1. PODZIAŁ ZOOCYDÓW; PRZYKŁADY:
• ZOOCYDY - są to związki chemiczne, używane do zwalczania szkodników zwierzęcych. Zoocydy w stosunku do zwierząt działają:
- oddechowo - działają poprzez układ oddechowy,
- kontaktowo - działają poprzez kontakt z oskórkiem,
- żołądkowo - działają przez przewód pokarmowy.
Zoocydy w stosunku do roślin działają:
- powierzchniowo - pozostają na powierzchni rośliny,
- wgłębnie - wnikają pod skórkę,
- systemicznie - są pobierane przez roślinę i prowadzone naczyniami do wszystkich części rośliny.
a) insektycydy - owady (DDT, TEPP, tlenek wapnia, kwas borowy, trioksan, nikotyna, aldrin, diazinon),
b) rodentycydy - gryzonie (Rat Killer Perfect Granulat, Rat Killer Perfect Pasta, Rat Killer Perfect Kostka, Rat Killer Super, Ziarno Normix, Rattox BB, Toxanox Plus),
c) moluskocydy - mięczaki (Pużomor, Limacid, Mesurol Alimax 02 RB, Ślimakol 06GB A200G, Ślimax 04 GB),
d) nematocydy - nicienie (Vapam, Nemafos, Basamid, Nematin, Temik),
e) larwicydy - larwy (Larwicyd 50 SP, Muchomox Larwicyd),
f) aficydy - mszyce (Pirimix, AE, Pirimix 100 PC, Chlormezyl 500 EC, Cyperkill Super 25 EC, Diazol 500 EW, Dimezyl 400 EC),
g) akarycydy - roztocza (Roztocz extra pł., Rospin 25 EC, Mitach 20 EC, Mospilan 20 SP, Apollo Plus 060 OF, Pennstyl 600 SC),
h) owicydy - jaja owadów i roztoczy,
i) repelenty - środki odstraszające dziką zwierzynę (Repentol, Emol 05 LA, 10 LA i BTX LA, Cervacol extra).

2. PODZIAŁ INSEKTYCYDÓW:
I.
a) chlorowane węglowodory, terpeny (Metox, Thiodan płynny),
b) związki fosforoorganiczne,
c) karbaminiany,
d) pyretroidy,
e) związki benzoilo-mocznikowe.
II.
a) insektycydy chemiczne - najczęściej stosuje się związki organiczne, będące pochodnymi fosforanowymi, chlorowcopochodnymi węglowodorowymi lub związkami należącymi do rodziny karbaminianów:
- insektycydy arsenowe: zieleń paryska Cu(CH3COO)2 * Cu3(AsO2)2, arsenian ołowiu PbHAsO4,
- insektycydy fluorkowe: kryolit Na3AlF6, fluorek sodu NaF, fluorokrzemian sodu Na2SiF6,
b) insektycydy mikrobiologiczne - to środki stanowiące mieszanki drobnoustrojów chorobotwórczych, wywołujące choroby wśród owadów.
III.
- DDT (kiedyś stosowany do zwalczania wszystkiego, ale kumuluje się w roślinach),
- TEPP,
- tlenek wapnia,
- kwas borowy,
- trioksan,
- nikotyna,
- aldrin,
- diazinon.

3. WADY I ZALETY STOSOWANIA:
a) CHLOROWANYCH WĘGLOWODORÓW:
preparat substancja aktywna klasa toksyczności karencja dni prewencja
Metox pł. metoksychlor IV 7 - 14 dni 6 godz.
Thiodan em.
(słodyszek rzepakowy) endosulfan II 30 dni do 3 godz.
Melipax pł. mieszanina kamfenów III 30 dni 5 godz.
(DDT, aldryna, dieldryna, heptachlor, Owadziak, Pędraczak):
* wady:
- środki silnie kumulują się w organizmach żywych i w glebie,
- po wprowadzeniu ich do gleby można uprawiać marchew, ziemniaki i inne okopowe dopiero w czwartym roku po zabiegu,
- są bardzo toksyczne dla pszczół,
* zalety:
- nowe środki (jak Metox, Thiodan) nie kumulują się, szybko się rozkładają, są mało toksyczne,
- Metox działa słabo przy wyższej temperaturze (do 25oC),
- Thiodan - można stosować przy kwitnieniu roślin powyżej 18oC.
b) ZWIĄZKÓW FOSFOROORGANICZNYCH (Foschlor pł. 50, Nogos 50 EC, Enolofos, Owadofos pł. 50, Sadofos pł. 30, Zolone pł., Actellic 50 EC, Metasystox forte, Anthio):
* wady:
- niektóre preparaty są związkami o wysokiej toksyczności ostrej dla człowieka,
- długotrwałe działanie, długi okres karencji,
* zalety:
- działają wgłębnie i systemicznie,
- nie kumulują się w glebie ani w organizmach ludzkich i zwierzęcych,
- działają selektywnie w stosunku do owadów (nie niszczą pasożytów, drapieżców).
c) KARBAMINIANÓW:
preparat substancja aktywna klasa toksyczności karencja dni prewencja
Temik aldikarb I 9 tyg. -
Furadan karbofuran I 9 tyg. -
Pirimor 50 DP pirymicarb II 3 - 21 dni 6 godz.
Promet 400 CS furatiocarb IV - -
Lannate 25 WP metaryl I 3 dni 14 dni
(Karbatox, Propotox, Temik, Furadan, Primor 50 DP, Promet, Lannate 25 WP):
* wady:
- związki mało selektywne,
- silnie toksyczne dla pszczół,
- mogą być fitotoksyczne,
- w stosunku do stałocieplnych wykazują dużą toksyczność,
- mogą niszczyć faunę pożyteczną,
* zalety:
- środki działają kontaktowo, żołądkowo i systemicznie,
- działają w wyższych temperaturach,
- nie kumulują się w organizmach i szybko się rozkładają.
d) PYRETROIDÓW (środki syntetyzowane; Decis, bifentryna, fenpropatryna, permetryna):
* wady:
- są nieselektywne (działają m.in. na owady pożyteczne),
- stymulują rozwój przędziorkowatych,
- działają do 18oC (mają ujemny czynniki temperaturowy).
* zalety:
- niski koszt produkcji,
- niska dawka substancji czynnej,
- szerokie spektrum działania.
e) ZWIĄZKÓW BENZOILO - MOCZNIKOWYCH (regulatory wzrostu stawonogów; Dimilin, Alsistin, Trigard 75 WP, Cascade):
* zalety:
- są to związki bezpieczne i selektywne,
- działają na owada kontaktowo i żołądkowo,
- stosuje się je tam, gdzie gąsienice zjadają liście.
f) NEMATOCYDÓW (Basamid granulowany, Vapam, Nematin, Temik):
g) RODENTOCYDÓW (Gastroxin, Rodentox, Ha-TE-4C, chorofacynon, dwutlenek siarki, fosforek cynku, fosforek glinu, fosforek wapnia, tlenek węgla powstały po wypaleniu się świecy):
h) AKARYCYDÓW (Roztoczak, Rospin 25 EC, Torgue 50 WP, Omite):
* zalety:
- stosowane są w niskich stężeniach,
- nie są trujące dla owadów pożytecznych, ssaków (w tym człowieka),
- pozwala na ich przemienne stosowanie.
i) REPELENTÓW (Albarep):
j) ATRAKTANTÓW (Chalkoprex, Linoprax, Pheropax):
• TOKSYCZNOŚĆ - siła działania toksycznego preparatu w dawce śmiertelnej. Dawka śmiertelna (LD50) jest to dawka, która zabija 50% populacji danego szkodnika. Im wyższa jest LD50, tym środek jest mniej toksyczny:
klasa toksyczności i jej określenie toksyczność ostra doustna środka LD50 (mg/kg masy ciała szczura) toksyczność ostra skórna środka LD50 (mg/kg masy ciała szczura) toksyczność ostra inhalacyjna środka LD50 (mg/kg masy ciała szczura)
I - bardzo toksyczna ≤ 25 ≤ 50 < 0,25 aerozole,
< 0,50 gazy i pary
II - toksyczna 25 < LD50 ≤ 200 50 < LD50 ≤ 400 0,25 < aerozole,
0,50 < gazy i pary
III - szkodliwa 200 < LD50 ≤ 2000 400 < LD50 ≤ 2000
IV - mało szkodliwa > 2000 > 2000 > 5 aerozole,
> 20 gazy i pary
• TOLERANCJA - to taka ilość pestycydów, która może znajdować się na lub w produkcie spożywczym (w ppm lub mg/kg).
• KARENCJA - to liczna dni, która upływa od momentu zastosowania preparatu chemicznego, do momentu zbioru roślin (w tym czasie preparat rozkłada się).
• PREWENCJA DLA LUDZI - proces po zabiegu, podczas którego nie wolno wchodzić na obszar uprawy ludziom i zwierzętom. W tym celu stosuje się tablice ostrzegawcze.
• PREWENCJA DLA PSZCZÓŁ - okres, jaki musi upłynąć od zastosowania zabiegu chemicznego do momentu zetknięcia się pszczoły z rośliną.
• CECHY IDEALNEGO PREPARATU CHEMICZNEGO:
- działa szybko i skutecznie na szkodnika,
- nie działa fitotoksycznie,
- jest mało toksyczny dla stałocieplnych,
- nie skaża środowiska,
- nie powoduje skutków ubocznych,
- nie kumuluje się w środowisku,
- działa selektywnie - niszczy szkodnika, a nie jego wrogów naturalnych,
- jest tani.

