WIELKIE RODZINY JĘZYKOWE ŚWIATA (wykład 6.01.2010)

• Językoznawstwo wyróżnia od 16 do 27 wielkich rodzin językowych

JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE

• Języki germańskie, słowiańskie, romańskie, celtyckie, ale również irańskie, indyjskie mają wspólne pochodzenie; wywodzą się one z dialektów dawniej blisko ze sobą spokrewnionych;

• Badania przeprowadzone w XIX wieku;

• Wspólnota praindoeuropejska istniała gdzieś na terenie Azji lub Europy między V-III tysiącleciem p.n.e.;

• Języki indoeuropejskie na obszarze Europy ułożyły się już w drugiej połowie tysiąclecia; utworzyły się wówczas języki romańskie, germańskie, słowiańskie;

• Współczesne języki indoeuropejskie są wyraźnie różne od języków indo- irańskich, które rozwijały się w pd- środ. Azji (topologicznie, kulturowo i geograficznie); różne jest słownictwo, pismo;

• Jedyny łącznik między obydwoma częściami języków indoeuropejskich jest romani, język cygańskich nomadów.

JĘZYKI URALSKIE

• Mówią nimi wszyscy mieszkańcy państw środkowej i północnej Europy, tj: Węgrzy, Finowie, Estończycy;

• Dzieli się na 2 gałęzie: ugrofińską i samojedzką;

• Praojczyzna Ugrofinów to obszar pólnocnośrodkowego Uralu, natomiast Samojedów: północ i wschód; obszary Morza Białego, aż po Półwysep Fiński

• Czasem do uralskich wlicza się jeszcze język jukagirski na ogół jednak traktowany jako język izolowany; (obszary na Kołymą)

• Ciągłość terytorialna została przerwana już przed III tysiącleciem p.n.e.- wynik: rozproszenie po obszarze dwóch kontynentów;

• Języki uralskie w dużej mierze stanowią mieszankę języków słowiańskich, romańskich i innych.

• Finowie i Estończycy, których usamodzielnienie dokonało się w epoce współczesnej stworzyli państwa w pasie bezpośredniej styczności z kulturą rosyjską; inne ludy- stworzyły mniejszości narodowe i rozrzucone są po Europie i Azji

• Językami uralskimi posługuje się ok. 23,5 miliona ludzi; najważniejsze z tych języków: węgierski, fiński, estoński.

NIEKLASYFIKOWANE JĘZYKI EUROPY I BLISKIEGO WSCHODU

• Nazywane językami azjanickimi, a czasem jafetyckimi

• Języki, które zajmują(lub zajmowały) obszar z semito-chamickimi, indoeuropejskimi i tureckimi;

• Najważniejsze języki: sumeryjski, hurycki, mitański, elamicki, urartyjski i koszycki;

• Wymarłe: cypryjski, filistyński, Etrusku, przedindoeuropejski język mieszkańców Sardynii

• Relikty tej grupy: języki kaukaskie (baskijski- Hiszpania/Francja- i buruszaski)

JĘZYKI KAUKASKIE

• Na granicy Europy i Azji- tam gdzie Kaukaz!

• Do tej rodziny należy 37 języków, lecz tylko 12 ma odmianę pisaną;

• Największy język: gruziński- ma alfabet i tradycje literacką;

• Inne: abazański, abchaski, bawarski, czeczeński, inguski, lakijski, lezgiński, tabasarański, adygejski, dargiński i In.

JĘZYKI JAŁTAŃSKIE

• Praojczyzna: obszar gór Ałtaj, po pasmo Qinhai na pograniczu Chin i Tybetu

• Jest ich ok. 70 języków (142 miliony ludzi się nimi posługuje)

• Najważniejszy z tej rodziny: język turecki;

• Po rozpadzie ZSRR zwiększyła się rola poszczególnych języków, takich jak: uzbecki, kazachski, turkmeński, kirgiski, azerbajdźański;

• Wielu badaczy sądzi, że są one powiązane z językami uralskimi.

