SZKOŁA PRASKA
(praska szkoła strukturalistyczna)
W październiku 1926 roku z inicjatywy kilku językoznawców czaskich (m.in. V. Mathesius, B. Havranek, B. Trnka) zostało założone Praskie Koło Językoznawcze. Do Koła tego dołączyli, wykazując szczególną aktywność naukową trzej wybitni językoznawcy pochodzenia rosyjskiego: N.S. Trubetzkoy, R. Jakobson i S. Karcevskij.
Tezy ogólnotoretyczne zawierają następujące treści:
Język jest systemem funkcjonalnym (=celowościowym), co wynika z jego charakteru konwencjonalnego i motywowanego potrzebą komunikacji społecznej. W tej tezie znajduje się także postulat prowadzenia badań komparatystycznych nie tylko w ujęciu diachronicznym ale i synchronicznym.
Na płaszczyźnie fonicznej należy odróżniać dźwięki jako jednostki fizyczne od dźwięków jako elementów systemu funkcjonalnego, czyli językowego. W konsekwencji należy odróżnić fonetykę jako naukę fizyczną i fonologię. W analizie systemu fonologicznego szkoła praska obok podstawowego pojęcia opozycji wykorzystała cechy dystynktywne fonemów (w założeniach miały być cechami artykulacyjno-akustycznymi a nie tylko artykulacyjnymi jak w praktyce lat 30-tych). Stworzono podstawy klasyfikacji opozycji fonologicznych i klasyfikacji wariantów fonemów. Syntezą osiągnięć w zakresie fonologii jest praca Trubeckiego Podstawy fonologii.
Mówiąc o funkcjach językowych- język służy do przekazywania wszelkich treści psychicznych. W konsekwencji istnieje tu podział polegający na odróżnieniu
funkcji intelektualnej (obiektywnej)- ma charakter komunikatywny i nastawiona jest w pierwszym rzędzie na treść
funkcji emocjonalnej (subiektywnej- ma charakter ekspresywny i nastawiona jest glównie na formę.
4. Każdy element systemu pozostaje w opozycji do innych elementów. Funkcja danego elementu jest określana przez wskazanie opozycji między tym elementem, a innymi elementami. Jednostki, między którymi opozycje są bardziej uchwytne, należą do tego samego podsystemu języka. Na tej podstawie strukturaliści wyróżnili 4 podsystemy:
a) fonologiczny
b) morfonologiczny
c) morfologiczny
fleksyjny
słowotwórczy
d) składniowy.
Jedną z głównych cech strukturalizmu praskiego była walka z psychologizmem widoczna szczególnie w fonologii, gdzie jego rolę w ramach struktury przejął funkcjonalizm i zasada celowościowa. Należy dodać, że program praski uwzględniał także problematykę stylistyki i języka literackiego- został tu wysunięty postulat badania w oderwaniu od czynników pozalingwistycznych (społecznych, politycznych itp.), a w oparciu o formalno językowe środki wyrazu (stylistyka lingwistyczna).
Tezy szkoły praskiej stanowiły pierwszy systematycznie opracowany program mający na celu wprowadzenie w życie i kontynuację założeń teoretycznych F.de Saussure'a i w ogóle strukturalizmu w lingwistyce. Nie wszystkie postulaty szkoły praskiej mogły być zrealizowane w ciągu 10 lat jej istnienia, niektóre z nich zaczęły być realizowane w wiele lat później. Należy do nich np. postulat wykorzystania w opisie systemu fonologicznego cech dystynktywnych, realizownym dopiero od 1956 roku, a zainicjowany przez Jakobsona.
GLOSSEMATYKA
(gr. glōssa - język i mathē - nauka) — w strukturaliźmie europejskim pozycję szczególną zajmuje szkoła kopenhaska (ewentualnie duńska) i jej program teoretyczny noszący nazwę glossematyki. Jej twórcą i głównym przedstawicielem był Louis Hjelmslev. Glossematyka jest odłamem strukturalizmu i często stosuje się w stosunku do niej także terminu „neosaussuryzm.”.
