M. Eliade, Aspekty mitu

Struktura mitów

Znaczenie „mitu żywego”

• „mit żywy” - cały czas ma znaczący wpływ na życie i funkcjonowanie danej społeczności

• XIX w. - mit = `baśń', `zmyślenie', `fikcja'

• XX w. - uczeni zachodni określili mit jako `historię prawdziwą, która ma niezwykłą wartość'

• w języku potocznym mit to `fikcja' `iluzja' lub `tradycja świecka, objawienie pierwotne, pouczający rodzaj'

• od czasów Ksenofanesa (ok. 565-470 p.n.e.), który pierwszy skrytykował
  i odrzucił mityczne wyobrażenia boskości Homera i Hezjoda, Grecy stopniowo oczyścili mythos ze znaczeń religijnych i metafizycznych

• mythos = `wszystko, co nie może istnieć w rzeczywistości', przeciwstawny

• judeochrześcijaństwo odrzucało jako „kłamstwo” i „złudzenie” to,
  co nie było potwierdzone i uwierzytelnione przez Stary lub Nowy Testament

• można przypuszczać, że zachowania mityczne będą stopniowo zanikać

Zainteresowanie „mitologiami pierwotnymi”

• mitologie „pierwotne” poznali pierwsi podróżnicy i misjonarze (jako przekaz oralny), mają one swą historię

• mimo zmian, jakim na przestrzeni lat uległy mity „ludów pierwotnych” możliwe jest jeszcze odnalezienie ich form pierwotnych

• żyją jeszcze ludzie, którzy znają te historie

Próba definicji mitu

• zawężenie definicji:

• mit jest niezwykle złożonym zjawiskiem kulturowym

• definicja najmniej doskonała: mit opowiada historię św., opisuje wydarzenie, które miało miejsce w okresie wyjściowym, legendarnym czasie „początków”; mit opowiada, w jaki sposób, za sprawą dokonań Istot Nadnaturalnych, zaistniała nasza rzeczywistość - globalna (Kosmos) bądź tylko jej fragment (wyspa, gatunek rośliny, ludzie zachowanie, instytucja)

• mit - opowieść o stworzeniu

• mit mówi tylko o tym, co się wydarzyło faktycznie

• bohaterowie mitów - Istoty Nadnaturalne, znane głównie za sprawą tego,
  co uczyniły; mity ujawniają ich twórczą działalność i pouczają o świętości

• mity opisują różnorodne i czasem dramatyczne wtargnięcia sfery sacrum
  w obręb świata

• na tym wtargnięciu ufundowany jest świat, za jego sprawą jest on taki, jakim dziś go widzimy

• mit odnosi się do faktów rzeczywistych

• podstawowa funkcja mitu polega na przedstawieniu pouczających modeli
  dla wszystkich rytuałów i ważnych czynności

„Historia prawdziwa” - „historia fałszywa”

• tam, gdzie mit jest jeszcze żywy, tubylcy precyzyjnie rozróżniają mity - „historię prawdziwą” od baśni, legend - „historii fałszywej”

• „historia prawdziwa” - sacrum, coś nadmaterialnego

• „historia fałszywa” - treści świeckie, profanum

• mity deklamowane są jedynie podczas czasu świętego (jesienią, zimą, w nocy)

To, co ujawniają mity:

• dotyczą ludzi bezpośrednio

• człowiek współczesny uważa się za istotę ukonstytuowaną przez Historię; człowiek należący do jakiejś społeczności archaicznej postrzega siebie jako rezultat pewnych zdarzeń mitycznych

• człowiek - istota śmiertelna, społeczna, ma swe miejsce w społeczeństwie

• człowiek musi pracować

• człowiek - istota płciowa

Co oznacza „znać mity”?

