Maria Wojtak

20-554 Lublin, ul. Ułanów 11/20

(081) prefiks 5272318

Wyznaczniki gatunkowe notatki prasowej

Genre determinants of press notice

The article deals with the characteristic of the genre determinants of press notice. Applying methods of theory of kinds and her own solutions the author presents two versions of genre pattern of notice and their aspects: structural, pragmatic and stylistic, to establish, what types of notice exist in contemporary polish press.

W opracowaniach dotyczących gatunków prasowych terminem notatka oznacza się różne typy wypowiedzi. Dawniejsze prace zawierają takie definicje notatki, które pozwalają utożsamiać ją z dzisiejszą wzmianką. Oto wyjaśnienie terminu zaproponowane przez Jacka Maziarskiego (1976: 109): „Notatka - zwięzła niekiedy jednozdaniowa publikacja informacyjna, donosząca w sposób skrótowy i konkretny o faktach i wydarzeniach, którym nie przypisuje się w zasadzie szczególnego znaczenia społeczno-politycznego. Notatki w prasie występują często pod wspólnym tytułem, łącznikiem zaś poszczególnych pozycji może być wspólna tematyka, sposób ujęcia (np. krytyczny, żartobliwy ton), własności budowy (...)”. Warto nadmienić, że wzmianki jako samodzielnego gatunku wypowiedzi informacyjnej nie wyodrębniano w opracowaniach z tego czasu (por. Tetelowska 1966; Maziarski 1976).

W najnowszej literaturze przedmiotu powszechne jest traktowanie notatki jako „odmiany wzmianki wzbogaconej o dodatkowe fakty szczegółowe” (Bauer 2000: 155; a także Fras 1999: 79-80; Zakrzewska 2001: 11). W żadnej ze wspomnianych prac nie znajdujemy bliższej charakterystyki gatunku. Badacze wspominają jedynie, że zasadą budowy notatki jest wyliczenie (Bauer 2000: 155), a sposobem na urozmaicenie jej kształtu staje się wprowadzenie anegdoty (Fras 1999: 80).

W przedstawianym artykule postaram się pokazać notatkę jako samodzielny gatunek - formę wypowiedzi informacyjnej, funkcjonującej w prasie obok takich gatunków jak zapowiedź (por. Wojtak 2001a; 2002c: 39-44), wzmianka (por. Wojtak - w druku), wiadomość czy artykuł informacyjny.

Przyjmuję, że gatunek jest tworem abstrakcyjnym, zbiorem konwencji, które podpowiadają członkom określonej wspólnoty komunikatywnej, jaki kształt nadać konkretnym interakcjom.

Wspomniany zbiór konwencji odnosi się do czterech podstawowych aspektów funkcjonowania wzorca gatunkowego wypowiedzi:

• do jego aspektu strukturalnego, który obejmuje ramę tekstową, podział na segmenty i relacje między segmentami;

• do aspektu pragmatycznego, czyli podstawowych uwikłań komunikacyjnych - obrazu nadawcy i odbiorcy, relacji między podmiotami komunikacji, celów komunikowania (potencjału illokucyjnego) oraz prymarnych zastosowań komunikacyjnych, a więc tzw. kontekstu życiowego gatunku;

• do aspektu poznawczego, który obejmuje perspektywę i punkt widzenia, hierarchię wartości i inne składniki obrazu świata;

• do aspektu stylistycznego, a więc, w moim ujęciu (por. Wojtak 2001a: 54; 2002a: 377), zbioru ekstralingwistycznych wyznaczników zdeterminowanych strukturalnie, dookreślonych pragmatycznie i związanych z genezą użytych środków.

Wymienione aspekty wyodrębnia się jedynie dla celów analitycznych, w świadomości użytkowników języka (twórców i odbiorców wypowiedzi) wzorzec gatunkowy funkcjonuje jako całość.

Reguły dookreśłające kształt wzorca mogą mieć charakter zaleceń, rad lub innych obligacji, przedstawionych w poradnikach czy różnego rodzaju podręcznikach. Mówię w takim przypadku, że wzorzec ma charakter normatywny. Reguły wzorca funkcjonują dość często jako zbiór niepisanych (czy niespisanych) prawideł, znanych jednak i przestrzeganych w praktyce komunikacyjnej. Taki wzorzec zyskuje status wzorca uzualnego. Istnieją ponadto wzorce o mieszanym charakterze.

Wzorzec gatunkowy notatki prasowej kształtuje się w praktyce komunikacyjnej, jest więc wzorcem uzualnym. Można go odtwarzać analizując bogaty zbiór wypowiedzi, które funkcjonują w prasie jako notatki i wyraźnie się odróżniają od gatunków pokrewnych, zwłaszcza wzmianki i zapowiedzi. W procedurze modelowania trzeba jednak uwzględnić zarówno bogatą empirię tekstową (stosowny zbiór okazów gatunku), jak i reguły zawarte w podręcznikach, a odnoszone do wszelkich gatunków informacyjnych, oraz porównanie z wzorcami owych gatunków.

