Psychologia wychowawcza

1. To dział psychologii stosowanej obejmujący całokształt zagadnień związanych z wychowaniem i nauczaniem człowieka w różnych okresach jego życia.

2. P. W. zajmuje się czynnikami psychologicznymi i środowiskowymi, które wpływają na rozwój uczuciowy i społeczny oraz na kształtowanie się cech osobowości człowieka.

3. Bada różne środowiska wychowania:

• rodzinę

• przedszkole

• szkołę

• domy dziecka

• organizacje i instytucje społeczne przygotowujące dzieci i młodzież do czynnego udziału w życiu

• instytucje oświatowe i kulturalne oddziaływujące na człowieka

Poznając prawa kształcenia się psychiki w procesie wychowania i nauczania P.W. pozwala opracować skuteczne metody kierowania jej rozwojem i służyć bezpośrednio praktyce.

Przedmiotem P. W.są prawa rządzące procesem nauczania i wychowania. Poznawanie ich ma walor teoretyczny zaś możliwość wykorzystywania w praktyce decyduje o bezpośredniej użyteczności psychologii jako nauki.

Wychowanie (cele i style): jest to stopniowe, wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej osób, cechujące się udzielaniem wsparcia lub zmianą doświadczeń i zachowań ludzkich.

Wychowanie jest to proces towarzyszenia danej osobie w poddaniu się właściwym, niezbędnym doświadczeniom i takim organizowaniu tych doświadczeń by dawały znaczenie w działaniu życiowym. Wychowanie zmierza do uzdolnienia wychowanka, do inteligentnego i samodzielnego wyboru zachowań, które mogłyby dostarczyć mu zadowolenia a z 2 strony nie kolidować z interesem społecznym. Wypracowanie u dzieci poczucia odpowiedzialności to następny cel wychowania. Trzeba nauczyć dzieci zdobywać wiedzę pomocną w różnych potrzebach życiowych. Powinny posiąść umiejętność rozwiązywania konfliktów bez stosowania fizycznej i psychicznej przemocy.

Inne cele wychowania:

• popieranie różnych form radzenia sobie z problemami

• uczenie inteligentnego nastawienia na nowe trudności

• rozwijanie podstaw współpracy

• 7szacunek dla faktów niedostępnych racjonalnemu myśleniu i zrozumieniu

• kształtowanie dojrzałości emocjonalnej

• nauczenie dostrzegania własnej odmienności

• poczucie własnej godności i akceptowania siebie, ponieważ dążenie do wartościowych celów wychowania nie gwarantuje poprawności procesu wychowawczego

• P.W. zwraca uwagę na przebieg samego procesu wychowawczego:

• uniknięcie złych postaw

• przezywanie

• ośmieszanie

• Proces wychowania powinno cechować:

• uznanie samodzielności i indywidualnej wolności wychowanka, co odróżnia demokrację od dyktatury

• poszanowanie godności innych ludzi i własnej [nie wolno upokarzać i zawstydzać natomiast należy darzyć szacunkiem wszystkich ludzi niezależnie od rasy]

• przejrzystość decyzji tyczącej wychowanka

• nie stosowanie przymusu

• uczulenia na prawa innych ludzi

• Proces oddziaływania społecznego można opisać przy pomocy 2 głównych wymiarów:

1. emocjonalnego ma charakter dwubiegunowy:

• zachowania i postawy pełne szacunku, ciepła, sympatii

• zachowanie nasycone lekceważeniem, niechęcią etc.

2. poprzez sterowanie jest jedno biegunowy od minimalnego sterowania aż dom maksymalnego sterowania [restrykcji, nadzorowania]. Jeśli nauczyciel obdarza wychowanka szacunkiem, sympatią, to tym samym zwiększa jego odczucie bezpieczeństwa i bycia szanowanym a także wzmacnia pozytywne elementy obrazu siebie. Przy dużym nasileniu sterowania wychowankowi pozostaje niewielki margines na spontaniczność i samodzielność, daje znać o sobie postawa buntu i napięcia psychicznego.

Mogą doprowadzić do sytuacji, kiedy silne sterowania może okazać się konieczne. Formą sterowania jest część wzywania do odpowiedzialności.

12. Zanim wychowanie zachowawcze zaczęto ujmować, opisywano je w obrębie 3 stylów wychowania:

Autokratyczny:

• stosowanie władczego tonu

• używanie obelżywych słów

• rozkazywanie

• brak zrozumienia ucznia

• niecierpliwość

• gniew

• wysokie wymagania

• krytyka

• karanie

• kontrolowanie

• brak szacunku

A1) reakcja ucznia na ten styl:

• brak samodzielności

• brak spontaniczności

• mała aktywność

• zastraszenie

• napięcie emocjonalne

• agresywność

Demokratyczny:

• uprzejmość

• kultura osobista

• rozluźnienie sytuacji

• uwzględnienie zdania ucznia

• sympatia

• szacunek i zaufanie

• optymizm

B1) ten styl rozwija:

• spontaniczność

• aktywność

• poczucie bezpieczeństwa

• umacnia kontakty

• panuje miła atmosfera

Liberalny

• brak zainteresowania

• mała sterowność

• obojętność

• spokój

• opanowanie

• bezkonfliktowość

• zachowania fałszywe

C1) wychowankowie mają:

• dużą swobodę

• brak zainteresowania lekcją

• brak dyscypliny

• lekceważenie

Kształtowanie charakteru według Eriksona

założenia:

- rysy ich rozwijają się na drodze konfliktowej

- życie zawiera pewien porządek określonych konfliktów podstawowych, w których wszyscy ludzie mają:

- siły i sprawności w 1 stadium albo w 1 kryzysie zostają rozwinięte, w następnym zostają sprawdzone np. ryzokowanie utraty poczucia tożsamości przez przeżywanie następnego konfliktu w sytuacji zakochania się, gdy poczcie indywidualności zostaje zagrożone poprzez potrzebę intymności

- każde kolejne stadium umożliwia osobie angażowanie się w coraz szerszych kręgach społecznych, dlatego dojrzały człowiek może znaleźć porozumienie nie tylko z rodziną lecz rozszerzać kręgi swoich relacji wobec pracy, kariery i wspólnot religijnych

Charakter człowieka rozwija się w 8 stadiach, na które ma wpływ głównie środowisko, w którym się człowiek rozwija, jak też typ zainteresowań. W każdym etapie jest jakaś specyficzna sfera zainteresowań i relacji:

1. Zaufanie przeciw nieufności

2. Autonomia przeciw wstydowi i zwątpieniu

3. Inicjatywa przeciw winie

4. Pilność przeciw poczuciu niższości

5. Tożsamość przeciw pomieszaniu ról

6. Intymność przeciw izolacji

7. Rozwój przeciw stagnacji

8. Integracja przeciw zwątpieniu

AD1. Zaufanie przeciw nieufności

Okres niemowlęctwa, w którym dziecko rozwija podstawowe zaufanie wobec samego faktu życia i wobec środowiska, w którym żyje. Pierwszym znakiem tego, że dziecko wykazuje zaufanie jest to, że śpi, je, i wydala. Aby dziecko rozwinęło w sobie zaufanie wobec rodziny i życia rodzice muszą odpowiadać na wołanie i płacz okazywaniem pomocy i opieki potwierdzając swoją obecność. Jeśli potrzeby dziecka zostaną zauważone, tworzy się podstawowe uczucie nadziei i zaufania, że otoczenie jest zdolne zaspokoić wszystkie potrzeby, które zostaną wyrażone. Brak podstawowej ufności obserwuje się w dziecięcej schizofrenii a u dorosłych w osobowości depresyjnej. Każdy kto utracił podstawowe zaufanie potrzebuje troski i miłości, jak nowo narodzone dziecko. Dla takich osób ważne są grupy wsparcia oraz rodzina i przyjaciele. Trzeba udowodnić im, że są potrzebni. Zaufanie wobec Boga i otoczenia.

AD2. Autonomia przeciw wstydowi I zwątpieniu

Rodzice próbują nauczyć dzieci kontroli samych siebie. Dzieci uczą się wtedy zatrzymywania i uwalniania, dotyczy to nie tylko WC, lecz także innych obszarów życia [stosunku do samego siebie, zabawek i własnych stanów uczuciowych np. gniewu]. Aby utrwalić oczekiwane zachowanie dziecka osoby z otoczenia nagradzają je lub karzą. Występuje tu niebezpieczeństwo zbytniego karania, które powoduje niepewność dzieci. Jeśli rodzice ograniczają swoje wymagania do odpowiednich ram, wówczas dziecko, może uzyskać poczucie samokontroli, stanowi to podstawę do samodyscypliny. Dziecko uczy się zachowywać równowagę między doświadczeniami prawa i łaski. Jest to czas, w którym dzieci uczą się właściwego stosunku do rzeczy i ludzi [szanować je i kochać ich]. Jeśli groźba kary jest zbyt duża dzieci są w niebezpieczeństwie utraty poczucia zaufania. Im więcej zaufania osiągnęły w pierwszym etapie życia tym więcej mogą znieść zagrożeń. Gdy dzieci są zbyt surowo karane [pojawienie się uczucia wstydu skierowania złości przeciw sobie]. Utrata samokontroli wywołuje wstyd i zwątpienie.

Uczucie wstydureakcja na sytuację, w której człowiek jest przez innych oglądany podczas, gdy nie czuje się gotów do tego, aby być oglądanym, albo czuje, że robi coś niewłaściwego [Erikson]. Wstyd i zwątpienie mogą być efektem nie tylko utraty samokontroli, albo nadmiernej kontroli rodziców, którzy utrudniają dzieciom działanie zgodne z ich wolą. Zamiast prób zrozumienia skierowują przeciw sobie własne skłonności do oceniania i manipulowania. Tendencja do nadmiernej kontroli zaczyna dominować nad całym życiem. Czynności związane z wydalaniem są dla dziecka źródłem przyjemności, jednak dla rodziców mogą się kojarzyć negatywnie [np. brzydko nazywane]. W związku z tym u dziecka rodzi się zwątpienie jak to się dzieje, że to co doświadcza jako dobre, może być złe. Skutkiem tego niezrozumienia u dorosłych występuje paranoidalna podejrzliwość wobec tego, co nieznane i wobec rzeczy, które sprawiają przyjemność. Pomocne jest wskazanie ludziom, że stałe powstrzymywanie się nie jest dobre dla życia. Opiekunowie powinni otwierać dzieci, powinni umożliwić dzieciom uzyskiwanie zaufania do siebie, kontroli siebie i otwartości. Tylko w takich warunkach może wykształcić się wolę jako dyspozycję psychiczną, na której człowiek może budować dalsze życie.

