota form, grube mury, małe wąskie okna, wieże przybudówki były półokrągłe, półkoliste łuki. Sztuka romańska przeszła bardzo płynnie w sztukę gotycką, ale we Włoszech nie przyjęła się nigdy, ponieważ Włochy miały bardzo silne tradycje antyczne.
Styl gotycki rozwijał się od XII wieku. Nazwa pochodzi od barbarzyńskiego plemiona Gotów. Termon ten zawdzięczamy Włochowi Giorgio Vasariemu. Styl gotycki i romański bardzo różnią się od siebie. W roku 1170 sztuka gotów rozprzestrzeniła się w Anglii. W XIII wieku rozkwitała w Niemczech, Hiszpanii, Skandynawii oraz w Europie Środkowej. Styl ten funkcjonował do XVI wieku. Związany z Kościołem rozwinął się jako sztuka sakralna i dzielił się na okresy: gotyk wczesny, dojrzały i późny. Cechy katedr gotyckich:
Dominuje system strzelistych wież, kościół zbudowany jest na „krzyżu łacińskim.
Sklepienie kościoła jest krzyżowo-żebrowe. Sprawia to wrażenie podpory, monumentalnego sklepienia. Ta budowla jest skonstruowana w ten sposób, aby sklepienie dawało imitację podpory całej sylwetki kościoła. Ostry łuk to podstawowy element gotyku.
Nad drzwiami znajdował się krzyż i kilka płaskorzeźb sakralnych. Na kolumnach portalu, których jest 12 znajdowały się również rzeźby ewangelistów lub świętych.
Okno rozetowe zakończone jest ostrym łukiem. Znajdowała się jedna nawa główna i dwie poboczne. Symbolizowało to Trójcę Świętą.
Światło dostawało się przez witraże, które były wprawione w potężne okna zakończone łukiem. Kategoria blasku, czyli piękna światła. „Tęcza to potężny poprzeczny łuk, który wiązał ze sobą ściany katedry.
Styl gotycki cechuje również lekkość budowli, duże ostrołukowe okna zdobione witrażem, wysokie filary i wieloskrzydłowe ołtarze we wnętrzu kościoła. Linie budowli skierowane były ku górze.
Znaczenie symboliczne postaci i poszczególnych elementów stanowiących „księgę dla ubogich”. W kościele gotyckim nie ma nic przypadkowego, a poszczególne elementy mówią o światopoglądzie, filozofii świata i życia.
Formy architektoniczne określa się mianem języka geometrii. Pokazują one ideę makrokosmosu. Wszystko wykonane jest bardzo precyzyjnie i pokazuje, że człowiek jest odzwierciedleniem dzieła Bożego podobnie jak stworzenie świata. Cała katedra to dzieło mistrzów, jego tworzenie trwało wielu pokoleń.
Strzelistość sugeruje nam ogrom, panowanie nad otoczeniem, a jednocześnie oddaje niskość człowieka względem moce Boga. Strzelistość sprawiała wrażenie lekkości i Domu Bożego.
Występują również elementy ikonograficzne. 12 filarów symbolizuje dwunastu ewangelistów oraz dwanaście pokoleń Izraela. Sugeruje to powszechność Kościoła i Królestwa Bożego.
Wszystkie elementy współgrały ze sobą i stanowiły jedną całość (na przykład połączenie okna rozetowego z oknem ostro łukowy okazało się możliwe przez wpisanie rozety w okno). Symbolizowało to scholastyczne widzenie świata i połączenie wiary z rozumem.
Witraże przedstawiają tematy biblijne i religijne. Światło wpadające przez witraż symbolizuje naturę Boską, oświecenie duszy, dobro, prawdziwość chrześcijaństwa, a także mistykę. Witraże stanowiły „komiks” dla niepiśmiennych.
Wertykalizm, czyli pionowa postawa w dialogu człowieka z Bogiem była metaforą gdzie tkwią najwyższe wartości. Należy podnieść głowę, aby je znaleźć.
11. ROZUMIENIE POJĘĆ
Literatura hagiograficzna- żywotopisarstwo świętych.
Ukształtowała się ona już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa (IV - V). Wczesne dzieła hagiograficzne tworzono według wzorów starożytnej biografistyki, która w opisie znanych postaci uwydatniała sumę zalet- charakteru i sposobu życia bohatera. Podkreślono zwłaszcza praktykowane przez nich cnoty, celowo wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwiania bohaterów tworząc zalecany do naśladowania wzór osobowy.
Literatura hagiograficzna była bardzo rozpowszechniona w epoce średniowiecza. Są to utwory przedstawiające dzieje świętego, propagują i konstruują one wzór świętego (ascety)- ideał do naśladowania.
Przykładem jest „Legenda o św. Aleksym”
Do pierwszych chrześcijańskich dzieł hagiograficznych zalicza się pisarza Euzebiusza z Cezarei „Vita Antonii”
Ze średniowiecza oprócz „Legendy o św. Aleksym znana jest „Złota legenda” Jakuba de Voragine.
Literatura parenetyczna
To dzieła konstruujące i propagujące wzorce osobowe związane z pewnym wyraźnie określonymi rolami społecznymi (np. świętego, rycerza, władcy, ziemianina, dworzanina)
To typ piśmiennictwa dydaktyczno- moralistycznego formułującego idealne wzorce osobowe i zalecającego stosowanie się do nich w związku z pełnieniem określony ról społecznych.
Za twórcę literatury parenetycznej uchodzi Isokrates (V- IV w. p.n.e.). postawę obecnego w tej literaturze porządku wartości stanowi antyczne pojęcie cnoty, której praktykowaniem jest koniecznym warunkiem i celem godnego życia. Właściwa literaturze parenetycznej postawa realizuje się zarówno w formach dyskusyjnych, jak i narracyjno fabularnych, oraz dialogowych.
Przykład: „Pieśń o Rolandzie” (rycerz)
„Kronika Polski” Gall Anonim (władca- portret Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego)
„Legenda o św. Aleksym” (święty- asceta)
Literatura historiozoficzna
To dziedzina ogólnych rozważań nad przebiegiem procesu dziejowego, nad sensem historii, charakterem i znaczeniem praw historii, sposobami rozumienia historii, czynnikami jej rozwoju. Od czasów starożytnych historiozofia występowała w ścisłym związku z filozofią.
1