4. PROGNOZOWANIE I SYGNALIZACJA W OCHRONIE ROŚLIN PRZED SZKODNIKAMI:

5. EKOLOGICZNE ASPEKTY POJAWU SZKODNIKÓW:
Ze względu na działanie czynniki ekologiczne dzieli się na niezależne i zależne od zagęszczenia populacji.
Rozróżnia się też podział na czynniki
a) abiotyczne (klimatyczne, glebowe, związane z krajobrazem) - działają niezależnie od zagęszczenia populacji:
- temperatura - ważny, zwłaszcza dla zwierząt zmiennocieplnych (owady, roztocze, ślimaki, nicienie). Ich rozwój, żerowanie i dynamika populacji zależą od temperatury. Temperaturę, która hamuje aktywność życiową, nazywamy temperaturą zera fizjologicznego. Powyżej tej temperatury, zwanej progiem życia (2-25oC), zaczyna się aktywność lub rozwój gatunków. Temperatury powyżej progu życia nazywamy efektywnymi,
- woda i wilgotność powietrza - woda jest podstawowym składnikiem żywych organizmów (procesy życiowe, biochemiczne, reakcje chemiczne, transport, niedobór, środowisko). Największe znaczenie w ekologii owadów ma wilgotność względna powietrza. Rozróżniamy gatunki: hydrofilne (przystosowane do życia w środowisku wodnym) i kserofilne (żyjące w środowisku suchym),
- światło - długość fali i intensywność światła mają duży wpływ na zachowanie się zwierząt, ich rozwój i rozmnażanie; stonka ziemniaczana i przędziorek chmielowiec wykazują największą płodność przy najdłuższym dniu, piędzik przedzimek zaś - przy dniu krótkim, rolnice, brudnica nieparka, nietrzęp głogowiec nie reagują na długość dnia. Fotoperiodyzm inicjuje diapauzę u owadów, zmiana długości dnia wywołuje o owadów zmianę barwy i kształtu ciała. Niektóre gatunki są aktywne nocą (karaczany, sówki, zwójki, łokaś garbatek), a niektóre - tylko nocą (motyle dzienne, pchełki, pszczoły),
- prądy powietrza - mogą przenosić na znaczne odległości owady (biernie, np. owłosione gąsienice brudnicy nieparki, mszyce, motyle, muchówki, niektóre chrząszcze, a także owady latające) oraz lotne wydzieliny (feromony, kairomony, allomony),
- gleba - rozwój (nicienie, pędraki, drutowce, koziułki) i życie, zimowanie, przepoczwarzanie się, krycie się. W glebach kwaśnych - koziułki, niektóre sprężykowate, w glebach organicznych - więcej niż w piaszczystych i ubogich, w glebach lekkich - guzak północny, w glebach zwięzłych - pędraki guniaka czerwczyka,
- ukształtowanie terenu,
b) biotyczne (konkurencja, wrogowie naturalni):
- pokarm,
- wrogowie naturalni,
- gatunki konkurencyjne.
Mówi się także o czynnikach antropogenicznych, związanych z działalnością człowieka.

6. METODY POŁOWU ORGANIZMÓW SZKODLIWYCH:
Kolorowe tabliczki lepowe oraz pułapki feromonowe pomagają w określeniu momentu pojawienia się szkodnika oraz określeniu jego liczebności. W zależności od zastosowania, należy wybrać tabliczkę o odpowiednim kolorze lub odpowiednią pułapkę. Musimy pamiętać, iż urządzenia te nie będą wystarczająco skuteczne do masowego odławiania szkodników.
- ŻÓŁTE TABLICE LEPOWE - stosowane w uprawach szklarniowych lub w tunelach, jedna tablica na 20-25 m2 szklarni lub tunelu, przeznaczone do odławiania mączlika szklarniowego,
- NIEBIESKIE TABLICZKI LEPOWE - przeznaczone do odławiania wciorniastków, szczególnie przydatne w uprawie roślin ozdobnych na parapetach,
- POMARAŃCZOWE TABLICZKI LEPOWE - służące do stwierdzania obecności połyśnicy marchwianki,
- BIAŁE TABLICZKI LEPOWE - pomagają w sygnalizacji obecności owocnicy jabłkowej i owocnicy żółtorogiej
- PUŁAPKI FEROMONOWE (Grapodor, Pomodor, Medchem-1, Medchem-2) - przeznaczone do sygnalizacji (określania terminu wylotu owocówki jabłkóweczki i owocówki śliwkóweczki, zwójki koróweczki, zwójki siatkóweczki).