Proponowany przez mnie model opisu gatunków użytkowych (w tym także prasowych) przewiduje istnienie kilku wariantów wzorca gatunkowego: a) wzorca kanonicznego, decydującego o tożsamości określonego gatunku; b) wzorców alternacyjnych, a więc takich, które wiążą się z przekształcaniem poszczególnych aspektów wzorca kanonicznego, c) wzorców adaptacyjnych, czyli różnorodnych nawiązań do obcych wzorców gatunkowych bez utraty gatunkowej tożsamości (por. Wojtak 2001a: 54). Nie każdy gatunek wykształca pełny zbiór wariantów wzorca. Warianty określonego wzorca gatunkowego są ze sobą powiązane i mogą tworzyć układy polarne z wzorcem kanonicznym jako centralnym składnikiem pola genologicznych odniesień.

Porównanie wzorców gatunkowych zapowiedzi oraz wzmianki, a także analiza bogatego zbioru konkretnych wypowiedzi pozwala wyodrębniać wzorzec kanoniczny notatki i kilka wersji wzorców alternacyjnych.

W wersji kanonicznej notatka jest wypowiedzią dwusegmentową. W odróżnieniu od wzmianki opatrzona jest jednak nagłówkiem. Inicjalny składnik ramy tekstowej ma zatem kształt konstrukcji złożonej z nadtytułu i tytułu właściwego. Oba tak wyodrębniane segmenty nagłówka powinny mieć przede wszystkim funkcję deskryptywną, a więc zwięźle informować o treści tekstu. Korpus wypowiedzi tworzą dwa lub trzy akapity ułożone zgodnie z zasadą odwróconej piramidy, a więc z informacją najważniejszą na początku wypowiedzi. Notatka kanoniczna ma zatem do pewnego stopnia spetryfikowaną strukturę.

Spróbujmy odwołać się do przykładu. Oto wypowiedź, która realizuje strukturalne wyznaczniki wzorca kanonicznego:

Nagłówek: nadtytuł: Koleją do Białowieży; tytuł: Po torach do żubrów

Korpus:

Akapit pierwszy: Po ośmiu latach przerwy do Białowieży przyjechał pociąg, a właściwie jednowagonowy autobus szynowy.

Akapit drugi: Kolej dotarła do Białowieży w 1897 roku. Linia powstała specjalnie dla rosyjskich carów, którzy mieli w Białowieży swoją łowiecką rezydencję. Kolej białowieska woziła prezydenta Mościckiego, marszałka Rydza-Śmigłego, regenta Horty'ego czy Hermana Goeringa, którzy przed wojną przybywali na polowania do Białowieży.

Akapit trzeci: Połączenie zamknięto w 1993 r., gdyż PKP uznały je za nierentowne.

Akapit czwarty: W środę po długiej przerwie dzięki staraniom władz powiatu hajnowskiego i Światowego Funduszu na Rzecz Przyrody do Białowieży zajechał pierwszy autobus szynowy. Samorządowcy i ekolodzy są przekonani, że kolej w puszczy będzie atrakcją turystyczną i zmniejszy ruch samochodowy między Białowieżą i Hajnówką. [GW 4. 05. 2001]

Przytoczona wypowiedź ma strukturę notatki kanonicznej, co nie oznacza, że wiernie realizuje wszystkie reguły wzorca. Nagłówek tylko pozornie zwięźle informuje o pojedynczym zdarzeniu (zob. zastosowane w nim struktury syntaktyczne). Jest bowiem w istocie konstrukcją redundantną, tautologiczną, gdyż informacja zawarta w nadtytule została powtórzona w zmienionej wersji leksykalnej i stylistycznej w tytule głównym.

Korpus spełnia wymogi kompozycyjne wspomnianej wersji notatki. Pierwszy akapit zawiera informację najważniejszą i ma formę sygnału, czyli najkrótszej informacji (por. Zakrzewska 2001: 9-10). Mógłby być także traktowany jako klasyczny lid streszczający. W pozostałych akapitach znalazły się wątki retrospektywne (w drugim i trzecim) oraz powtórzenie, z drobnymi uzupełnieniami, wiadomości zawartej w akapicie pierwszym. Przeplatają się w tej wypowiedzi akapity opisowe i rozwijające, co stanowi kolejny przejaw realizacji reguł wzorca kanonicznego.

Dominującą intencją jest intencja powiadomienia, a w sposobie przekazywania treści odzwierciedla się perspektywa przedmiotowa, co sprzyja obiektywiacji przekazu.