GŁÓWNE ZAŁOŻENIA:
Teoria języka jest poprawna jedynie wtedy, kiedy opiera się na „zasadzie empirii”, tj. jeżeli opis spełnia następujące trzy warunki:
jest wolny od sprzeczności,
jest wyczerpujący,
jest możliwie najprostszy.
Pierwszy warunek jak nadrzędny do pierwszego, a drugi do trzeciego. Teoria językoznawcza powinna przewidywać wszystko to, co może wystąpić w danym języku. Teorii nie należy mieszać z praktycznym jej zastosowaniem. Teoria lingwistyczna nie może być weryfikowana w oparciu o konkretne teksty czy języki, a jedynie w oparciu o to, czy jej rachunek (w znaczeniu logicznym) jest wyczerpujący i niesprzeczny. Jeżeli istnieje kilka teorii dających opis wyczerpujący i niesprzeczny właściwa będzie ta, której opis jest najprostszy.
Hjelmslev rozróżnia DWIE FUNKCJE ZNAKÓW JĘZYKOWYCH:
Koniunkcja (logiczne "i") — jest domeną tekstu [składanie tekstu np. d+o+m=dom)
Dysjunkcja (logiczne "albo albo" — jest domeną systemu [zachodzi między elementami, które mogą pełnić te same funkcje], elementy istniejące w dysjunkcji stanowią paradygmat, a proces podstawiania elementów w paradygmacie to proces komutacyjny.
Funkcja oznacza zależność jednego terminu od drugiego. Oba terminy funkcji nazywają się funktywami.
Interdepedencja — funkcja między dwoma elementami stałymi.
Determinacja — funkcja między elementem stałym i zmiennym.
Konstelacja — funkcja między dwoma elementami zmiennymi.
Język dla Hjelmsleva jest to system znaków. Wyróżnia on w języku dwie współistniejące płaszczyzny bez których proces komunikacji nie byłby możliwy.Płaszczyzna treści i płaszczyzna wyrażenia. Badając język w obu płaszczyznach poszukujemy najmniejszych klas (inwariantów). Najmniejsze elementy językowe, dalej niepodzielne, nazywa Hjelmslev glossemami.Pomiędzy formą wyrażenia i treści istnieje współzależność poprzez funkcję znaku, ale nie ma między płaszczyznami bezwzględnej symetryczności. Tym się różni język od systemów niesemiotycznych, np. gier. Ilość znaków w języku jest nieograniczona, ponieważ można budować ciągle coraz to inne znaki złożone. Ograniczona jest jednak ilość figur, które są częściami składowymi znaków. Język łączy w sobie płaszczyznę wyrażenia i płaszczyznę treści. Jeśli wydajemy dźwięki mowy, które nie formułują przy tym treści, myśli — otrzymujemy jedynie serię dźwięków bez znaczenia, jakiś abstrakcyjny twór. Zadaniem językoznawstwa według glossematyków jest badanie formy wyrażenia i formy treści oraz stosunków między nimi zachodzących.
L. Hjelmslev twierdził, że jego glossematyka jest konsekwentną kontynuacją złożeń teoretycznych F.de Saussure'a, a w rzeczywistości jednak skierował ją na zupełnie inne tory. Główne róznice sprowadzają się do następujących punktów:
1. Dla F.de Saussere'a język jest formą określonej substancji, dla Hjelmsleva zaś jest on formą oderwaną od substancji, jest tylko siecią nakładajacych się na substancję abstrakcyjnych relacji.
2. U F.de Saussure'a i w szkole praskiej funkcja miała charakter celowościowy i semantyczny, u Hjelmsleva ma ona charakter logiczny i matematyczny, rozumiana jest jako wzajemna relacja dwóch elementów.
3. do tego dochodzi ogromna dziedzina aspektu społecznego, silnie podkreślanego przez F.de Saussure'a, a ignorowanego przez Hjelmsleva.
W rezultacie glossematyka wychodząc od teorii strukturalistycznych F.de Saussure'a i łącząc z nią między innymi teorie logistyczne stanowi nową, tym razem XX-wieczną próbę stworzenia gramatyki uniwersalnej.