7. ZAPOBIEGAWCZE METODY OCHRONY ROŚLIN PRZED SZKODNIKAMI:
- WYCIĄGI - uzyskuje się poprzez zalanie roślin gorącą wodą i moczenie ich przez kolejne 24 godziny, najlepiej przygotować go na dzień przed wykonaniem planowanego zabiegu i nie przechowywać dłużej niż 1 dzień, gdyż potem następuje fermentacja, zmieniająca właściwości preparatu,
- WYWARY - powstają poprzez zalanie roślin wodą i moczenie ich przez jeden dzień (do 24 godzin), na koniec podgrzewamy je do wrzenia (lub gotujemy przez 20 do 30 minut), stosujemy po ostygnięciu,
Wyciągi i wywary do opryskiwania roślin oraz wywary przeznaczone do przechowywania (gorący wywar przelany i szczelnie zamknięty w słoiku zachowuje swoje właściwości nawet przez ponad 3 miesiące) należy dokładnie przefiltrować, np. przez grubo złożoną gazę.
- NAPARY - rośliny zalewa się wrzątkiem i pozostawia pod przykryciem na około 30 minut,
- GNOJÓWKI - rośliny zalewa się wodą i pozostawia na kilka tygodni (od 2 do nawet 6 tygodni) aż sfermentują, ciecz należy codziennie mieszać, aby zapewnić dostęp tlenu konieczny przy fermentacji (uwaga: może się wydzielać nieprzyjemny zapach), gnojówka nadaje się do użytku, gdy jest klarowna a na jej powierzchni nie zbiera się piana, nadaje się do użycia przez okres od 1 do 2 miesięcy.
Podlewanie lub opryskiwanie roślin takimi preparatami wykonuje się z reguły 3 do 4-krotnie w okresie największego zagrożenia dla roślin.

8. GATUNKI KWARANTANNOWE:
• CHRZĄSZCZE (Coleoptera):
- Anoplophora spp.,
- zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa,
• NICIENIE:
- guzak amerykański,
- guzak holenderski,
- węgorek sosnowy,
• MUCHÓWKI:
- 28 gatunków: 23 - Tephritidae (nasionnicowate), 5 - Agromyzidae (miniarki),
- barczatka syberyjska,
- mol bananowy,
- Anoplophora glabripennis (kózkowate).

9. METODY NIECHEMICZNEGO ZWALCZANIA SZKODNIKÓW:
• KWARANTANNA - jest to zespół zabiegów, mających na celu niedopuszczenie do zawleczenia i rozprzestrzeniania w kraju ważnych gospodarczo patogenów, szkodników i chwastów. Jest to metoda ściśle obwarowana przepisami prawnymi. Są to wszelkie działania, zapobiegające przenikaniu określonych szkodliwych saprofagów na nowe terytoria, na których mogłyby one znaleźć dogodne warunki rozwoju, umożliwiające ich zaaklimatyzowanie się, a w przypadku stwierdzenia ich pojawu również interwencyjne działania ograniczające dalsze rozprzestrzenianie się lub całkowitą ich likwidację.
* AGROFAG KWARANTANNOWY - jakakolwiek forma życia roślinna lub zwierzęca, a także każdy inny szkodliwy lub potencjalnie szkodliwy czynnik chorobotwórczy roślinny, względnie produkcji roślinnej, mogąca powodować straty ekonomiczne w zagrożonych kraju, w którym dotychczas nie występował lub występował lokalnie, na ograniczonym obszarze i podlega obowiązkowi zwalczania (np. zachodnia kukurydziana stonka ziemniaczana, mątwik ziemniaczany, niszczyk zjadliwy).
* KRYTERIA UWZGLĘDNIENIA PRZY UMIESZCZANIU AGROFAGA NA LIŚCIE KWARANTANNOWEJ:
a) możliwość przeżycia w danych kraju:
- selekcja na podstawie roślin żywicielskich,
- selekcja na podstawie geograficznego rozprzestrzeniania się,
- selekcja na podstawie stref klimatycznych,
b) dane w zakresie bioekologii roślin żywicielskich:
- ocena cyklu życiowego na chronionym terenie,
- wymagania co do temperatury, wilgotności i światła,
- ocena potencjału rozrodczego,
- ocena śmiertelności materiału, powodowanej przez czynniki środowiska,
c) ocena ryzyka biernego rozprzestrzeniania się,
d) ocena gospodarczej szkodliwości agrofaga,
e) ocena możliwości jego zaaklimatyzowania się w danym kraju,
f) koszty ekonomiczne, wynikające z zadomowienia się agrofaga.
* NOŚNIKI:
- żywe rośliny oraz ich części, a także różne organy przeznaczone do rozmnażania i uprawy,
- nieprzetworzone i niewyjałowione produkty, pochodzenia roślinnego, będące wysuszonymi, czasem rozdrobnionymi roślinami lub ich częściami, nieprzeznaczonymi do dalszej uprawy i rozmnażania,
- wszelkie przedmioty, w których mogą występować szkodliwe agrofagi.
* ZADANIA KWARANTANNY:
- ustalenie wykazu agrofagów oraz roślin, produktów pochodzenia roślinnego i przedmiotów, których przewóz jest zabroniony lub ograniczony,
- prowadzenie stałej obserwacji/kontroli specjalistycznej fitosanitarnej wszelkich towarów pochodzenia roślinnego, a także opakowań i środków transportu, mogących być nośnikami jawnych lub ukrytych form agrofagów kwarantannowych,
- stała obserwacja stanu fitosanitarnego upraw rolniczych, ogrodniczych i leśnych na terenie kraju, pod kątem ryzyka niekontrolowanego przeniknięcia, rozprzestrzeniania się i zadomowienia agrofagów kwarantannowych.
a) KWARANTANNA ZEWNĘTRZNA - obejmuje kontrolę materiału importowanego oraz eksportowanego materiału roślinnego na granicy, lotniskach, stacjach kontenerowych, w urzędach pocztowych. W ramach kwarantanny zewnętrznej kontrolę fitosanitarną towarów przewożonych z zagranicy przeprowadza graniczna inspekcja ochrony roślin.
Zadania inspektora:
- zezwolenie na wwiezienie i dopuszczenie do obrotu bez ograniczeń,
- zezwolenie na wwiezienie warunkowe, czyli dopuszczenie wwiezienia i obrotu towaru, pod warunkiem pewnych ograniczeń i zabezpieczeń,
- zakazanie wwozu porażonego towaru.
b) KWARANTANNA WEWNĘTRZNA - odpowiedzialna za całość problemów fitosanitarnych na terenie kraju.
• METODY ZAPOBIEGAWCZE:
a) METODY AGROTECHNICZNE:
- rejonizacja uprawy roślin,
- zmianowanie,
- przestrzenne rozmieszczenie upraw roślin,
- uprawa roli,
- termin siewu,
- nawożenie,
- jakość materiału rozmnożeniowego,
- termin zbioru,
b) UPRAWA I HODOWLA ODMIAN ODPORNYCH:
- ODPORNOŚĆ POZORNA - najbardziej wrażliwe stadia rozwojowe rośliny nie przypadają na okres występowania szkodnika; hodowla prowadzona w kierunku wydłużania lub skracania okresu wegetacji,
- TOLERANCJA (= WYTRZYMAŁOŚĆ) NA ŻEROWANIE SZKODNIKA - wynika z fizjologicznej odmiany rośliny atakowanej,
- BRAK AKCEPTACJI - owad dokonuje wyboru rośliny, kierując się wzrokiem, zapachem i smakiem; rośliny odmian odpornych charakteryzują się takimi cechami, że owad unika ich w czasie składania jaj, żerowania lub przebywania na nich (barwa, obecność określonych związków chemicznych),
- ANTYBIOZA - nadmiar niektórych związków chemicznych w roślinie może powodować śmiertelność młodych stadiów rozwojowych lub ograniczyć płodność szkodnika (np. mątwik ziemniaczany),
- BUDOWA ANATOMICZNO - MORFOLOGICZNA- np. brak owłosienia na liściach zbóż ogranicza składanie jaj przez pryszczarka heskiego,
- NADWRAŻLIWOŚĆ - obumieranie komórek zaatakowanych przez agrofagi (np. nicienie); w martwej komórce ginie też agrofag.
• METODY BEZPOŚREDNIEGO ZWALCZANIA:
a) MECHANICZNA:
- zbieranie porażonych części roślinnych,
- wyłapywanie na barwne tabliczki lepowe,
- pułapki lepowe, z papieru falistego (na piędzika przedzimka),
- pułapki chwytne z atraktantami pokarmowymi,
- osłanianie włókniną czy folią,
b) FICZYNA:
- temperatura,
- światło (pułapki świetlne),
- promieniowanie jonizujące (sterylizacja owadów),
c) BIOLOGICZNA,
d) CHEMICZNA.