AD3. Inicjatywa przeciw winie

Kiedy dzieci osiągnęły już kontrolę siebie zwracają się w sposób naturalny w kierunku podboju otoczenia. Korzystają z ataku, są atrakcyjne, twórcze i zdobywcze. Niebezpieczeństwem może okazać się fakt, że aktywne manipulowane wysiłki dzieci nie są wcale ograniczane albo są karane. Kiedy nie ma postawionych granic w dziecku kształtuje się przyzwyczajenie podążania za pragnieniami i impulsami. Pozwalające na wszystko wychowanie może być przyczyną zaspokajania potrzeb seksualnych. Obwinianie i ograniczanie dziecka może spowodować, że czuje się ono ostro krytykowane za swoją aktywność, w takiej sytuacji rodzi się pruderia która wypiera wszelki gwałt i objawy zachowań agresywnych. Poczucie winy, które powstaje w tym okresie należy do sumienia, co można odczuć i zaobserwować, gdy człowiek działa sam [w tajemnicy]. Poczucie winy jest bardziej dojrzałe niż wstyd, który był lękiem przed ujawnieniem. Poczucie winy wiąże się z rozwijaniem sumienia oraz faktem, że aktywność dziecka miała podłoże seksualne. Z tego powodu aktywność ta jest nieakceptowana lub karana przez rodziców. Dziecko różnicuje już ludzi ze względu na płeć. Identyfikuje się z rodzicem tej samej płci i rywalizuje z nim o uczucie rodzica płci przeciwnej. Porażka w rywalizacji wywołuje poczucie winy i lęk przed karą. Frustracje przeżywane w rezultacie własnej inicjatywy mogą prowadzić przez poczucie winy do bierności i braku inicjatywy do wycofywania się z aktywności wywołującej konflikty. Patologiczne nieprzystosowawcze rozwiązanie kryzysu może wyrażać się w wyparciu własnych pragnień i popędów. Jeśli reakcje histeryczne były częstą formą w dzieciństwie może dojść do choroby PSYCHOSOMATYCZNEJ ułatwia ona częściową regresję do stanu dziecięcej słabości i bezradności, kiedy było się zależnym od opieki otoczenia. Zdrową równowagę między inicjatywą a winą osiąga się wtedy, gdy pozwoli się na zachowanie pełnej twórczej inicjatywy, równocześnie należy stawiać jasne, dobrze sprecyzowane granice tego, co wolno a co nie. Rozwija się w tym okresie dyscyplina ukierunkowania własnej aktywności na określony cel. Dostrzeganie własnych intencji zwłaszcza w sytuacjach społecznych WARTOŚCIĄ ZASADNICZĄ. Duża rolę w procesie odgrywają kontakty z rodzeństwem.

AD4. Pilność przeciw poczuciu niższości [okres wieku szkolnego]

Gdy dziecko idzie do szkoły, akcentowane jest to, co może osiągnąć i czego się nauczyć, jest nagradzane za wytrwałą pracę. Każda historia akademickiego i zawodowego sukcesu wyrasta z oddania się pracy, której dziecko uczy się w tym okresie. Rodzice mogą oczekiwać od niego zbyt mało albo zbyt dużo i przez to wychowują dziecko, które zapracowuje się na śmierć albo oczekuje od innych, że wykonają za niego całą pracę. Podobnie jak w poprzednich stadiach cechy charakteru kształtują się na bazie tych osiągniętych wcześniej. Wymiar kompetencji i oddania zależy od tego, ile inicjatywy i zaufania udało się osiągnąć we wcześniejszych stadiach rozwoju [część ludzi zatrzymuje się na tym etapie rozwojowym]. Można obudzić wiarę w tych ludziach, ale także ukazać, że realizacja celów z ich strony jest oczekiwana. Wiara i rozsądek pomogą im przezwyciężyć depresję i lęk przed niepowodzeniem. Jeśli nie ujawnia się żaden znak postępu to najprawdopodobniej mamy do czynienia z lenistwem. Najlepszą terapią dla człowieka z taką postawą jest stawianie mu określonych warunków i nowych wymagań np. ile Ci wolno zależy od tego, jak się wywiążesz z określonych zadań. Środowisko szkoły i zainteresowania uczą kompetencji pilności. Te cechy charakteru stanowią bazę do dalszych dyspozycji w kolejnych fazach życia.

AD5. Tożsamość przeciw pomieszaniu ról [okres dojrzewania i dorastania]

Około 12 roku życia człowiek wkracza w burzliwy okres młodzieńczy, przy gwałtownych zmianach hormonalnych uciążliwym wyzwaniem staje się utrzymanie zgodności między tendencjami agresywnymi i seksualnymi, a linią kierunkową sumienia. Potrzeby miłości seksualnej i wolności są trudne do pogodzenia z regułami i granicami w kontekście przeżywanej młodzieńczej miłości. Przy wszystkich nowych potrzebach, rolach społecznych, umiejętnościach, wpływach mody [grupy społeczne] centralnym zadaniem młodzieży staje się ukształtowanie poczucia TOŻSAMOŚCI.