JĘZYKI AFROAZJATYCKIE

• Określana jako rodzina chamitosemicka;

• Oprócz języków semickich wchodzą do niej jeszcze cztery gałęzie tzw. chamickie: egipska, berberyjska, koszycka, czadyjska;

• Obejmuje Afrykę i Azję, ale za praojczyznę uważana jest pólnocna Afryka, bo to stamtąd w V tysięcleciu p.n.e. rozpoczęła się ekspansja w kilku kierunkach;

• Na największym obszarze panuje język arabski, choc używany jest w różnych odmianach;

• Najmniej użytkowników mają języki nowoaramejskie: sytyjski lub nowosyryjski i nowozachonioaramejski;

• W ostatnich latach odkryto język eblaicki- zbyt mało jednak o nim wiadomo;

• Obejmuje ponad 250 języków, najważniejsze:

a) języki semickie: arabski, hebrajski i amharski,

b) języki Chamickie: język hausa.

JĘZYKI AFRYKAŃSKIE

• W zależności od metody klasyfikacji wyróżniamy 570- 2000 języków afrykańskich;

• Afryka subsaharyjska dzieli się na dwie części: strefę jęz. Chamitosemickich i strefę języków zindż (bardzo rozległa);

• Zimdż zwykle obejmuje dwie rodziny: Niger-kordofańską i nilo-saharyjską;

• Największą grupę stanowią języki bantu (klasa Niger-saharyjska); jest to ok. 500 języków, którymi posługują się mieszkańcy od Oceanu Indyjskiego do pogranicza Kamerunu i Nigerii;

• Południe kontynentu (RPA, Namibia) to strefa nakładania się dawnych języków i kultur afrykańskich z indoeuropejskim afrikaans;

• Mieszkańcy Madagaskaru posługują się językiem malagassi (grupa indonezyjska);

• WPŁYW KOLONIZACYJNY: Na kontynencie dominuje język angielski i francuski, ale używany jest również hiszpański, portugalski;

• Języki wyjątkowo silnej pozycji: fang, hausa, ibo i joruba, kikongo, mbundu, rundi, ruanda, sango, sesuto, somali, swazi, tswana, szona i ndebele, herero, zulu.

• Najważniejszym z języków bantu jest suahili (kilka słów pojawia się w „W Pustyni i w Puszczy”

JĘZYKI DRAWIDYJSKIE

• Nie są to języki znane, choć są bardzo stare i posługuje się nimi wiele osób;

• Sąsiadują z gałęzią indyjską i wiele z nich zdominowana jest przez ten język;

• Klasyfikacje wymieniają od 23 do 31 języków drawidyjskich, lecz przynajmniej 8 z nich są uważane za dialekty;

• Najważniejsze języki drawidyjskie: telugu, tamilski, kannada, malajalam; każdy z nich ma swoja odmienną tradycję pismienniczą; należą do 15 oficjalnych języków Indii (są to języki oficjalne);

• Język tulu również posiada odmianę pisaną o dawnej tradycji;

• Język tamilski jest również oficjalnym, obok syngaleskiego językiem Sri Lanki; tradycja pismiennicza tego języka sięga III w.n.e. (czasy króla Asioki)

JĘZYKI AUSTRIOAZJACKIE

• Sąsiaduja z językami: tajskimi, tybeto-bitmańskimi, chińsko-tybetańskimi i indyjskimi, a także z językami austrionezyjskimi (z grupą 9 języków chamskich oddziela austroazjackie od austrionezyjskich- Wietnam, Kambodża);

• Jest to ok. 100-150 języków; tylko 3 posiadaja odmiany pisane o długiej tradycji: mon, khmerski, wietnamski;

• Klasyfikacja historyczna dzieli te języki na dwie rodziny: 1. mon-khmerską (Kambodża, Laos, Wietnam, Birma, Chiny) 2. munda (Indie środkowe i wschodnie)

• Niektóre klasyfikacje rozszerzają ta klas. O jeszcze 2 rodziny: nikobarską i aslińską;