Analizowana wypowiedź odpowiada konwencjom notatki kanonicznej także pod względem stylistycznym. Ma wszelkie znamiona komunikatu szczegółowego i precyzyjnego ze względu na zastosowanie mechanizmu wyliczenia, przejrzystość konstrukcji składniowych, liczne nazwy własne i leksykę potoczną z rejestru neutralnego, a przy tym konkretną: pociąg, a właściwie jednowagonowy autobus szynowy; autobus szynowy. O respektowaniu zasady relewancji stylistycznej można mówić, gdy się zwróci uwagę na użytą w stosownych kontekstach leksykę podniosłą: łowiecka rezydencja, przybywali, i formy oficjalne (leksykalne i gramatyczne): zamknięto, są przekonani, władze powiatu hajnowskiego, samorządowcy, ruch samochodowy. Godna odnotowania jest także troska o urozmaicenie sposobu wysłowienia: po ośmiu latach, po długiej przerwie; kolej, linia, kolej białowieska, połączenie. Wśród mankamentów trzeba wymienić powroty do tych samych wątków i zbyt częste używanie leksemu Białowieża.

W dalszej części artykułu spróbuję pokazać najważniejsze prawidłowości w sposobie redagowania podstawowych składników notatki kanonicznej. Zanim przejdę do charakterystyki nagłówków, chcę zaznaczyć, że kontekst życiowy gatunku pozwala wyodrębniać dwie odmiany gatunkowe notatki: notatkę autonomiczną, a więc drukowaną jako samodzielna wypowiedź, umieszczana wśród innych wypowiedzi informacyjnych o mniej lub bardziej wyspecjalizowanej problematyce, i notatkę stowarzyszoną, a więc publikowaną w serii, rzadko jednak, w przeciwieństwie do wzmianki, sygnowanej oddzielnym tytułem. Notatki stowarzyszone mają spetryfikowane nadtytuły, gdyż umieszczona jest w nich zwykle nazwa lokalizująca. Poza tym nagłówki funkcjonują z reguły jako komunikaty z komplementarnym układem składników. Mogą mieć charakter samodzielnych i pełnych pod względem informacyjnym wypowiedzi lub wypowiedzi uzupełnianych przez pierwsze zdanie (lub zdania) korpusu. Pierwszą tendencję ilustruje następujący przykład: N: Śledztwo w sprawie jamalskiej rury; T: Jest już czwarty podejrzany [GW 29. 06. 2001]. Ilustracją drugiej opcji redagowania nagłówka niech będzie następująca wypowiedź: N: Cd. śledztwa w sprawie zamachu terrorystycznego; T: Nie chciał wcale lądować [GW 19. 09. 2001]. Korpus wyjaśnia zagadkę zawartą w nagłówku, gdyż znajdujemy w nim informację o mężczyźnie podejrzanym o to, że miał być dwudziestym członkiem grupy terrorystycznej, która zaatakowała Amerykę. Został jednak zatrzymany kilka dni przez zamachem, ponieważ na kursie pilotażu nie chciał uczyć się startu ani lądowania.

Kolejnym rysem charakteryzującym wzorzec kanoniczny notatki jest kształt akapitów i zasady ich łączenia. Dominuje, jak wspominałam, zasada odwróconej piramidy, dlatego pierwszy akapit ma dość spetryfikowany kształt. Może funkcjonować jak sygnał, a więc samodzielny komunikat zawierający dane o tym, co, gdzie i kiedy się wydarzyło. Oto dwa stosowne przykłady:

1. Nagłówek: N: Chiny - USA T: Wolność dla guru; pierwszy akapit: Założyciel zdelegalizowanej w Chinach sekty Zhong Gong został wczoraj, po 13 miesiącach, zwolniony z aresztu na amerykańskiej wyspie Guam. [GW 19. 04. 2001]. W dalszych akapitach znajdujemy informacje o sekcie oraz założycielu i powodach jego aresztowania.

2. Nagłówek: N: Rosja T: „Kursk” przecięty; pierwszy akapit: Nurkowie odcięli w czwartek nad ranem zniszczony eksplozją pierwszy przedział torpedowy „Kurska” od jego kadłuba. [GW 2001]. W dalszej części notatki pojawiają się informacje na temat kolejnych operacji, jakim będzie poddawany wrak atomowego okrętu podwodnego, który 12 sierpnia zatonął na Morzu Barentsa.

W korpusach notatek realizujących reguły wzorca kanonicznego przeważają akapity rozwijające. Ostatni akapit zaś może powtarzać główną informację lub zawierać informację szczegółową, np.: Wczoraj służby imigracyjne przychyliły się do wniosku adwokata i zwolniły warunkowo Zhonga do czasu wyjaśnienia zarzutów. („Wolność dla guru”); Odcięty od kadłuba dziób, jak obiecują admirałowie, zostanie podniesiony z dna w przyszłym roku siłami samej rosyjskiej marynarki wojennej. („Kursk” przecięty).