10. METODY BIOLOGICZNEGO ZWALCZANIA ORGANIZMÓW SZKODLIWYCH:
Walka biologiczna polega na wykorzystaniu organizmów żywych do redukcji liczebności populacji szkodliwych roślin i zwierząt. Najczęściej wykorzystuje się w tym celu gatunki, będące naturalnymi wrogami zwalczanych organizmów (patogenny, pasożyty, parazytoidy i drapieżce).
• Istnieją trzy główne metody wykorzystywania organizmów pożytecznych:
I. INTRODUKCJA - wprowadzenie na dany teren gatunków, których tam dotąd nie było. Najpierw rozmnaża się wybrany gatunek pożyteczny w warunkach laboratoryjnych, a następnie rozprzestrzenia się go w rejonie występowania zwalczanego szkodnika (np. osiec korówkowy, zwalczający bawełnicę korówkę - w latach dwudziestych, z Ameryki Północnej, do sadów),
II. OKRESOWA KOLONIZACJA ORGANIZMÓW POŻYTECZNYCH - stosuje się ją wówczas, gdy introdukowany organizm nie przeżywa zimy lub nie rozmnaża się. Gatunek wprowadzany może być gatunkiem niewystępującym na danym terenie, lub też występującym nielicznie (np. dobroczynek szklarniowy, zwalczający przędziork; dobrotnica szklarniowa, przeciwko mącznikowi szklarniowemu; kruszynki, przeciwko zwójkom, namiotnikowi jabłoniowemu i bielinkom - w sadach i na roślinach kapustnych),
III. OCHRONA WRGÓW NATURALNYCH, BYTUJĄCYCH NA DANYM TERENIE - polega ona na poprawie warunków bytowania i ochronie przed niszczącym działaniem zabiegów chemicznych, np. zawieszanie skrzynek lęgowych dla ptaków owadożernych oraz organizowanie im zagajników, w których mogłyby się gnieździć, zapewnianie pożywienia owadom pasożytniczym i drapieżnym (np. wysiewanie w sadzie roślin nektarodajnych, zakładanie żywopłotów), stosowanie selektywnych pestycydów i to wtedy, gdy obecny jest szkodnik, a nie ma jeszcze jego wrogów naturalnych, lub wykonanie zabiegu tylko na brzegach pól. Największe zniszczenie pożytecznej fauny występuje, gdy stosuje się na dużych areałach nieselektywne zoocydy.
• ZABIEGI BIOTECHNICZNE:
- atraktanty - eugenol + geraniol, n-propyludwusiarczek + n-propylomerkaptan; substancje wabiące zwierzęta, wskazujące im pokarm; można je zmieszać z pestycydami lub umieszczać w pułapkach, w których szkodnik ginie,
- antyfidanty i repelenty - związki syntetyczne lub naturalne, np. meliantrol, glaukolidyna A, glikozydy alkaloidowi, tlenochlorek miedzi, naftalina, wyciąg z pomidora, wyciąg z cebuli, myristycyna, dwuetylotoluamid, histamina; substancje, które czasowo lub na stałe hamują żerowanie, albo składanie jaj, lecz nie zabijają roślinożercy (szkodnik może zginąć z głodu),
- informatory chemiczne - feromony, kairomony, allomony, hormony.
• POŻYTECZNE ORGANIZMY (pyt. 14)

11. BIOPREPARATY:
a) preparaty bakteryjne - Bacilan, Dipel, Biobit,
b) preparaty oparte na nicieniach - Larvanem, Nemaslug,
c) preparaty oparte na substancjach roślinnych - Biosept, Bio Blast, Bioczos,
d) preparaty zawierające żywe organizmy - Dobroczynek szklarniowy, Mszycan osiec (?).

12. PASOŻYTY I DRAPIEŻCY W WALCE ZE SZKODNIKAMI ROŚLIN:
I. PATOGENY:
• WIRUSY - atakują najczęściej gąsienice motyli, ale także błonkówki, chrząszcze i muchówki (zwłaszcza larwy). Wirusy zwalczają prządkę pierścienicę, niestrzępa głogowca, rolnice, błyszczki, jarzynówki, kuprówkę rudnicę, brudnicę nieparkę, piędzika przedimka, owocówkę jabłkóweczkę, koziołki.
Zakażenie następuje najczęściej z pokarmem; infekcja może następować również za pośrednictwem pasożyta.
Wirusowe preparaty: Biotrol PO, Viron P, Virex, Polyvirocide, Matsukemin.
• RITEKSJE - organizmy pośrednie między wirusami a bakteriami. Atakują pędraki chrabąszczy, larwy koziołek, karaczanów i szarańczaków.
• BAKTERIE - wyróżniamy:
a) bakterie zarodnikujące, np. Bacillus thurigiensis (zakaża ponad 150 gatunków owadów, głównie gąsienice motyli i nieliczne muchówki), B. popiliae (pędraki),
b) niezarodnikujące - Pseudomonas aeruginosa (pędraki chrabąszczy), P. fluorescens (niestrzęp głogowiec).
Biopreparaty: Dipel, Thuricide, Biospor, Bactospeine, Endobakterin, Dendrobacilin.
• GRZYBY - wyróżniamy grzyby:
a) bezwględne (ich rozwój zachodzi jedynie kosztem żywego organizmu), np. Entomophthora:
- owadomorki - atakują larwy bielinków, rolnic i sprężykowatych, miodówki, mszyce, czerwce oraz duże gąsienice w sadach,
- maczużnik - atakuje gąsienice motyli oraz larwy chrząszczy, błonkówek i innych owadów,
- strzępczaki - atakują omacnicę prosowiankę i pędraki, szarka komornika, śmietki, brudnicę nieparkę, a także liczne gąsienice motyli i larwy chrząszczy.
Preparat handlowy: Boverin (do zwalczania owocówki jabłkóweczki, omacnicy, stonki, chrabąszczy, płaszczyńca),
b) względne (zarodnikują na osobnikach obumarłych, ale w stadium wegetatywnym żyją na żywych owadach),
c) warunkowe - saprofity (w pewnych warunkach mogą stawać się pasożytami), np. Fusarium sp.
• PIERWOTNIAKI - zarodnikowce atakują karaczany i mącznika młynarka, Nosema brassicae pasożytuje w gąsienicach bielinków, a Nosema carpocapsae - w gąsienicach owocówki jabłkóweczki.