JĘZYKI TAJSKIE

• Posługują się nimi mieszkańcy: Tajlandii, Laosu, Birmy, północnego Wietnamu, Asamy, Indii i pd-zach. Chin;

• Klasyfikacja lingwistyczna mówi o 45 językach podzielonych na 3 grupy: 1. południowo-zachodnią, 2. północną, 3. centralną;

• Najważniejsze języki: tajski- zwany też syjamskim, oficjalny język Tajlandii, laotański- oficjalny język Laosu (grupa pd-zach);

• Język martwy: ahom- jest to język sakralny; pismo jest chyba najstarszym pismem z jęz. Tajskich;

JĘZYKI CHIŃSKO-TYBETAŃSKIE

• Język chińskie jest jednym z 300 języków grupy chińsko-tybetańskej

• Grupa ta obejmuje także rodzinę tybeto-birmańską

• Rodzina ta obejmuje języki: Chin, Tajwanu, Tybetu, Bhutanu, Birmy, Nepalu, stan Siakim i Asam w Indiach, Tajlandię, Laos, PN Wietnam, sięga zach. Pakistan i PN Malezję;

• Nie można mówić o jednolitym języku chińskim; mówi się więc o przeróżnych dialektach tego języka; odmiana pekińska uznawana jest za wzorcową;

• W językach tych mówi ok. 14% ludności świata;

• Wielkie dialekty chińskie to: kantoński, wu, min, hakka, gan, xiang;

• Ciekawostka: w języku chińskim nie ma kategorii osoby, liczby i czasu; przekładane zdanie chińskie może mieć różne znaczenia;]

• Mają specyficzne, o najstarszej tradycji pismo- od ok. 2000lat obowiązuje styl stworzony w okresie dynastii Han.

JĘZYKI TYBERIAŃSKO-BIRMAŃSKIE

• Wraz z tybetańskimi klasyfikowane są liczne języki na obszarze: Himalajów, Birmy, Nepalu, Asamu, Dardżylingu, Sikkimu, Bangladeszu, pd Chin, Wietnamu, Tajlandii i Laosu;

• Język tybetański różni od chińskiego kategoria przypadka;

• Najważniejszym językiem spośród tej rodziny jest birmański, którego zabytki pochodzą z XI w.;

• Spokrewniony z tybetańskim język druk, ma status oficjalnego języka Bhutanu [państwo we wschodnich Himalajach]

JĘZYKI KOREAŃSKI I JAPOŃSKI

• Uważane są za izobaty, są luźno spokrewnione ze sobą; próbuje się je wiązać z rodziną ałtajską;

• Duży wpływ na te języki miała kultura chińska; widoczne to jest we słowniku i w formie jęz. pisanych, a także: morfologia, składnia (szyk zdania praktycznie taki sam)

• Japonia jest państwem dość jednolitym pod względem etnicznym i językowym; dialekty są od siebie odległe; (wyjątek: dialekty riukańskie)

• Język koreański różni się bardziej od sino-tybetańskich, aniżeli j. japoński, czy ałtański; wyrazy są jednosylabowe morfologia pozwala na podział na części mowy;

JĘZYKI AUSTRONEZYJSKIE

• Rodzina ta liczy ok. 500 języków(w wersji umiarkowanej) do 1500( w wersji maksymalistycznej);

• Najwięcej ludzi z tej rodziny językowej posługuje się językiem indonezyjskim; jest to region obejmujący: Indonezję, Malezję, Filipiny;

• Skrajne punkty obszaru austronezyjskiego wyznaczają Indochiny, które lingwistyka uznaje za praojczyznę tego języka, są początkiem ekspansji na Pacyfik; granice pn-wsch. stanowią Tajwan i Hawaje; na wschodzie zbliża się do Am. Południowej; punkt skrajny na pd: Nowa Zelandia; Na Oceanie Indyjskim granicę zachodnią ustanawia MADAGASKAR.