Petryfikowanie się struktury sprzyja procesom schematyzacji warstwy pragmatycznej wzorca. Notatka kanoniczna ma służyć poinformowaniu o pojedynczym fakcie. Intencja powiadomienia realizuje się już w nagłówku lub pierwszym akapicie. Pozostałe segmenty służą nakreśłeniu tła, wprowadzeniu danych szczegółowych lub akcydentalnych. Dopuszczalne jest wartościowanie, gdy tematem przekazu staje się wydarzenie, które może bulwersować opinię publiczną.

Notatki, podobnie jak wzmianki, przedstawiają świat aspektowo w określonej perspektywie, nadając relacji kształt przekazu obiektywnego. Dominują zatem fakty, czasem istnieje potrzeba zderzania różnych punktów widzenia, by zachować wrażenie bezstronności relacji.

Wśród wyznaczników stylistycznych wymienić można osłabioną szablonowość, związaną z petryfikowaniem się struktury nagłówka, formy pierwszego akapitu, utrwalaniem określonych układów kompozycyjnych oraz użyciem klisz językowych. Pragmatycznie uwarunkowane są: precyzja i ekonomia wysłowienia oraz nieekspresywny charakter wypowiedzi. wymienione cechy osiąga się zarówno za pośrednictwem określonych zabiegów kompozycyjnych, jak i stosownego doboru leksyki oraz form syntaktycznych. Obowiązuje zasada ujednolicania i harmonizowania rejestrów stylistycznych. Dlatego w tym typie notatki są stosowane leksemy potoczne z rejestru neutralnego, leksyka wspólnoodmianowa i wyspecjalizowana, lecz zrozumiała dla nieprofesjonalistów, rzadziej zaś leksyka oficjalna lub podniosła. Obowiazuje bowiem zasada relewancji, a więc dopasowania środków do przedmiotu wypowiedzi i jej sprawozdawczo-powiadamiającego charakteru.

* * *

Większość notatek drukowanych w polskiej prasie to wypowiedzi realizujące reguły wzorców alternacyjnych. Wzorce owe powstają w wyniku przekształceń strukturalnych, modyfikacje pragmatyczne i stylistyczne są jedynie następstwem wprowadzania zmian w obrębie struktury. Zakres alternacji może być różny. Najprostszy przypadek obejmuje modyfikacje pojedynczych segmentów - nadtytułu, tytułu, pierwszego akapitu korpusu lub akapitów rozwijających. Poszerzanie zakresu alternacji wiąże się z wprowadzaniem zmian w sposobie zredagowania określonej kombinacji składników, aż po cały schemat strukturalny.

Odwołajmy się zatem do przykładu ilustrującego szeroki zakres alternacji. Będzie nim notatka, w której tytuł zawiera grę formą foniczną wypowiedzi, a w korpusie, po informacyjnym pierwszym akapicie znajdują się segmenty publicystyczne (w formie cytowanej opinii uczestnika zdarzenia):

Nagłówek: N: Polska agencja kosmiczna; T: NASA ojczysta

Fragmnety korpusu: Wczoraj w Warszawie zostało powołane Biuro ds. Przestrzeni Kosmicznej. Jego pierwszym zadaniem będzie nawiązanie współpracy naukowej i przemysłowej z Europejską Agencją Kosmiczną. (...)

• Badania naukowe to może najbardziej efektowny i najbardziej widoczny fragment działalności astronomów. Techniki kosmiczne znajdują coraz szersze zastosowanie w różnych dziedzinach życia. Teraz rozpoczynamy wyższy etap rozwijania działalności gospodarczej i przemysłowej związanej z kosmosem. Dlatego potrzebna jest instytucja kształtująca politykę kosmiczną państwa - powiedział prof. Zieliński. [GW 28. 09. 2001]

Zmieniając perspektywę opisu przedstawię w dalszej części artykułu typy przekształceń, jakim podlegają poszczególne segmenty notatki. Zacznijmy od przekształceń charakterystycznych dla nagłówka. Ponieważ jest on strukturą dwusegmentową, przekształcenia mogą objąć zaledwie jeden ze składników lub oba. Teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie, by wyzyskiwać wszystkie sposoby tworzenia alternacyjnych wersji tytułów. W praktyce działają tu jednak mechanizmy selekcji, choć wybory nie są poddane określonym i łatwo uchwytnym regułom. Z szeregu możliwości, jakie stwarza nagłówkowa gra, dziennikarze redagujący notatki wybierają tylko niektóre opcje. Najczęściej i w najbardziej atrakcyjny sposób przekształcane są tytuły, rzadziej nadtytuły i jednocześnie oba składniki nagłówka. Zmodyfikowany nadtytuł ma z reguły formę pytania lub zawiera leksemy oceniające, co nadaje mu kształt komunikatu zagadkowego lub interpretującego. W tytułach wyzyskuje się natomiast znacznie bogatszą gamę przekształceń. Znaleźć można tytuły z grą formą graficzną: Celnie strzelał, ale (u)chybił [GW 1. 07. 2001] - notatka dotyczy udziału toruńskiego prokuratora „w imprezie z przestępcą w klubie Magnum”. Nierzadkie są tytuły z aluzją: N: Z życia pawianów T: Niedyskretny urok pośladków [GW 25. 05. 2001] - o sygnałach seksualnych wysyłanych przez samice pawianów; N: Myśliwiec dla czeskiego wojska T: Kto im dał skrzydła [GW 25. 05. 2001]. Stosunkowo najczęściej stosowanym chwytem jest użycie leksyki potocznej z rejestru emocjonalnego, w tym utartych metafor.