II. PASOŻYTY:
• NICIENIE - Neoaplectana carpocapsae atakuje gąsienice motyli (np. owocówkę jabłkóweczkę, śmietki), różne stadia chrząszczy, muchówek i innych owadów.
• MUCHÓWKI - larwy rączycowatych to parazytoidy gąsienic motyli, larw rośliniarek i chrząszczy, dorosłych chrząszczy i pluskwiaków różnoskrzydłych. Nieliczne atakują larwy koziołek, mrówki, skorki, szarańczaki.
• BŁONKÓWKI:
a) zwłaszcza podrząd owadziarek - larwy są najczęściej endopasożytami,
b) gąsienicznikowate pasożytują w gąsienicach i poczwarkach motyli, w larwach chrząszczy, a także innych błonkówkach i muchówkach,
c) Pristomerus vulnerator jest parazytoidem owocówki jabłkóweczki i innych zwójek, Collyria puncticeps jest parazytoidem ździeblarza pszenicznego, a Nemeritis canescens - mklika mącznego,
d) męczelkowate pasożytują w larwach motyli, chrząszczy, muchówek, a nawet w dorosłych chrząszczach,
e) baryłkarz jest parazytoidem bielinków i niestrzępa głogowca,
f) mszycarzowate to endopasożyty atakujące mszyce (grochową i brzoskwiniową),
g) bleskotkowate - są nadpasożytami i parazytoidami wyższych rzędów poczwarek motyli, błonkówek i chrząszczy (np. Brachymeria minuta - namiotnik jabłoniowy, niestrzęp głogowiec, brudnica nieparka, a Brachymeria femorata - bielinek kapustnik),
h) oścowate - parazytoidy mszyc, mączników i czerwców, np. osiec korówkowy jest parazytoidem bawełnicy korówki, a dobrotnica szklarniowa - parazytoidem mącznika szklarniowego,
i) siercinkowate to parazytoidy i nadparazytoidy, np. Trichomalus perfectus - larwy chowacza podobnika,
j) kruszynkowate - to parazytoidy jaj, głównie motyli, np. kruszynek zwyczajny jest parazytoidem szkodników pól, a Trichogramma embryophagum - owocówek i zwójek (szkodników sadów i lasów).
III. DRAPIEŻCE:
• ROZTOCZE - głównie dobroczynkowate, np. dobroczynek szklarniowy (do zwalczania przędziorka chmielowca i przędziorka szklarniowego),
• PAJĄKI - oprócz szkodników mogą niszczyć także owady drapieżne i pasożytnicze. Drapieżce mszyc i skoczków, ale także muchówek, chrząszczy i in.
• OWADY:
a) pluskwiaki różnoskrzydłe - zoofagi, polifagi:
- tasznik jabłoniowiec - mszyce, przędziorki, młode gąsienice, larwy miodówek,
- dziubałek gajowy - mszyce, przędziorki i inne małe owady,
- zbrojec dwuplamy - stonka,
b) siatkoskrzydłe:
- złotook pospolity - mszyce, przędziorki, larwy miodówek,
c) chrząszcze:
- biegaczowate - np. tęcznik liszkarz (larwy i poczwarki motyli i rośliniarek), atakują również larwy i imagines stonki ziemniaczanej, jaja śmietek, mszyce, ślimaki,
- kusakowate - larwy są drapieżne, saprofagiczne lub roślinożerne, np. rydzenica śmietkówka (śmietki i połyśnica marchwiana),
- biedronkowate - mszyce, czerwce, inne owady i roztocze, np. biedronka dwukropka,
d) muchówki:
- pryszczarkowate - mszyce,
- bzygowate - larwy żerują na mszycach i miodówkach, np. Episyrphus balteatus.
• PTAKI:
a) sikory - gąsienice i mszyce,
b) szpak - gąsienice w sadach i lasach, a także pędraki, stonka, komornice,
c) wróbel mazurek - gąsienice motyli i małe pędraki, ale także biedronki,
d) sowy - gryzonie myszowate.
• SSAKI:
a) nietoperze,
b) owadożerne - jeż, kret (drutowce, larwy komornic, biegaczy, kusaków i innych chrząszczy), ryjówki,
c) gryzonie - myszy, nornice,
d) drapieżne ssaki - lis, kuna, tchórz, łasica.

13. INTEGROWANA METODA OCHRONY ROŚLIN PRZED SZKODNIKAMI:
• METODA KOMPLEKSOWA (= INTEGROWANA) - polega na wykorzystaniu wszystkich metod zwalczania szkodników roślin i ujęciu ich w taki system, aby do minimum ograniczyć stosowanie pestycydów. Polega to na racjonalnym wyborze tych metod, które zapewniają korzystne konsekwencje ekonomiczne, ekologiczne i socjalne.
Integracja polega na:
- przestrzeganiu terminów siewu, zabiegów pielęgnacyjnych, zbioru,
- zwalczaniu chwastów,
- stosowaniu odpowiedniego zabiegu chemicznego jedynie wtedy, gdy liczebność szkodnika przekracza próg opłacalności,
- doborze odpowiednich nasion, czy sadzonek i ich zaprawieniu,
- wykonywaniu zabiegów w odpowiednim terminie, według sygnalizacji służby prognoz i sygnalizacji.
* Ważne przy stosowaniu zintegrowanej metody ochrony roślin:
- poznanie ekosystemu roślin uprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem organizmów szkodliwych i pożytecznych,
- opracowanie metod naturalnego lub sztucznego wzbogacenia biocenoz w gatunki pożyteczne,
- rozwijanie hodowli odpornościowej,
- opracowanie rejonizacji upraw,
- stosowanie biopreparatów,
- wprowadzanie nowych, selektywnych pestycydów, o krótkim czasie działania,
- wprowadzanie nowych technik stosowania pestycydów,
- zmniejszenie ujemnych skutków działania środków chemicznych,
- opracowanie wskazówek dotyczących sygnalizacji i pojawu szkodników roślin.