• Nie tworzą one monolitycznej rodziny; całość obszary dzieli się na dwie części:1. zachodnią (indonezyjską, 2.wschodnią (oceaniczną)

• Stanowcza większość posługuje się językami zachodnimi; jednakże, jeśli chodzi o zróżnicowanie językowe to na wschodzie jest ono większe;

• Języki zachodnie dzielą się na 4/5 zespoły: tajwańskie, południowohalmerskie, hesperonezyjskie, moluckie i oceaniczne;

• Języki wschodnie dzielą się na obszary: malezyjskie, polinezyjskie, mikronezyjskie; ważniejsze języki oceaniczne to: fidżyjski, samoański, maoryjski, tahitański, gilbertański;

JĘZYKI PALEOAZJATYCKIE

• Obszar od Jeniseju po wschodnie krańce Syberii;

• Dokonują się próby wskrzeszenia tego języka;

• Języków tych więc było nie tak dawno więcej; obecnie wydziela się 3 nie spokrewnione rodziny: 1. czukocko- kamczacką 2. jukagirską 3. jenisejską; współcześnie tylko pierwszy posiada więcej niż jeden język, natomiast dwa pozostałe- to pojedynczy przedstawiciele: j.jukagirski i kecki.

• Tradycja nakazuje do tej rodziny wliczać również niwchijski oraz ajniuski (największy wkład dla nauki o tym języku miał Bronisław Piłsudski (brat marszałka), który ożenił się z ajnuską kobietą, pozostawił potomstwo, a zbiory przez niego pozostawione uważa się za najważniejsze źródło ajnulogii, a były to: prace, notatki, fotografie, korespondencja, nagrania pieśni, itp.); są one jednak ujmowane także osobno, jako języki izolowane;

• Do języków czukockich zalicza się: czukocki, koriacki, autorski.

JĘZYKI ESKIMO- ALEUCKIE

• Eskimosi to dwa spokrewnione ludy: Inuici i Jupikowie;

• Aleuici (nazwa od Rosjan) lub Unangasi (sami siebie tak nazywają);

• Praojczyzną języków Eskimo-aleuckich był rejon Alaski;

• Eskimosi są liczniejsi aniżeli Aleuci

• Wspólnotę komunikatywna tworzą Inuici, którzy mówią dialektami; obszar: Grenlandia, PN Kanada i Alaska po Cieśninę Beringa;

• Jupikowie są bardziej zróżnicowani pod względem językowym; obszary: zach. i pd regiony Alaski, Półwysep Czukocki

• Dialekty obu eskimoskich gałęzi wytworzyły język przejściowy zwanym: Imaklickim;

JĘZYKI INDIAŃSKIE (AMERINDIAŃSKIE)

• Języki indiańskie są południowymi sąsiadami Eskimosów;

• Rdzenni mieszkańcy posługuja się 2000 języków, które podzielono na wiele fyli, z których każda dzieli się na rodziny;

• Bardzo zróżnicowane języki;

• Nowy świat został zasiedlony przez kilka niezależnych fal migracyjnych;

• Wydziela się 3 grupy językowe: grupa północna, grupa środkowa i grupa południowa.

• Obejmuje ta grupa Ameryki Północna, Środkowa i Południowa.

JĘZYKI PAPUASKIE

• Obszar: Nowa Ginea oraz na zachód od wysp Halmahera, Timoru, Sumbawy i Enggano po Santa Gruz na wschodzie;

• Są w użyciu na wyspach Salomona i Nowej Brytanii.