Osobliwością genologiczną są jednak, jak sądzę, specjalne gry tytułu z tekstem. W wielu wypowiedziach pojawiły się mianowicie cytaty lub parafrazy fragmentów korpusu. Oto stosowny przykład: N: Prawa człowieka w Chinach T: Obozy pracy „leczą z nałogu” [GW 28. 02. 2001]. Tytuł nawiązuje ironicznie do słów Liu Jinga, szefa rządowego biura ds. sekt, który, tłumacząc, czym jest Falun Gong, stwierdził: „grupa działa jak duchowy narkotyk. Dzięki obozom pracy jej członkowie mogą otrząsnąć się z nałogu”.

Pewnych znamiennych prawidłowości można się też doszukać w sposobach przekształcania korpusów. Zmiana konwencji z informacyjnej na publicystyczną dotyczy:

1. pierwszego akapitu, w którym pojawia się pytanie lub nagromadzenie pytań, problemowe ujęcie zagadnienia lub opinia (z reguły jest to opinia uczestnika przedstawianego zdarzenia);

2. akapitów wewnętrznych, w których informowanie przeplata się z interpretacją. Rzadko jednak dziennikarz wyraża opinie własne, najczęściej stosuje technikę cytowania wypowiedzi uczestników zdarzenia, przytaczania lub parafrazowania różnorodnych materiałów źródłowych - posługuje się więc technikami typowymi dla konwencji reportażowej.;

3. akapitu końcowego, który może być pointą, apelem lub prognozą.

Przykładem głębokich przekształceń, zapoczątkowanych jedynie modyfikacjami strukturalnymi, niech będzie notatka zatytułowana Kim w metrze [GW 13. 08. 2001]. Informacyjnemu w istocie tytułowi towarzyszy korpus, który nie jest zwykłą informacją zarówno ze względu na odpowiednie zabiegi kompozycyjne, jak i wybory stylistyczne. Pierwszy akapit przybiera formę wstępu do chronologicznie ułożonej relacji: Odwiedzający Nowosybirsk przywódca Korei Płn. Kim Dzong Il ku przerażeniu ochroniarzy zechciał pobratać się z rosyjskim ludem. Na miejsce spotkania wybrał stację Plac Lenina. Satyryczną i ironiczną wymowę przekazu uzyskał autor za pomocą bardzo prostych środków, wprowadzając lekką stylizację na komunikat propagandowy.

W kolejnym segmencie tekstu dziennikarz kontynuuje opowieść w podobnym parenetycznym stylu: Zszedł pod ziemię akurat w chwili, kiedy na peron wjeżdżał pociąg. Drzwi wagonów się otworzyły i osłupiali pasażerowie stanęli oko w oko z Kimem, który raczył ich pozdrowić: „Zdrastwujtie!” Rozległy się pojedyncze: „Zdrastwujtie, towariszcz Kim Dzong Il!” i zbiorowe: „Urrra!”

W następnych fragmentach autor zastanawia się nad przyczynami postępowania koreańskiego lidera i kontynuuje reporterską opowieść, zachowując pozory obiektywizmu lub przeciwnie, wprowadzając komentarz: Dlaczego koreański lider, przez całą podróż do Rosji kryjący się za pancernymi ścianami swego pociągu i kordonami ochrony, zdecydował się na tak śmiały czyn? Pośrednio na to pytanie odpowiedział być może on sam, mówiąc, że na „Syberii mają znakomitą wódkę i przepiękne kobiety”. Zanim wczoraj odjechał z Nowosybirska w kierunku Phenianiu, oglądał fabrykę samolotów bojowych i zapoznał się z osiągnięciami rolnictwa. Gospodarze musieli mu pewnie naopowiadać niestworzonych rzeczy, bo Kim wykrzyknął: „Jaka wydajność, można by nakarmić całą armię!”