Pytania kim jestem? I czego chcę? Są w tym okresie najważniejsze. Młodzież przywiązuje się bardzo do grup, band, towarzystw etc., a szczególnie do stałego partnera. Reakcje kolegów, otoczenia zmieniają się bardzo do wyobrażenia samego siebie. Niebezpieczeństwem tego okresu jest zlanie się ról tzn. niezdolność osiągnięcia solidnego poczucia identyczności. Dzisiaj stadium to sięga do około 20 roku życia, gdyż wtedy młody człowiek jest zdolny odpowiedzieć na pytanie: Kim ja właściwie jestem w rzeczywistości? Dylemat ten wynika z identyfikacji z różnymi stylami życia. W grupie koleżeńskiej młody człowiek wypracowuje własną tożsamość. Uczy się być wierny wobec niej, czasem zwycięża jednak kryzys tożsamości. Nierozwiązany kryzys wyraża się w poczuciu pomieszania ról, które się podejmuje by znaleźć własną drogę życiową, konsekwencją mogą być różnego rodzaju zboczenia, od przestępczości do chorób psychicznych, najczęstszym objawem jest zdolność do identyfikacji z zawodem. Młodzi ludzie często identyfikują się z przywódcami grup młodzieżowych bądź z bohaterami filmowymi. Czasem ta identyfikacja może prowadzić do całkowitej utraty tożsamości. Próbą przełamania dyfuzji tożsamości może być przyjęcie negatywnej tzn. określenie się poprzez zanegowanie pozytywnych oczekiwań i wartości społecznych, może się ona wyrażać w formie przestępczej tzn. lepiej być kimś złym, niż człowiekiem bez właściwości. Również samobójstwo może być formą samookreślenia [lepiej być samobójcą niż zerem]. Przyjęcie tożsamości negatywnej może wyrażać się również poprzez przyłączenie się do społecznych organizacji bądź ugrupowań występujących przeciw ogólnie przyjętym normom. Może być ono funkcją przełamania swej anonimowości w społeczeństwie.

Pomoc dla kryzysu tożsamości:

- akceptacja dla tego, co tkwi pod każdą rolą, maską

- rodzina i przyjaciele mogą dać duże poczucie pewności, gdy potrafią dostrzec to, co występuje poza zachowaniami, nastawieniami i uczuciami

- w jaki sposób dzieci i młodzież przełamanie kryzys tożsamości zależy od tego, kto ich będzie otaczał. Im więcej będzie to ludzi akceptowanych i niezawodnych tym szybciej poczują kim są. Będą zdolni do głębszego porozumiewania się między sobą bądź grupą postronną

AD. 6 Intymność przeciw izolacji

Jeśli ludzie osiągną mocne poczucie tożsamości stają się skłonni do tego, aby głęboko angażując się zaryzykować utratę identyczności i tożsamości. Intymność jest zdolnością powiązania swej indywidualności z kimś innym bez lęku, że w tym procesie zostanie coś utracone. Młodzi dorośli ryzykują utratę swej odrębności w sytuacjach, które wymagają wyrzeczenia się samego siebie, nie tylko poprzez romantyczną miłość, przez przeżywanie orgazmu w związku małżeńskim, lecz także przez wstąpienie do wojska, przez wymagania i inspiracje ze strony nauczycieli... unikanie takich doświadczeń z powodu lęku przed utratą siebie może prowadzić do głębokiej izolacji a w konsekwencji do zamknięcia się w sobie. Postępujące poczucie izolacji i rozwijający się styl życia nacechowany frustracją na samym sobie mogą być źródłem niebezpieczeństwa, jakim jest unikanie kontaktów i brak zaangażowania. Można obserwować także agresywne wersje izolacji, gdy ludzie atakują każdego, kto oferuje im bliskość zagrażającą relacji, jaką mają w stosunku do samych siebie. Dodatkowym niebezpieczeństwem w tym stadium rozwojowym jest to, że można zostać zaplątanym w relacje z inną osobą, grupą w taki sposób, że silne podstawowe poczucie identyczności wypracowane w poprzednim etapie- ginie lub nadweręża się. Tego typu doświadczenie zagmatwanych relacji interpersonalnych kończy się zazwyczaj nagłym rozstaniem, po którym trzeba zmierzyć się z kryzysem tożsamości. Gdy próbuje się komuś pomóc. [...] krok w stronę intymności każdy musi zrobić sam. Wysiłek i sukces zależy głównie od partnera. W tym stadium rozwojowym wypracowane są dyspozycje charakterologiczne-dojrzewanie miłości w kontekście kochanej osoby. Kształtowana tu dyspozycja, postawa miłości stanowi filar dla trwałych więzi małżeńskich lub przyjaźni.

Ad. 7 Kreatywność-stagnacja.

Kreatywność to troska o powołanie i wychowanie następnego pokolenia. Rozwojowy przełom oznacza zmianę kierunku inwestowania od potwierdzenia własnej tożsamości ku takim działaniom, by być potrzebnym i czynić coś pożytecznego dla innych. Dla mężczyzny oznacza to zazwyczaj dołożenie wszelkich starań aby być produktywnym w swoim zawodzie. Wiele kobiet realizuje się na drodze zawodowej, jednak większość z nich decyduje się przynajmniej na początku, aby czas poświęcić wychowywaniu dzieci. To właśnie dzieci i kariera stanowią główne zainteresowania ludzi w tej fazie rozwojowej. W kontekście wychowywania dzieci i realizowanych zadań życiowych kształtuje się podstawowa dyspozycja tego okresu TROSKA- o dom, dzieci i pracę może nieść ze sobą niebezpieczeństwa. Jest tu niebezpieczeństwo, że wszystko, co zostało osiągnięte w poprzednich stadiach, albo uschnie z braku używania, albo zostanie utracone z powodu zaniedbania relacji jakie je podtrzymywały. Wyzwaniem tego stadium jest poświęcenie energii i troski i przewodzenie następnemu pokoleniu. Droga do zdrowia prowadzi poprzez utrzymywanie żywego dialogu z młodym pokoleniem bez zaniedbywania wymiany doświadczeń z kolegami odnośnie wspólnej walki o pomyślność w karierze i wychowywaniu dzieci.