• znać mity = poznawać tajemnice początków rzeczy

• „historia” opowiadana przez mit stanowi rodzaj „wiedzy ezoterycznej nie dlatego, że jest ona sekretna i przekazywana w trakcie inicjacji, ale też dlatego, że „wiedza” ta oznacza posiadanie mocy magiczno-religijnej

• nie możemy spełnić rytuału, jeśli nic nie wiemy o jego „pochodzeniu”,
  tzn. jeśli nie znamy mitu, który mówi o tym, jak rytuał przebiegał za pierwszym razem

• mityczny czas początków jest czasem „wielkim”, przenika go aktywna
  i twórcza obecność Istot Nadnaturalnych

• „żyjąc” mitami, przekraczamy chronologiczny czas profanum i wkraczamy
  w jakościowo odmienny czas sacrum

Struktura i funkcja mitów

• cechy mitów (ogólna koncepcja wg Eliadego):

• historyczne działalności Istot nadnaturalnych

• historia uważana za absolutnie prawdziwą i świętą

• odnosi się do „stworzenia”, do „początku”

• znając mit, znamy „początek” rzeczy jesteśmy w stanie panować nad rzeczami

• „żyjemy” mitem, tzn. że stanowi on dominującą nad nami świętą potęgę sławiącą wydarzenia, które przypominamy i ponawiamy

• mity uczą, że świat, człowiek i życie mają swój początek

• Malinowski: „mit badany w swej żywej postaci nie jest symboliczny,
  lecz bezpośrednio wyrazem przedmiotu, którego dotyczy;
  nie jest wyjaśnieniem zaspokajającym potrzebę zainteresowania naukowego, ale narracją, w której zmartwychwstaje pradawna rzeczywistość, narracją, opowiadaniem dla zaspokojenia potrzeb religijnych; w kulturach pierwotnych jest nieodzowny: wyraża, wzbogaca, kodyfikuje wierzenia, chroni i wzmacnia moralność, gwarantuje skuteczność rytuału, zawiera reguły praktyczne, którymi człowiek powinien się kierować; nie jest czczym opowiadaniem,
  ale aktywną siłą; nie jest rozumowym wyjaśnieniem ani wyobrażeniem artystycznym; jest pragmatycznym dokumentem pierwotnej wiary i mądrości moralnej

Mity przetrwały w ukryciu

Mity świata współczesnego

• niektóre aspekty i funkcje myślenia mitycznego konstytuują istotę ludzką

• prestiż „początków”

• reformacja powrót do Biblii

• Wielka Rewolucja Francuska - wybrała sobie paradygmat Rzymian
  i Spartan

• zaranie świata współczesnego - „początkom” przypisywano znaczenie magiczne

• miraż „szlachetnego początku”

• Niemcy - rasistowski mit „aryjskości”

• eschatologiczne i milenarystyczne struktury komunizmu marksistowskiego

Mity i mass media

• mityczne struktury obrazów i zachowań zostają narzucone zbiorowościom przez mass media (zwłaszcza w USA)

• komiksy

• Superman

• motyw walki Dobra ze Złem

• mania „sukcesu”

• mit elity

• akademia awangardy

• obrzędy „inicjacji”

• mityczna przeszłości

• wyjście z „Czasu” dzięki literaturze i mitologii

Magiczny czar „początków”

Mit pochodzenia i mity kosmogoniczne

• każda mityczna historia opisuje pochodzenie, zakłada i kontynuuje kosmogonię

• uprzednie istnienie świata warunkuje powstanie czegokolwiek innego

• wszystkie mity pochodzenia opisują i uzasadniają jakiś „nowy stan” - nowy, bo nie trwający od początku świata

• kontynuacja i uzupełnienie mitu kosmologicznego - opowiada, jak świat został zmieniony (wzbogacony lub zubożony)

• niektóre mity pochodzenia rozpoczęły się od mitu kosmogenicznego

Rola mitów w uzdrawianiu

• deklamowanie mitów podczas uzdrawiania i inicjacji szamana

• rysunki (skomplikowane) na piasku przedstawiają poszczególne etapy stworzenia i mityczne dzieje bóstw, przodków i całej ludzkości

• mają one służyć ponowieniu poszczególnych wydarzeń, które były
  w czasie mitycznym

• chory przenosi się poza obręb czasu profanów, przenosi się
  w czas pierwotny - uczestniczy w kosmogonii

• pieśni rytualne opowiadające o stworzeniu świata

• mają pomagać przy uzdrowieniu

• przedstawiają też narodziny demonów i pojawienie się chorób

Ponawianie kosmogonii

• często podczas rytuału uzdrawiającego szaman po streszczeniu kosmogonii wzywa boga, prosząc o ponowne stworzenie świata