Przykładów analogicznie wystylizowanych notatek można znaleźć wiele. Ich wielostylowość wiąże się z różnorodnością stosowanych rejestrów stylistycznych. W cytowanych wypowiedziach może się pojawić zarówno rejestr kolokwialny, jak i oficjalny (gdy bohater eksponuje rolę społeczną). Zakres wielostylowości powiększa się wraz z odwołaniami do określonych form wypowiedzi. W notatce zatytułowanej Antynarkotykowy marsz Zażywasz? Przegrywasz! [GW 20. 06. 2001] są przytaczane hasła na transparentach lub wykrzykiwane przez uczesników antynarkotykowego marszu w Pabianicach: Zażywasz - przegrywasz, Znasz dealera - zniszcz frajera, Narkotyki to szkodniki. Zacytowano także obrazowy tytuł całej akcji: Pierwszy pabianicki dzień koszenia trawy. Zostały odnotowane pojedyncze wypowiedzi uczestników marszu: To nie jest smutna akcja. Przecież spotkaliśmy się, by ratować młodych ludzi, a także sekwencja wypowiedzi tworząca mikrowywiad: Co można zrobić, by młodzież nie brała narkotyków? - Likwidować dealerów - uważa Marcin, uczeń pabianickiego liceum. - Każdy, kto chce kupić narkotyki, ma do nich zbyt łatwy dostęp. Całość ma jednak osnowę relacji reporterskiej z następującymi formułami wiążącymi: Prawie 8 tys. młodych ludzi przeszło wczoraj ulicami Pabianic w marszu antynarkotykowym; Akcję zatytułowano...; Hasło wymyślił...; Pomysłodawcą marszu jest...; W imprezie uczestniczył Marek Kotański.

Alternacjom strukturalnym towarzyszą, jak wspominałam i pokazywałam, zmiany w pozostałych składnikach wzorca gatunkowego. Potencjał illokucyjny wzbogaca się o intencje ekspresywne oraz perswazyjne. Czytelnik otrzymuje nie tylko opis jakiegoś wyodrębnionego składnika rzeczywistości czy relację ze zdarzenia z sugestią, że warto o nim coś wiedzieć, ale także interpretację faktów. Nie jest to jednak zazwyczaj interpretacja gotowa, gdyż dziennikarze stosują zasadę zderzania punktów widzenia i pozostawiania odbiorcy możliwości dokonania oceny. Zderzanie punktów widzenia oznacza z reguły powiększanie zasobu rejestrów stylistycznych i wielogłosowość, a więc także zderzanie różnych sposobów wysłowienia.

* * *

Notatka jest gatunkiem informacyjnym, który rzadko przegląda się w krzywym zwierciadle satyry. Zasadniczo brak przykładów parodiowania konwencji tego gatunku. Liczne są natomiast przykłady wyzyskiwania formy notatki jako narzędzia satyry. W rozrywkowych działach gazet nadaje się niektórym wypowiedziom kształt notatek, gdy trzeba w miarę szczegółowo przedstawić zdarzenia nabierające znamion absurdu lub przynajmniej braku zgody ze zdrowym rozsądkiem. Charakter taki mogą mieć dla przykładu zdarzenia, których nie przewiduje porządek prawny, a zyskują interpretację opartą na regułach prawnych. Przypisując żartobliwie krowom umiejętność podejmowania działań celowo naruszających porządek prawny, autor następującej notatki kpi jednocześnie z urzędowej interpretacji zdarzenia, jakiej dokonał pracownik straży granicznej:

Nie tylko słonie...

Krowa przekracza i niszczy

Stado czeskich krów w liczbie 92 przekroczyło w środę nielegalnie granicę polsko-czeską pomiędzy Leśną a Pobiedną (nieopodal Świeradowa Zdroju). Sześć krów po przekroczeniu granicy wycofało się do Czech. Mieszkanka przygranicznej Woli Sokołowskiej zgłosiła Straży Granicznej, że jej ogródek niszczy stado obcych krów. - Deportowaliśmy krowy do Czech w myśl obowiązujących przepisów o współpracy - oświadczył płk Leszek Duczyński ze Straży Granicznej. [Gazeta na Plażę 7-8. 07. 2001]

Mechanizm satyry może zostać uruchomiony także wtedy, gdy w korpusie notatki pojawią się cytaty wypowiedzi dziennikarskich lub tendencyjnie przytoczone dokumenty urzędowe. Są to w odniesieniu do notatki jedyne przykłady zastosowania adaptacji gatunkowych. Pierwszy przykład pochodzi z rozrywkowego dodatku do GW i obnaża braki warsztatowe wypowiedzi rzecznika prasowego:

Bzdura rozesłana

Kopytka

Fragment komunikatu rozesłanego do łódzkich mediów przez (...) rzecznika prasowego prezydenta Łodzi, dotyczącego działań prezydenta w akcji „Pomoc dzieciom”. „Dziś inicjatorzy akcji odwiedzili Szkołę Podstawową nr 111 (...), przekazując pieniądze pozwalające do końca roku szkolnego wyżywić w stołówce dodatkowo bezpłatnie 52 dzieci. (...) Prezydent Panas i ks. Kulesza spożyli wspólnie z dziećmi obiad: zupę pomidorową z ryżem, gulasz wieprzowy z kopytkami, zasmażaną kapustę oraz kompot. Następnie prezydent Panas z ks. Kuleszą odwiedzili jedną z jadłodajni prowadzonych przez Caritas Archidiecezji Łódzkiej (...) i wspólnie z podopiecznymi zjedli posiłek”. [Gazeta na Plażę 11. 05. 2001]