Ad. 8 Integracja- rozpacz.

Integracja, która wynika z oceny życia, jako wartościowego, z akceptacji własnych porażek i sukcesów pozwala przezwyciężyć lęk przed śmiercią i godnie do niej przygotować. Integracja w życiu przynosi pewność dotyczącą sensu i porządek. Ma tu miejsce uznanie granicy życia i świadomość powszechności przemijania i śmierci. Niebezpieczeństwo tkwi tu w możliwości narastania wątpienia i przekonania, że w krótkim życiu nie nic zmienić, nie może rozpocząć nowego życia, i że indywidualna egzystencja człowieka nic nie obchodzi Boga. To zwątpienie może budzić lęk, rezygnację, wstręt i rozpacz. Tysiące małych przykrości składają się na uczucie zgorzknienia. Odpowiedź na pytanie religijne dotyczące ważności i sensu trwania życia na ziemi staje się coraz ważniejsze. W tym stadium człowiek czerpie siłę z własnego wnętrza. Musi bazować na sprawnościach osiągniętych podczas kryzysu wcześniejszych stadiów. Zmienia się tu krąg zainteresowań, pytania egzystencjalne i religijne domagają się odpowiedzi. Dla wielu stosunek Boga do świata i człowieka do Boga staje się bardzo ważnym tematycznie. [Mądrość oznacza odnalezienie celu i sensu, oraz wartości życia ludzkiego].

Prawdziwy i fałszywy altruizm.

Mając na uwadze cele, ku którym kieruje się zachowanie człowieka wyróżnia się zachowania:

• ispocentryczneegocentryczne

• prospołeczne allocentryczne

AD1.

Określa się je jako zachowanie ukierunkowane na realizację celów osobistych. Znaczną część takich zachowań stanowią te, które nie są społecznie negatywnie wartościowane, bo nie czynią innym żadnej szkody, a służą obronie czy rozwojowi własnej osoby np. zachowania przejawu troski o stan własnego zdrowia, wyglądu i itp. Spotykane na każdym kroku zachowania egoistyczne a więc zachowania ukierunkowane na realizację celów osobistych mimo, że pozostają one w konflikcie z celami otoczenia stanowią część zachowań egocentrycznych.

AD.2

Polegają na udzielaniu pomocy, na bezinteresowności, altruizmie, są to takie zachowania, jak:

• rozumienie innych ludzi

• dawanie czegoś

• robienie czegoś za innych

Podobne zachowania domagają się wyrzeczeń i poświęceń, natomiast z 2 strony zaangażowanie po za osobiste cele jest również potrzebne dla dobrego rozwoju człowieka, jak i zaangażowanie osobiste tj. zapewnienie własnej egzystencji i rozwoju. Czasem dążenie do celów osobistych i pozaosobowych przybiera kształt harmonijnego dopełniania się, ale bywają też sytuacje, że między tymi dążeniami występują konflikty. Zachowania prospołeczne, to zachowania mające na celu dobro innych ludzi. Podejmowane przez jednostkę bez oczekiwania nagród, wśród osób skłonnych do podejmowania bezinteresownych działań na rzecz innych wyróżnia się podwójną motywację:

- motywacja endocentryczna wzbudzona stanami własnymi jednostki, może ona nieoczekiwać żadnych nagród zewnętrznych, ale zrobienie czegoś dla innych wiąże się z nadzieją na redukcję jakiś dręczących ją napięć lub przeżycia satysfakcji i zadowolenia z siebie

- motywacja egzocentrycznawywołana stanem drugiego człowieka, któremu można i należy polepszyć życie

Motywacja prospołecznego działania posiada napięcie [motyw], ale źródła tego napięcia i późniejszej satysfakcji są odmienne.

Między zachowaniami motywowanymi endo i egzocentrycznie zachodzą różnice:

- różnice te można odnieść do własnych sytuacji, w których zachowania na rzecz innych ludzi [...]

- w przypadku motywacji endocentrycznej adekwatna percepcja czyjejś potrzeby a nawet jej obecność nie jest warunkiem koniecznym do zachowania prospołecznego

- chęć podtrzymania dobrego mniemania własnej osoby doprowadza do wyboru motywacji:

1. W przypadku zachowań o charakterze egzocentrycznym motywacja wzbudzana jest w wyniku spostrzegania innej osoby stanu, który stanowi pierwotne źródło motywacji do działania.

2. Prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania prospołecznego o motywacji endocentrycznej nie ma w ogóle powiązania, albo tylko niewielkie ze stanem innej osoby. Często koncentracja na własnych stanach przeszkadza adekwatnemu ześrodkowaniu uwagi na stanie innej osoby. W przypadku osób pobudzanych przez inne osoby i ich stany, wielkość wkładanego wysiłku jest bardziej adekwatna do jej potrzeb

3. Motywacja do wkładania wysiłku i pokonywania trudności na drodze do zaspokojenia cudzej potrzeby będzie wyraźnie malała w sytuacjach, które mają charakter endocentryczny, a odpowiedzialność za stan partnera spoczywa także na innych osobach. Zaznacza się tu tendencja do budzenia się poczucia obowiązku spieszenia z pomocą, ponieważ udział innych zmniejsza zaspokojenie własnej potrzebydokonywania czynu godnego pochwały. Inaczej jest w przypadku osób, których zachowania sterowane są egzocentrycznie. Ważne jest tylko by nastąpiła poprawa stanu człowieka w potrzebie. [?] niezależnie od tego, czy to na skutek mojej czy innych osób intencji.

4. Jeszcze innych różnic można poszukiwać w zakresie relacji jednostki na poprawę sytuacji innej osoby. Jeśli położenie człowiekaobiektu pomocyokaże się lepsze od człowieka działającego to wywoła u osób sterowanych endocentrycznie negatywne reakcje emocjonalne. Natomiast u osób egzocentrycznie motywowanych występuje radość z poprawy sytuacji 2 człowieka

5. W przypadku niepowodzenia w rozwiązywaniu problemów partnera u osób motywowanych endocentrycznie pojawić się mogą reakcje niechęci, czy litości w stosunku do niego. Partner jest traktowany przedmiotowo, wpierw jako źródło nadziei na osobistą satysfakcję, później jako przeszkoda w realizowaniu tych nadziei. U osób motywowanych egzocentrycznie w przypadkach, gdy nie udaje się polepszyć sytuacji partnera pojawić się mogą emocje zawodu i smutku z powodu niepowodzenia.

ZACHOWANIA MOTYWACYJNE

Zachowania motywowane egzocentrycznie nie zawsze muszą być oceniane jednoznacznie pozytywnie. Mobilizując jednostkę do zoorganizowania pomocy, percepcja stanu 2 człowieka może nie brać pod uwagę dobra innych ludzi a nawet im szkodzić. Analiza wychowania dzieci, które przejawiają zachowania prospołeczne np. pomagają, dzielą się z innymi, jak również dzieci, które charakteryzują się zachowaniami antyspołecznymi, jak odmawianie udzielania pomocy, niszczenie cudzej pracy, bicie etc. Prowadzi do wniosku, że wychowankowie poddawani byli odmiennym technikom wychowawczym to samo należy odnieść do dziecka z zachowaniami prospołecznymi motywowanymi endocentrycznie lub egzocentrycznie. Uformowaniu tendencji do kierowania się motywacją endocentryczną sprzyjają następujące metody wychowawcze:

1. Manipulowanie miłością polega ona na wycofywaniu miłości w przypadku wyrządzenia przez dziecko krzywdy innym ludziom i akcentowaniu miłości, gdy czyniło innym coś dobrego. Klarowny przekaz jaki niesie w sobie to oddziaływanie jest taki, że sytuacja dylematu moralnego stanowi okazję do oceny dziecka w kategoriach moralnych i do rozstrzygnięcia czy jest ono godne szacunku i miłości. Chociaż początkowo rolę szafarza miłości i szacunku pełnią rodzice, to jednak w toku harmonijnej socjalizacji następuje uwewnętrznienie odpowiednich standardów tak, że stopniowo rolę tą przejmuje samo dziecko. Tworzy się w ten sposób mechanizm, który może generować motywację do działania na rzecz innych ludzi, a także do powstrzymywania od działań antyspołecznych. Przesłanką motywacyjną zachowań jest tu dążenie do utrzymywania szacunku dla siebie i poczucia własnej wartości, które mają w tym przypadku charakter warunkowy.

2. Stosowanie wobec dziecka etykietek wartościujących pozytywnie lub negatywnie. Szczególne znaczenie może mieć przy tym taka forma etykietowania, która ma charakter otwarty NIEDEFINITYWNY np. mówienie: tak zachowują się niedobre dzieci zamiast jesteś niegrzecznym dzieckiem. Takie etykietowanie niesie przekaz, że negatywna lub pozytywna ocena dziecka jest warunkowa i może łatwo ulec zmianie, gdy tylko zmieni ono swoje zachowanie. Podobnie jak w przypadku manipulowania miłością, źródło oceny początkowo zewnętrzne ulega stopniowo uwewnętrznieniu tak, że z czasem dziecko samo zaczyna dawać sobie samemu pozytywne i negatywne etykietki, w zależności od zachowania.

3. Zwracanie dziecku uwagi na stopień zgodności jego zachowań z wymaganiami pełnionych przez niego ról społecznych np. roli dziecka, ucznia, chłopca. Odwoływanie się do pełnionych przez dziecko ról społecznych sprzyja rozwojowi endocentrycznych mechanizmów altruistycznych opartych na rozbieżności między obrazem własnego zachowania a realnym obrazem siebie.

4. Nakłanianie dziecka do przeproszenia osoby wobec, której zachowuje się źle. Przepraszanie to taka forma zachowania, która ukierunkowana jest raczej na likwidację negatywnych skutków czynu dla jego sprawcy, bo uwalnia go od poczucia winy, niż dla ofiary, której realna sytuacja nie ulega zmianie.