14. PRZYKŁADY STOSOWANIA INTEGROWANYCH METOD OCHRONY ROŚLIN W SADACH, UPRAWACH, SZKLARNIACH I MAGAZYNACH:
• SADY - zimą przeprowadza się kontrolę, aby stwierdzić liczebność stadiów zimujących szkodników i ich pasożytowanie. W zależności od tego zaleca się określone zabiegi uwzględniające selektywne preparaty i właściwy termin ich stosowania. Jeśli w sadzie będzie dużo gniazd zimowych kuprówki rudnicy i jaj pierścienicy nadrzewki, to można je będzie niszczyć mechanicznie w czasie cięcia drzew. W razie dużej ilości jaj przędziorków konieczne jest opryskanie drzew w fazie różowego lub białego pąka. Ważne są też takie zabiegi, jak zakładanie na drzewa w sadzie opasek chwytnych (w celu prognozowania terminu zwalczania owocówki jabłkóweczki) oraz zakładanie w przechowalniach siatek w oknach, aby wylatujące wiosną motyle owocówki nie dostały się do sadu. Jeśli dodatkowo sad otoczymy dzikim bzem, kaliną, trzmieliną, kruszyną, czeremchą lub wierzbą iwa, to takie otoczenie sprawi ciągły nalot owadów pożytecznych, potęgujących opór środowiska sadu.
• UPRAWY - gąsienice bielinków można zwalczać biopreparatem Dipel (bardzo selektywny i nieszkodliwy dla środowiska). W przypadku mszyc zaleca się stosowanie preparatów w momencie zauważenia pierwszych kolonii. W przypadku połyśnicy marchwianki stosuje się metodę biologiczną, sygnalizację na podstawie prognozy i liczebność progową szkodnika. Jeśli chodzi o nicienie glebowe, to można je eliminować przez 3 - 4-letnią przerwę w uprawie marchwi i zwalczanie chwastów. W zwalczaniu mątwika ziemniaczanego i burakowego zalecana jest kwarantanna (nierozwlekanie gleby i materiałów roślinnych z pól porażonych), a także przestrzeganie zmianowania, uprawa odmian odpornych, zwalczanie chwastów, a tylko wyjątkowo - stosowanie nematocydów.
W uprawie roślin zbożowych należy unikać siewu zbóż w pobliżu nieużytków, łąk, pastwisk. Zboża jare należy siać możliwie wcześnie wiosną, a ozime - w drugiej połowie września. Zaleca się również wczesną podorywkę i głęboką orkę jesienną.
Na zdrowotność ziemniaków dodatni wpływ mają: wczesny termin sadzenia, proporcjonalne nawożenie, niszczenie samosiewów, 3 - 4-letnia przerwa w uprawie.
W ochronie buraka ważne są: izolacja przestrzenna pól wypadków od plantacji przemysłowych, wczesny siew, częste spulchnianie gleby, niszczenie chwastów, intensywna ochrona nasienników (granulowane pestycydy), intensywne zwalczanie mszyc w trzmielinie, unikanie uprawy buraków cukrowych po pastewnych i odwrotnie.
W ochronie rzepaku należy przestrzegać: wczesnego siewu, doboru odmian dobrze regenerujących oraz wiosennych uprawek.
• SZKLARNIE - warunki szklarniowe sprzyjają rozwojowi wrogów naturalnych szkodników. Bardzo dobre efekty daje zastosowanie w szklarniach dobroczynka szklarniowego (przeciw przędziorkom), obrotnicy szklarniowej (mączliki), feromonów alarmu (mszyce). Bardzo ważne jest również zwalczanie chwastów wokół szklarni w lecie (mączliki). Aby uniknąć przelotu mszyc do szklarni, zakłada się na wietrznikach w szklarniach siatki. Przeżywanie szkodników w konstrukcjach szklarni i w glebie zapobiega termiczne odkażanie gleby oraz chemiczne odkażanie konstrukcji, mat i narzędzi.
• MAGAZYNY - trzeba pamiętać o dokładnym czyszczeniu pustych pomieszczeń i urządzeń, praniu worków, zakładaniu siatek w oknach. Należy także kontrolować zdrowotność produktów i opakowań wprowadzanych do pomieszczeń magazynowych, warunki przechowywania (temperaturę i wilgotność) oraz przechowywanych produktów.

15. ZASADA METODY CHEMICZNEJ:
- próg szkodliwości,
- zabieg przeprowadzany w takim momencie, kiedy jest to konieczne,
- istnienie owadów pożytecznych, które zwalczają szkodniki (tzw. opór środowiska),
- ograniczanie zabiegów na pasach brzeżnych lasów, pól,
- dobór odpowiedniego pestycydu i metody dokonywania oprysku, wprowadzenia do uprawy
- ważne są warunki atmosferyczne podczas zabiegów. Jeśli ma padać deszcz, to nie należy pryskać, gdyż cały środek zostanie zmyty do gleby i będzie zabijał mezofaunę glebową i może przenikać do wód gruntowych,
- ważną rolę odgrywa też wiatr.

16. UBOCZNE SKUTKI STOSOWANIA PESTYCYDÓW:
- zmywanie z roślin,
- gromadzenie się pestycydów w ciele zwierząt i człowieka oraz oddziaływanie na ich organizmy,
- przesiąknięcie z terenów rolniczych do akwenów,
- noszenie z wiatrem,
- spływ wraz ze ściekami,
- rozpowszechnienie się zjawiska pojawu ras szkodników, patogenów i chwastów odpornych na pestycydy (kłopoty ze zwalczaniem nowych ras),
- skażenie gleby następuje wówczas, gdy zwalczamy szkodniki glebowe, stosując zoocydy,
- pozostałości pestycydów bardzo wolno zanikają,
- pozostałości takie zostają w lasach, przenikają do gleby, dlatego mogą znajdować się w owocach (jagodach, borówkach), kłosach, liściach,
- pozostałości te ważne są jedynie w przypadku roślin motylkowatych, ponieważ stosowane są jako pasza dla zwierząt.