Drugi to notatka napisana pozornie w konwencji serio. Jest to jednak tekst interpretujący i oceniający zjadliwie sposób tworzenia potencjalnej rzeczywistości prawnej. Wypowiedź nosi tytuł WC instrukcja: Nie jest prawdą, że Polski Koncern Naftowy ORLEN S.A. traktuje klientów wyłącznie jako dojną krowę. (...) Aby poprawić standard obsługi na stacjach paliw, dyrekcja PKN wprowadziła „Kartę czystości”, którą pracownicy powinni zainstalować w toaletach dla klientów. (...) Instrukcja obsługi „Karty czystości” została precyzyjnie określona:

• Kontrola toalet powinna odbywać się co godzinę, zaczynając od początku zmiany. Fakt ten należy potwierdzić podpisem w „Karcie czystości”.

• Pracownik, który złożył podpis na „Karcie czystości” jest odpowiedzialny za czystość w toalecie do czasu następnej kontroli stanu pomieszczenia.

• „Karta czystości” powinna być wymieniana na nową po zakończeniu zmiany.

• „Karta czystości” powinna znajdować się w widocznym miejscu w toalecie, w ramkach uniemożliwiających jej zniszczenie (chytre posunięcie - red.).

• „Karty czystości” należy przechowywać na stacji jeden miesiąc.

Naśmiewamy się? Ależ skąd. Przecież wiadomo, że bez instrukcji nikt normalny nie będzie sprzątał w publicznej toalecie. Jednak instrukcja PKN ma poważny feler: nie wymienia kar za lekceważenie toaletowych przepisów. Proponujemy trzy wyroki, zależnie od rangi przestępstwa: zamknięcie skazanego na dobę w nieposprzątanej toalecie, obcięcie dłoni deską sedesową, topienie w muszli.

Zewnętrzne wyznaczniki gatunku, a więc niektóre wyznaczniki kontekstu życiowego gatunku, pozwalają mówić o notatce autonomicznej i stowarzyszonej. Charakterystyka pozostaych wyznaczników pokazuje jednak, że różnice między tak wyodrębnionymi odmianami gatunkowymi są tak niewielkie, że można je opisywać łącznie.

Bardziej istotne odrębności wiążą się z realizacją wariantów wzorca gatunkowego. Notatka prasowa zyskała, jak do tej pory, bo inwencja twórcza dziennikarzy może to wkrótce zmienić, dwa warianty wzorca: kanoniczny i kilka wersji wzorców alternacyjnych. Dlatego w przedstawianym tu ujęciu wewnętrzne zróżnicowanie gatunku przedstawia się następująco:

• notatka z dominantą informacyjną (realizująca wzorzec kanoniczny),

• notatki z dominantą publicystyczną (realizujące wzorce alternacyjne) i nawiązujące do konwencji komentarza lub konwencji reportażu.

Jeśli uznamy, że reportaż nie jest formą publicystyki, lecz gatunkiem autonomicznym lub pogranicznym (mieszanym), to przyjdzie nam wyodrębniać trzy warianty notatki: z dominantą informacyjną, publicystyczną i reportażową.

Literatura

Bartmiński J. (2001): Styl potoczny, [W:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin.

Bauer Z. (2000): Gatunki dziennikarskie, [W:] Dziennikarstwo i świat mediów, pod red. Z. Bauera i E. Chudzińskiego, Kraków.

Fras J. (1999): Dziennikarski warsztat językowy, Wrocław.

Furman W., Kaliszewski A., Wolny-Zmorzyński K. (2000): Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania, Rzeszów.

Gajda S. (2001): Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [W:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin.

Malinowska E. (2001): Wypowiedzi administracyjne. Struktura i pragmatyka, Opole.

Maziarski J. (1976): Informacja, [W:] Encyklopedia wiedzy o prasie, pod red. J. Maślanki. Wrocław.

Pisarek W. (2002): Nowa retoryka dziennikarska, Kraków.

Tetelowska I. (1966): Informacja - odrębny gatunek dziennikarski, „Zeszyty Prasoznawcze”, z. 1-2.

Wilkoń A. (2002): Spójność i struktura tekstu, Kraków.

Wojtak M. (2001a): Wyznaczniki gatunkowe zapowiedzi, [W:] Nowe media. Nowe w mediach, pod red. I. Borkowskiego i A. Woźnego, Wrocław.

Wojtak M. (2001b): Pragmatyczne aspekty analiz stylistycznych tekstów użytkowych, [W:] Stylistyka a pragmatyka, pod red. B. Witosz, Katowice.

Wojtak M. (2002a): Wyznaczniki gatunkowe komentarza prasowego, [W:] Tekst w mediach, pod red. K. Michalewskiego, Łódź.