• Nowsze badania: *500 języków zaliczono do makrofyli centralnonowogwinejskiej podzielonej naok 100 rodzin; *ok. 240 języków podzielono na wiele rodzin i grup (jedna z większych: północnonowogwinejska) *kilkadziesiąt języków uznawane są za izolowane, bez określonej przynależności genetycznej;

• Języki: enga, chimbu, huli, kewa;

JZYKI AUSTRALIJSKIE

• SA to języki Australii; jednakże dawnymi językami posługuje się teraz jedyne 45 000 osób;

• 260 języków australijskich klasuje się w jednej izolowanej makrofyli; dzieli się ja jednak na nierówne części:

• języki rodziny pama-nyungijskiej (zajmują niemal cały obszar kontynentu oprócz części północnej); największe rodziny językowe: gunwinguska, daly, worora;

• na wschodzi rozciąga się obszar 27 rodzin obejmujących 83 języki;

• obszar największego zróżnicowania to najprawdopodobniej praojczyzna języków;

• języki mające najwięcej użytkowników: mabuiag, kardutjara;

• szyk zdania jest w tych językach swobodny; języki austriackie są podobne, różnią się jednak w piśmie;

PRZEGLĄD JĘZYKÓW INDOEUROPEJSKICH

• Języki Europy i Południowo-zachodniej Azji są do siebie podobne- od dawna to wiedziano.

• Dopiero w 1786 r. Wiliam Jones zauważył, że liczebniki są do siebie podobne, więc musząmieć jakieś wspólne źródło;

• To odkrycie pozwoliło dojść do tego, ż ok. 6000-400 lat p.n.e. Europa i Azja posługiwały się wspólnym językiem; język ten nazwano PRAINDOEUROPEJSKIM;

• Twórca językoznastwa indoeuropejskiego: FRANZ BOPP, który dowiódł tych cech wspólnych.

• 1916r. F.de Saussure wydał „Kurs językoznawstwa strukturalnego”;

• ogromne zainteresowanie gramatyką porównawczą, pojawiają się też różne metody: historyczno- porównawcza (zbieżności materialne) prowadząca do rekonstrukcji wewnętrznej (operuje danymi na zasadach ogólnych), typologia (bada ogólne prawa języka i weryfikuje teorie dotyczące stanów przedhistorycznych), metoda arealna (bada nie tylko fakty językowe ale wytwory kulturowe)

• Istnieją różne koncepcje prajęzyka indoeuropejskiego. Jedni twierdzą, że on na pewno istniał, inni, że SA to jedynie zbieżności pomiędzy poszczególnymi językami, a jeszcze inni, że są to tylko dialekty i takiego języka nie było.

ETAPY:

1. Oderwanie się peryferii wschodniej i południowej (posługiwali się ty językiem potomkowie Tocharów i Hetytów)

2. zerwanie łączności między narzeczami italio-celtyckimi peryferii zachodniej a pozostałymi dialektami indoeuropejskimi;

3. zerwanie kontaktu m. narzeczami pragermańskimi peryferii północnej i dialektami pragreckimi peryferii pd.a pozostałymi, bardziej centralnymi dialektami;

4. dialektami wyniku tych zmian powstały 2 grupy języków indoeuropejskich:

• GRUPA KENTUMOWA (jęz.: tocharskie, hetyckie, italskie, celtyckie, ormiańskie, albańskie, słowiańskie, bałtyckie)=> języki peryferyjne

• GRUPA SATEMOWA (jęz. indyjskie, irańskie, ormiańskie, albańskie, słowiańskie i bałtyckie) => języki centralne

5. Dialekty centralne podzieliły się na 4 odrębne grupy: 1) grupę indoirańską (podzielone na indyjskie i irańskie) 2) grupę tracko-ormiańską, 3)gr. Dako-myzyjską 4)gr. Bałto-słowiańską (podzielona później na bałtycką i słowiańską)

• 
  3 FALE INDOEUROPEJSKIE:

III FALA

II FALA

I FALA

• Na północ od obszaru grecko-macedońskiego i trackiego występowały dialekty dwu grup językowych:

1. DAKO-MYZYJSKIEJ - dialekty dacie->używane w Dacji(dzis.Rumunia); dialekty myzyjskie-> środkowa część Płw Bałkańskiego;

2. ILIRO- MESAPIJSKIEJ - Dialekty iliryjskie-> Jugosławia; mesapijskie-> Apulia i obszary sąsiednie; język ten znanyjestprzeważnie z krótkich napisów

WSZYSTKIE TE JĘZYKI ULEGŁY ROMANIZACJI oprócz jednego z dialektów myzyjskich ;].