5. Wpajanie dziecku norm osobistych, czyli standardów ponieważ stanowią one element obrazu siebie powinny mieć postać norm personalnych, czyli odnosić się do własnego zachowania jednostki np. powinienem pomagać tym, którzy są w potrzebie. Uformowaniu się tej tendencji do kierowania się motywacją egzocentryczną sprzyjają następujące sposoby wychowania:

- wpajanie dziecku powszechnych norm postępowania. Normy powszechne odnoszą się do zachowań ludzi w ogóle np. należy pomagać tym, którzy są w potrzebie. A nie dotyczą wybiórczo zachowań określonej jednostki

- nakłanianie dziecka do rekompensaty, zadośćuczynienia może być efektywnym środkiem pozbycia się poczucia winy, to jednak jego istotą jest poprawa sytuacji 2 osoby. Nakłanianie dziecka do rekompensaty niesie w sobie komunikat, że to, co naprawdę ważne to nie to, że dziecko niesprawdziło się w danej sytuacji lecz to, że zachowanie jego wywołało negatywne skutki dla otoczenia i likwidacja tych skutków jest najważniejszą sprawę

- wskazywanie dziecku na konsekwencje jego zachowań dla 2 człowieka przyzwyczaja dziecko do zwracania uwagi na przyszłość w pierwszym rzędzie nie siebie a no osobie partnera, jego potrzebach, uczuciach zarówno obecnych, jak i ANTYCYPOWANYCH. Wytworzeniu się takiej tendencji ma sprzyjać zarówno fakt, że stosując ten typ oddziaływania rodzinnego aktualnie skupia uwagę dziecka na 2 osobie, jak i to, że przekazuje dziecku informacje, że i onrodzic także skupia swoją uwagę na sytuacji potrzebującego pomocy partnera. Mamy tu do czynienia z modelowaniem

- wskazywanie na konsekwencje zachowań dziecka dla niego samego, wskazywanie na opłacalność lub nieopłacalność zachowania prospołecznego. Wskazywanie dziecku na zewnętrzne kary będące następstwem niepożądanego społecznie zachowania i nagrody będące skutkiem zachowania społecznie pożądanego powinno hamować rozwój mechanizmów opartych na wzmocnieniach zewnętrznych. Ten typ oddziaływań powinien być szczególnie nasilony w doświadczeniach osób nieprzejawiających nasilonej tendencji do bezinteresownego działania na rzecz innych ludzi, a więc osób niealtruistycznych.

- Stosowanie wzmocnień materialnych czyli nagradzania zachowań prospołecznych i karanie zachowań nieuwzględniających potrzeb innych ludzi. Należy pamiętać, że częste stosowanie wzmocnień materialnych [nagród] hamuje w konsekwencji skłonność do bezinteresownego działania na rzecz innych ludzi.

Na miano zachowań altruistycznych w ścisłym sensie zasługują zachowania prospołeczne motywowane egzocentrycznie. Nie uznaje się, że altruistyczne zachowania, których intencją jest zapewnienie dobra dla siebie a także tych, których pierwszorzędnym celem jest redukowanie własnych kłopotów, a zajęcie się problemami innych osób stanowi narzędzie do zdobycia celu I.

PRZEJAWY DOJRZAŁEJ MORALNOŚCIMORALNOŚCI AUTONOMICZNEJ

- Wskaźnikiem dojrzałej moralności jest sumienie termin używany w odniesieniu do poznawczych i emocjonalnych procesów, które tworzą wewnętrzny regulator zachowania się osoby. Jest ono dyspozycją do przeżywania i doznawania przez jednostkę uczuć aprobaty i dezaprobaty siebie płynących ze świadomości własnych czynów, do tego, co ona sama uznaje za moralny obowiązek. Moralny obowiązek to suma ideałów, standardów i wartości za pomocą, których osądza się, co jest słuszne a co nie. Co się powinno czynić a czego nie. Sumienie jest raczej funkcją wybierającą niż odczuciem winy i strachu, jego kontrola jest w pełni dobrowolna. Dojrzały wybór jest więc aktem świadomym i dobrowolnym, opartym na przekonaniu o słuszności danej zasady, a nie na jakimkolwiek przymusie zewnętrznym. Stopniowe uniezależnienie wyborów moralnych od nacisków zewnętrznych, związane jest z internalizacją norm. Pojęciu internalizacji nadaje się węższe lub szersze znaczenie. W znaczeniu węższym internalizacja oznacza, że jakaś określona norma staje się wewnętrzną regułą zachowania jednostki w rozmaitych sytuacjach np. nie kłam, nie kradnij. W znaczeniu szerszym pojęcie to odnosi się do bardziej ogólnego procesu rozwojowego, jakim jest osiąganie zdolności do działania, w sposób względnie niezależny od aktualnych wzmocnień zewnętrznych lub ich sygnałów. Jest więc to zdolność do kontroli wewnętrznej, która sprawia, że jednostka staje się bardziej aktywna i twórcza, podejmująca inicjatywę bez nakazów i poleceń z zewnątrz. Zachowanie jest zinternalizowane w takim stopniu, w jakim konsekwencje wzmacniające mają charakter wewnętrzny np. zadowolenie z siebie lub wyrzuty sumienia, a nie zewnętrzny w postaci szeroko rozumianej nagrody i kary. Internalizacja norm jest uznaniem pewnych zasad za wiążące reguły postępowania mimo kosztów, jakie może pociągnąć za sobą ich realizacja. Uniezależnienie decyzji moralnych od nacisków zewnętrznych jest wskaźnikiem dojrzałej moralności o tyle-o ile nie zwraca społeczno-konstruktywnego charakteru. Nawet głęboko zinternalizowane ale nie liczące się z dobrem ludzi zachowanie jest przejawem nie tyle dojrzałości moralnej, co różnego rodzaju patologii np. schizofrenia, czy zaburzenia osobowości. Internalizacja jakiejś normy lub wartości jest najtrwalszym, najgłębiej zakorzenionym i opornym na zmiany następstwem wpływu społecznego. Nie jest jednak zjawiskiem, które w rozwoju pojawia się nagle. Etapami, które w procesie poprzedzają internalizację jest uleganie i identyfikacja. Na etapie ulegania zachowanie osoby jest motywowane pragnieniem uzyskaniem nagrody lub uniknięcia kary i zazwyczaj trwa tak długo, jak długo stosuje się karę lub nagrodę albo ich obietnicę. Identyfikacja wywołana jest pragnieniem danej jednostki, aby być podobną do osoby, od której pochodzi określone oddziaływanie. W tym przypadku satysfakcjonujący ze względu na samoocenę jest stosunek do przedmiotu identyfikacji, a nie zachowanie samo przez się. Identyfikacja różni się od ulegania tym, że dana osoba rzeczywiście zaczyna wierzyć w opinię i wartości, które przyjmuje, chociaż nie wierzy w nie tak samo jak na etapie internalizacji.