Wojtak M. (2002b): Stylistyka listów do redakcji na przykładzie poczty redakcyjnej miesięcznika „bikeBoarde”, [W:] Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny. T. 8., pod red. M. Białoskórskiej i R. Mariak, Szczecin.

Wojtak M. (2002c): Przejawy mody w sposobie kształtowania informacyjnych gatunków prasowych, [W:] Moda jako problem lingwistyczny, pod red K. Wojtczuk, Siedlce.

Wojtak M. (w druku): Wzmianka jako gatunek wypowiedzi prasowej (Język polski. Współczesność. Historia. Lublin).

Zakrzewska L. (2001): Informacja, [W:] Dziennikarstwo od kuchni, pod red. A. Niczyperowicza, Poznań.

Summary

The article characterizes genre determinants of press notice treated as one of the informative genres. The author distinguishes between two versions of textual (genre) patterns of notice: basic pattern and alternative patterns.

After characterizing structure, pragmatic and stylistic determinants of these two patterns she formulates a thesis about existance of two types of notice: notice with informative dominance and notice with publicistic dominance (which refers to convention of commentary or coverage).

Słowa kluczowe: językoznawstwo, genologia lingwistyczna, gatunek, wzorzec gatunkowy, notatka prasowa.

Różnorodne zbiory gatunków informacyjnych są opisywane w następujących publikacjach: Fras (1999), Bauer (2000), Furman, Kaliszewski, Wolny-Zmorzyński (2000), Zakrzewska (2001).

Przegląd literatury i omówienie podstawowych ujęć teoretycznych w: Gajda (2001: 255-268).

Warunkują się wzajemnie struktura i potencjał illokucyjny. Globalna intencja wypowiedzi rozkłada się na poszczególne kroki illokucyjne, które scala zamysł komunikacyjny nadawcy w taki sposób, że całość nie jest prostą sumą składników. W strukturę tekstów mogą też sięgać obligacje gatunkowe związane z kształtowaniem układów nadawczo-odbiorczych. Wszystkie aspekty wzorca gatunkowego mają istotny wpływ na kształt stylistyczny wypowiedzi, choć nie zawsze styl stanowi warunek gatunkowej jedności wypowiedzi. Por. Wojtak (2001a,b; 2002b).

Niektóre kodyfikacje zyskują charakter uregulowań prawnych - por. Malinowska (2001).

Bardziej subtelnie posegregowaną i szerszą co do zakresu skalę stopni konwencjonalizacji wzorców gatunkowych przedstawia Wilkoń (2002: 201-204), wyodrębniając: gatunki skodyfikowane, utrwalone, skonwencjonalizowane, częściowo skonwencjonalizowane, nieskonwnecjonalizowane, nowe.

O strukturze i roli nagłówków prasowych por. m. in. Pisarek (2002: 164-167).

O typologii lidów, czyli pierwszych wyróżnionych akapitów w tekstach informacyjnych, por. Fras (1999: 63-65), Zakrzewska (2000: 21-22).

O rejestrach leksyki potocznej por. Bartmiński (2001: 120-124).

Por. uwagi na temat klasycznych pytań informacji: Fras (1999: 77), Bauer (2000: 151-152), Zakrzewska (2001: 15).

Mówiąc o alternacyjnych wersjach tytułów, traktuję te segmenty wypowiedzi dziennikarskiej jako samodzielne komunikaty, podlegające określonym przeobrażeniom, które da się sprowadzić do szeregu form gier z czytelnikiem lub z tekstem. Owe gry prowadzą do powstawania kanonicznych form tytułów (w tekstach informacyjnych jest to tytuł w formie zawiadomienia pełniący funkcję deskryptywną), ich wersji alternacyjnych (gry formą graficzną, foniczną, gry gramatyczne i leksykalne) oraz adaptacyjnych, gdy tytuł nawiązuje do określonej konwencji gatunkowej lub jest wystylizowany na jakąś wyspecjalizowaną, obcą publicystyce, odmianę językową. Zagadnienia te omawiam częściowo w opublikowanych już studiach, poświęconych gatunkom dziennikarskim (por. zwłaszcza Wojtak 2002c: 44-46). Najbardziej dojrzałą formę ta koncepcja opisu tytułów zyskała w nieopublikowanym osobnym opracowaniu. Sposoby przekształcania tytułów znalazły odzwierciedlenie w artykułach licznych językoznawców. Dla oszczędności miejsca nie będę tych prac omawiać.

Tego typu wypowiedzi można interpretować jako formy pośredniego komentarza (por. Wojtak 2002a: 373). Posługując się mową cudzą jako rodzajem komentarza pośredniego, „Gazeta Wyborcza” stosuje specjalne rubryki zatytułowane: Wczoraj usłyszane, Wczoraj przeczytane, Bzdura dnia.

---