• mit pochodzenia leków - zawsze część mitu kosmogonicznego

• zaklęcia często zawierają dzieje choroby lub demona

• uroczysta recytacja mitu kosmologicznego pomaga w leczeniu niektórych schorzeń, chorób

• jako pierwowzór stworzenie może pomóc „rozpocząć na nowo” swe życie

• przywoływany też w obliczu śmierci

• kosmogonia - pierwowzór wszelkiego „czynu”, wszelkiego „tworzenia”

• przywoływany w obliczu narodzin

• wprowadzenie noworodka w obręb rzeczywistego świata; on wchodzi
  w serię „początków”

Powrót do początków

• przekonanie, że ważna i znacząca jest pierwsza epifania jakiejś rzeczy

• uwaga kierowana na czas początków

• rytuały odprawiane nieregularnie - zbudowanie domu obrzędowego, uroczysta recytacja mitów pochodzenia

• beneficjant ceremonii - cała wspólnota (żywi i umarli)

Znaczenie „początków”

• większość przypadków - mit pochodzenia rozpoczyna się od zarysu kosmogonii

• mit kosmologiczny i pochodzenia - dotyczy początku

• absolut początku - stworzenie świata

Koronacja króla - odnawianie świata

• stworzenie świata

• sfera rządząca władzy świeckiej połączyła się ze sferą mitologiczną

• ciało władcy - jako ciało boskie

• obrzędy koronacyjne

• król - pępek ziemi, centrum świata

• król - łącznik między sferą sacrum i profanum

• sakralizacja tego, co jest - z punktu widzenia człowieka - najważniejsze
  dla przetrwania

• Nowy Rok - początek cyklu, nie nowy w ogóle, jest to tylko odnowa

• każdy świat jest inny, ale jest naszym światem

• interpretacja Nowego Roku - świat musi zostać odnowiony, wzmocniony, przygotowany do kolejnego funkcjonowania przez następny rok lub dwa

• wpływ czasu = ubywanie świata kończy się rok = świata nie ma

• nie ma rozdzielenia czasu od przestrzeni, zawsze jest tu i teraz, nie ma rozdzielenia tu od teraz

• odnowienie = powrót do początku - doskonałego

Eschatologia i koniec świata

• mity o kataklizmach (np. potop)

• koniec świata (tj. kataklizm) miał już miejsce

• nie jest to koniec świata w ogóle, lecz koniec pewnej ludzkości

• cykl, czas kołowy - wszystko jest odnawialne

• religie Wschodu - cztery ery świata

• wiara w doskonały początek

• cykliczność

• Grecja - dwie koncepcje

• cykliczność, świat doskonały

• kataklizm

• judaizm - czas linearny

• chrześcijaństwo - koniec świata Chrystus nowy świat

Nad czasem można zapanować

Pewność nowego początku

• pewność nowego początku jest ważniejsza niż koniec

• to, co było, ma znaczenie dla tego, co będzie

Freud i znajomość początków

• dziecko - żyje w czasie mitycznym, rajskim

• psychoanaliza - powoduje powrót do początków, tzn. do dzieciństwa

• struktura psychoanalizy jako nauki jest podobna do struktury mitów

• powrót do początków powtórne przeżycie

Tradycyjne techniki „powrotu wstecz”

• indywidualnie do początku - możliwość odnowy i poprawy egzystencji

• inicjacja

• neofita - 1) nowo ochrzczony; 2) ten, który jest poddawany inicjacji

• pożarcie przez potwora

• wędrówka po terytorium świętym (macica Matki Ziemi)

• przemiana w embrion

• diksza - powrót do płodowego stadium rozwojowego

• złote jajo (w naczyniu)

• odrodzenie mistyczne

• „oddychanie embrionalne” (taixi)

• oddychanie w obiegu zamkniętym (jak płód)

• działalność alchemiczna

• cel: młodość i długowieczność

Na podstawie: Micrae Eliade, Aspekty mitu, [tu:] Struktura mitów, Mity przetrwały w ukryciu, Magiczny czar „początków”, Eschatologia i koniec świata, Nad czasem można zapanować.