17. OWADY PRAWNIE CHRONIONE W POLSCE; ICH ZASIĘGI GEOGRAFICZNE:
• OCHRONA ŚCISŁA:

* Ważki (Odonata):
- gadziogłówka żółtonoga,
- trzepla zielona,
- iglica mała,
- łątka ozdobna,
- łątka zielona,
- straszka północna,
- miedziopierś górska,
- miedziopierś północna,
- szklarnik leśny,
- zalotka białoczelna,
- zalotka spłaszczona,
- zalotka większa,
- żagnica zielona,
- żagnica północna,
- żagnica torfowcowa,
* Prostoskrzydłe (Orthoptera):
- stepówka,
* Modliszki (Mantodea):
- modliszka zwyczajna,
* Pluskwiaki (Hemiptera):
- piewik podolski,
* Chruściki (Trichoptera):
- krynicznia wilgotka,
* Chrząszcze (Coleoptera):
- tęczniki - wszystkie gatunki,
- biegacze - wszystkie gatunki,
- bogatek wspaniały,
- poraj,
- pysznik jodłowy,
- pysznik dębowy,
- ciołek matowy
- dębosz,
- jelonek rogacz,
- wynurt,
- kałużnica czarna,
- kałużnica czarnozoielona,
- borodziej próchnik,
- dąbrowiec samotnik,
- gracz borowy,
- kozioróg bukowiec,
- kozioróg dębosz,
- nadobnica alpejska,
- sichrawa karpacka,
- średzinka,
- taraniec jedwabisty,
- taraniec paskowany,
- taraniec płowy,
- zmorsznik białowieski,
- zmorsznik olbrzymi,
- pogrzybnica Mannerheima,
- kreślinek nizinny,
- pływak lapoński,
- pływak szerokobrzeżek,
- ponurek Schneidera,
- kwietnica okazała,
- pachnica dębowa,
- rozmiazg kolweński,
- sprężyk rdzawy,
- pilnicznik fiołkowy,
- jeziornica rdestnicowa,
- jeziornica rupiowa,
- konarek tajgowy,
- wygonak,
- zagłębek bruzdkowany,
- zgniotek cynobrowy,
- krawiec głowacz,
- zgniotek szkarłatny,
* Motyle (Lepidoptera):
- barczatka kataks,
- szlaczkoń torfowiec,
- szlaczkoń szafraniec,
- czerwończyk fioletek,
- czerwończyk nieparek,
- modraszek alkon,
- modraszek arion,
- modraszek bagniczek,
- modraszek eroides,
- modraszek gniady,
- modraszek nausitous,
- modraszek orion,
- modraszek Rebela,
- modraszek telejus,
- krasopani hera,
- niepylak apollo,
- niepylak mnemozyna,
- paź żeglarz,
- dostojka akwilonaris,
- dostojka eunomia,
- górówka sudecka,
- mszarnik jutta,
- osadnik wielkooki,
- pasyn lucylla,
- przeplatka aurinia,
- przeplatka maturna,
- przestrojnik titonus,
- skalnik alcyona,
- skalnik bryzeida,
- skalnik driada,
- strzępotek edypus,
- strzępotek hero,
- postojak wiesiołkowiec,
- ksylomka strix,
- wstegówka bagienka,
- strzępotek soplaczek,
* Błonkoskrzydłe (Hymenoptera):
- mrówka łąkowa,
- mrówka pniakowa,
- mrówka północna,
- mrówka smętnica,
- rozrożka chabrowa,
- trzmiele - wszystkie gatunki (z wyjątkiem: trzmiel kamiennik, trzmiel ziemny),
- porobnica mularka,
- porobnica opylona,
- porobnica włochatka,
- zadrzechnia czarnoroga,
- zadrzechnia fioletowa.
• OCHRONA CZĘŚCIOWA:
- trzmiel ziemny,
- trzmiel kamiennik,
- mrówka ćmawa,
- mrówka rudnica.

- MODLISZKA ZWYCZAJNA - przy Wiśle, Sanie, Borach Janowskich, okolice Sandomierza. W Polsce występuje tylko w części południowej na ciepłych suchych stanowiskach. Jej środowiskiem życia są śródleśne łąki, polany i brzegi lasów.
Przyczyny wymierania: zmiana klimatu, znajduje się na granicy zasięgu, niegdyś występowała bardzo rzadko.
- PAŹ ŻEGLAREK - występuje wyspowo - południe Polski, także na Mazurach. Europa, Afryka Północna, klimat umiarkowany Azji. W Polsce występuje głównie na południu i w środkowej części kraju, objęty ochroną gatunkową. Występuje na krzewach, drzewach, polanach leśnych, żerują ich gąsienice na głogu.
Przyczyny wymierania: czynniki antropogeniczne, zbyt mroźne zimy.
Wymaga ochrony rezerwatowej.
- NIEPYLAK APOLLO - występuje w Europie wyspowo, związany jest z górami: Karpaty, Sudety, część Tatr, Pienin, Bieszczady.
Przyczyny wymierania: czynniki antropogeniczne, zmienianie przestrzeni hal, sztuczne zalesianie w parkach, mają małe możliwości adaptacji.
Owady dorosłe żerują na ostrożniu.
- MODRASZEK ROZCHODNIKOWIEC - występuje na granicy, Kazimierz nad Wisłą. Globalny zasięg rozciąga się od zachodniej Europy przez Azję Centralną aż do Japonii. W Europie występuje głównie w jej południowej i miejscami środkowej części, a także południowej części Skandynawii. W Polsce spotykany na kilku stanowiskach na Dolnym Śląsku i w Pieninach. Liczniej występuje wyspowo na Wyżynie Lubelskiej w okolicach Kazimierza Dolnego i we wschodniej Polsce.
- KNIEJOWIEC SUDECKI - Sudety, gatunek alpejski, wyspy w Europie. Występuje w Masywie Centralnym, zachodniej części Alp, w Sudetach oraz na pojedynczych stanowiskach w Karpatach Południowych. W Polsce spotykany w Górach Bialskich, ale nie wiadomo czy jeszcze występuje na tym terenie.
Przyczyny wymierania: masowa turystyka, sukcesja, sztuczne zalesianie łąk i stoków górskich, wypas owiec, kolekcjonowanie tych rzadkich motyli przez hobbystów.
- JELONEK ROGACZ - występuje wyspowo, województwo wielkopolskie, okolice Widełki. Związany jest ze starymi dębami. Z powodu długiego czasu rozwoju, atrakcyjności z punktu widzenia zbieraczy amatorów, wycinania starych drzew i opryskiwania lasów środkami chemicznymi owad ten został w Polsce niemal doszczętnie wytępiony.
- WYNURT - zalesione obszary Europy i zachodniej Syberii, ale nigdzie nie jest liczny.
W Polsce występuje jako jedyny gatunek w górach i na pogórzu w drzewostanach reglowych oraz w starych lasach Białowieży.
Przyczyną wymierania: ciągłe zmniejszanie się areałów starodrzewia.
- KOZIORÓG DĘBOWIEC - Zasięg tego gatunku pokrywa się z zasięgiem dębu szypułkowego. W naszym kraju występuje tylko na dębach szypułkowych i bezszypułkowych. Dąb szypułkowy występuje w Europie (z wyjątkiem północnej Skandynawii) oraz południowo - wschodniej Azji.
- KOZIORÓG BUKOWIEC - środowiskiem życia są lasy mieszane, lasy regla dolnego, stare sady owocowe i ogrody oraz zadrzewienia miejskie. Gatunek występuje w środkowej i południowej części Europy, w Afryce Północnej, Azji Mniejszej, Syrii i na Kaukazie, znany z Danii, południowej Szwecji. W Europie zasiedla drzewa na nizinach i pogórzach (w Alpach szwajcarskich znajdowany na wysokości 1500 m n.p.m.). W Polsce występuje tylko w zachodniej i południowej części kraju, a więc zgodnie z naturalnym rozmieszczeniem buka (Las Arkoński, Woliński Park Narodowy, Puszcza Bukowa).
- NADOBNICA ALPEJSKA - w Polsce występuje głównie w górach - najliczniej w Bieszczadach, Beskidzie Niskim, Pieninach, Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu. Głównym zagrożeniem tego gatunku jest niszczenie ich naturalnego środowiska, jakim są stare lasy bukowe. W Bieszczadach zakłady wytwarzające węgiel drzewny z pni bukowych, w których rozwijają się larwy tego chrząszcza i jak łatwo zauważyć larwy są masowo palone przez nieświadomych tego ludzi.
- SICHRAWA KARPACKA - Chrząszcz ten to endemit karpacki - nie występuje w żadnym innym miejscu na świecie. Jest reliktem epoki przedlodowcowej. Jego istnienie uzależnione jest od zachowania w stanie pierwotnym wysokogórskich, karpackich polan porośniętych wiciokrzewem czarnym. Poza Polską sichrawa karpacka występuje w Czechach, na Słowacji i w Rumunii. Podlega ochronie gatunkowej.
- PACHNICA DĘBOWA - owady te zamieszkują lasy liściaste oraz obszary zadrzewione środkowej i południowej Europy. Występuje w południowej Polsce. ją głównie na drzewach starych, dębach oraz wierzbach, gdzie butwiejące drewno stanowi pożywienie ich larw.