• W Europie Zachodniej rzecz wyglądała inaczej; niektórzy z badaczy twierdzą, że na pocz. II tysiąclecia p.n.e. spłynęła z północy pierwsza, wczesnoitalska fala plemion europejskich; w połowie II tysiąclecia p.n.e. Italię zalały dialekty grupy italskiej :1)Latynowie 2) plemiona osko-umbryjskie 3) język wenetyjski

• W tym samym czasie, gdy plemiona italskie przesuwały się ku południowi, Celtowie dążyli na zachód; powstają wówczas takie języki jak: irlandzki, mański, szkodzi;

• Plemiona Celtyckie zajęły Wielka Brytanię, Galię, dolinęPadu, Czechy i część doliny Dunaju i sięgnęły przez Bałkany do Azji Mniejszej; jednak postępy romanizacji i hellenizacji usunęły je zupełnie z kontynentu europejskiego; jedynie w Angli zachowały się języki brytańskie;

• Grupa germańska, której kolebką była Jutlandia, pd Skandynawia i kraje nad doliną Łabą; języki te rozbiły się na 3 grupy: wschodnią, zachodnią i północną- > języki te przekształciły się w procesie w język niemiecki;

• Na wschód od Germanów rozciągały się terytoria grupy bałto-słowiańskej w dorzeczu Odry, Wisły i Niemna; Grupa ta podzieliła się na dwie: bałtycką(zachowała dość wiernie ten stary język); i słowiańską; Grupa słowiańska rozbiła się na kilka grup: 1)wschodnią (jęz. rosyjski, ukraiński, białoruski), 2) południowo wschodnią (jęz. bułgarski, macedoński, starosłowiański) 3) południowo zachodnią (jęz.: serbski, chorwacki, bośniacki, czeski, słowacki,polski)
  

6

- posuwała się ku południowi;

-niosła za sobą dialekty grupy anatolijskiej;

- ok. XX w.p.n.e. zajęła Azję Mniejszą, uległa silnemu wpływowi azjanickiego podłoża językowego;

- najważniejszy był w tej grupie j. hetycki

- języki te wyszły z użycia w I tysiącleciu p.n.e.

- do naszych czasów utrzymały się na pd-zach. krańcach Azji Mniejszej bliskie sobie jęz.: lykijski i milyjski; bliski im był również język lidyjski uzywany na PN od nich;

- Na podłoże pelazgijskie nawarstwiły się w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. plemiona greckie;

- spłynęły w dwóch falach: starsza- obejmuje dialekty achajsko-eolskie i jońsko-attyckie; dialekty te zachowały się na Krecie i Peloponezie (zapisy pismem linearnym); młodsza: przyniosła za sobą dialekty doryckie, które opanowały Peloponez, Kretę, Rodos, oraz narzecza pn-zach;

- w IX wieku powstał alfabet grecki- Ten podział dialektyczny w Grecji zachował się do II w.n.e. p.n.e. odbił się w formie arcydziel literackich;

-ostatecznie zwyciężył jednak język ogolny, który był syntezą elementów jońskich i attyckich;

- spływała z północy; tworzyli ja przodkowie językowi grupy tracko-ormiańskiej;

- Morze Czarne, i jego zachodnie brzegi;

- w II tysiącleciu p.n.e. dialekty trackie opanowały obszar między Dunajem, a Morzem Egejskim i Marmara;

- W XIII i XII w.p.n.e. pokrewne im dialekty frygijskie zajęły znaczną część Azji Mniejszej;

- wychodząca stad ekspansja nawarstwiła się w okolicach jeziora Wan na inne dialekty dając początek językowi ormiańskiemu

- dialekty trackie wyszły z użycia, staroormiański język jest zaś nam znany z literatury chrześcijańskiej rozwijającej się od początku V wieku

- dialekty języka staroormiańskiego są nadaj używane.

---