18. OWADY JAKO BIOINDYKATORY STANU ŚRODOWISKA:
- jętki (owady uskrzydlone) - są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia i różne zaburzenia środowiska wodnego, dlatego są powszechnie wykorzystywane w biologicznych metodach oceny jakości wody,
- chruściki (owady uskrzydlone) - larwy chruścików są dobrymi bioindykatorami wykorzystywanymi w biomonitoringu wód. Są licznym elementem makrozoobentosu rzek. W polskim indeksie biotycznym wykorzystywane są w randze rodziny,
- ważki (owady uskrzydlone),
- widelnice - larwy żyją w wodzie, zasiedlają głównie wody płynące, szczególnie niewielkie potoki górskie i strumienie. Larwy widelnic są wrażliwe na zanieczyszczenia, dlatego wykorzystywane są jako bioindykatory,
- muchówki (owady uskrzydlone).

19. SZKODNIKI LASÓW:
I. podział ze względu na miejsce żerowania:
• FITOFAGI (= SZKODNIKI PIERWOTNE) - owady, niszczące aparat asymilacyjny drzew. W większości są to gatunki z rzędu Lepidoptera (motyle) i Hymenoptera (błonkówki), głównie z podrzędu rośliniarek, oraz Coleoptera (chrząszcze),
• KAMBIOFAGI (= SZKODNIKI WTÓRNE) - owady, drążące chodniki pod korą i w miazdze. Największą rolę odgrywają tu chrząszcze z rodzin kornikowatych, bogatkowatych, kózkowatych,
• KSYLOFAGI - owady, żerujące w drewnie. Najważniejsze pochodzą z rzędu Coleoptera (chrząszcze) z rodzin kornikowatych i wyrynnikowatych, oraz z rzędu Hymenoptera (błonkówki) z rodziny trzpiennikowatych,
• RYZOFAGI - owady, żerujące w korzeniach drzew. Są to przedstawiciele rzędu Coleoptera (chrząszcze), podrodzina: pędraki chrząszczy.
II. podział szkodników lasu:
- szkodniki nasion (np. smoliki, rodzina ryjkowcowate),
- szkodniki korzeni (rodzina chrabąszczowate, sprężykowate),
- szkodniki upraw, młodników (zwójki sosnowe, korowiec sosnowy).
III. podział szkodników według rodzajów lasów:
- iglastych lasów świerkowych (szeliniak świerkowy, zakorek świerkowy, kornik drukarz).
- iglastych lasów sosnowych (strzygonia choinówka, brudnica mniszka, osnuja gwiaździsta, borecznik rudy, kornik drukarz, brudnica mniszka, korowiec sosnowy),
- lasów liściastych (zwójkowate, brudnicowate, brudnica nieparka, kuprówka brudnica prządka pierścienica).
* NAJWAŻNIEJSZE SZKODNIKI LASÓW:
• OSNUJA GWIAŹDZISTA - najważniejszy szkodnik lasów sosnowych. Ich gąsienica obżera igły. Gąsienice splątują pajęczyną igły, a w środku żerują.
• BORECZNIK RUDY - gąsienica wyżera części igieł sosny. Konsekwencją tego są „pióropusze”, zostawiane na szczytach drzew sosnowych.
• KORNIK DRUKARZ - ma twardy przedtułów, przystosowany do życia pod korą drzew sosnowych i świerkowych. Korniki drążą chodniki, a na ich końcach znajdują się kolebki poczwarkowe (korytarz główny i boczne).
• KORNIK DRUKARCZYK - jego chodniki biegną prostopadle.
• CETYNIEC WIĘKSZY - ma największe zagęszczenie bocznych chodników.
• TROCINIARKA CZERWICA - brunatny motyl, gąsienica fioletowa. Żeruje w kambium.
• ZAWISAK BOROWIEC.
• BRUDNICA NIEPARKA - zachowany dymorfizm płciowy. Samica ma włoski na odwłoku. Doprowadzają do gołożerów. Objadają liście.
• BRUDNICA MNISZKA - szkodnik drzew iglastych. Gąsienica wyżera igły, powodując ogłodzenie gałęzi.
• KOROWIEC SOSNOWY - wysysa soki z kambium, żeruje na sośnie. Kora po żerowaniu odpada i wygląda jak „postrzelana”.
• SMOLIKI - żerują pod korą i na częściach generatywnych. Tworzą nieregularne korytarze.
• ZAKOREK ŚWIERKOWIEC - żeruje na świerku, wydrąża korytarze w postaci fajki.
• ZWÓJKI - małe motyle. Ich larwy - gąsienice - obżerają igły, a także części stwardniałe.
• MISECZNIKI - żerują na roślinach iglastych. Przyklejają się w postaci miseczek do gałęzi. Wytwarzają rosę i na niej rozwijają się grzyby sadzakowe.
• MSZYCE - posiadają bardzo dużo pokoleń rozwojowych.
• BARCZATKA SOSNÓWKA - przybiera podobne ubarwienia do drzewa, co zabezpiecza ją przez drapieżcami.
• HURMAK - na drzewach, krzewach, ma granatowy kolor, larwa zeskrobuje blaszkę liściową.
• PRZEZIERNIKI - druga para skrzydeł jest przezroczysta. Larwa drąży kanały w drewnie, w rdzeniu. Owoce porażonego drzewa są kwaśne, następuje niedorozwój liściowy.
• BIAŁKA WIERZBÓWKA - gąsienica, jak i owad dojrzały powodują gołożery.
• PRZĄDKA PIERŚCIENICA - żeruje na roślinach liściastych, powoduje gołożery, składa jaja w pierścieniach.
• KUPRÓWKA RUDNICA - tworzy zimujące gniazda na szczytach drzew.
* ZWALCZANIE:
a) szkodniki pierwotne (np. brudnica nieparka, zwójkowate miernicowate) - insektycydy, biopreparaty,
b) szkodniki wtórne - musimy znać stan zagrożenia (np. sztuk/ ha - bardzo duże zagrożenie):
- okorowywanie drzew, które są niszczone przez szkodniki,
- uprzątanie części okorowanych,
- szybkie usuwanie złomów z lasu,
- wykorzystanie cięć sanitarnych,
- oprysk drewna przed szkodnikami, tam gdzie drewno jest składowane,
- zatapianie drewna,
- deszczowanie drewna przez 30 dni,
- skrzynki lęgowe - aby utrzymać gatunki pożyteczne i drapieżne,
- metody biologiczne (np. kolonizacja owadów pożytecznych),
- stosowanie pułapek feromonowych.

1

---