Kształcenie odporności psychicznej

Odporność psychiczna odporność na sytuacje trudne, przejawia się w zdolności jednostki do przeciwstawiania się trudnościom, do zwalczania ich u umiejętności radzenia sobie z nimi. O sytuacjach trudnych mówimy wtedy, gdy człowiek napotyka przeszkody na swojej drodze do celu czyli przeżywa frustracje, gdy przeżywa niepowodzenia, gdy musi wykonywać złożone wymagające wysiłku zadanie, czyli przeciążenia, gdy musi wykonać pracę w warunkach ciężkichutrudnienia, gdy coś lub ktoś zagraża istotnej dla niego wartości: życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu etc.

Sytuacje trudne mają kilka podstawowych cech:

• czynniki zakłócające normalny tok życia

• zagrożenie dla potrzeb, dążeń, wartości

• przykre przeżycia emocjonalne i stany silnego napięcia

Odporność psychiczna odporność jednostki na frustrację i stresujące oddziaływanie sytuacji trudnych. Zdolność znoszenia przykrego podniecenia i napięcia emocjonalnego bez zakłóceń w zachowaniu się. Emocje wzbudzane w sytuacjach trudnych w większości uwarunkowane są procesami poznawczego ujmowania sytuacji. Emocje ujemne spełniają role:

• wykrywania trudności [opór na napotkaną przeszkodę]

• ocenę zdarzenia sytuacji z punktu widzenia jednostki

• czynnika inicjującego zmiany aktywności

Emocje ujemne odgrywają role w rozpoznawaniu trudności i inicjowaniu oraz przygotowaniu zmian w zachowaniu. Zmiany te mogą polegać bądź reorganizacji zachowania bądź na ich postępującej dezorganizacji. Odpowiedzialność psychiczna polega na zdolności konstruktywnego wykorzystywania emocji ujemnych jakie powstają w sytuacjach trudnych. Odpowiedzialność emocjonalna nie jest jednoznaczna z niższą podatnością na wchodzenie w stan napięcia emocjonalnego. Oznacza to, że odporny emocjonalnie nie jest ten, co pozostaje nieporuszony, ale ten kto mimo przeżywania silnych emocji zachowuje się w sposób konstruktywny. U wszystkich ludzi wzrost napięcia emocjonalnego powyżej pewnego punktu prowadzi do zaburzeń aktywności i obniżenia poziomu działania. Im bardziej skomplikowane i mniej zautomatyzowane czynności ulegają zakłóceniom w warunkach napięcia emocjonalnego. Różnice między jednostkami odpornymi i nieodpornymi ujawniają się tym jak silne emocje wywołują zakłócenia w przebiegu i obniżeniu wyniku ich czynności. Skoro nie można ani nie warto wyeliminować sytuacji trudnych to należy wzmacniać własną odporność ludzi na tą sytuację, jeśli nie mają one nas zdominować i zdezorganizować.

Wyróżnia się dwa sposoby zwiększania odporności wobec trudności:

1. Kształtowanie zróżnicowanej osobowości sprzyjającej w znoszeniu zwiększonego obciążenia psychicznego i umożliwiającej pokonywanie trudności

2. Kształtowanie właściwych nawyków reagowania na sytuacje trudne

Jeśli chodzi o kształtowanie odpornościowych warunków na sytuacje trudne to:

• Zdrowie fizyczne i dobry stan organizmu. Jednostki zdrowe i dobrze pod względem fizycznym rozwinięte mają korzystniejsze warunki kształtowania psychicznej odporności. Ułomność fizyczna, choroby etc. Silnie absorbują uwagę i są przyczyną cierpień i powodem niskiej samooceny. Dzieci fizycznie słabsze, gorzej rozwinięte mogą z drodze kompensacji spostrzeganej własnej słabości. Wyrobić w sobie duży hart psychiczny, wytrwałość w znoszeniu trudności i niepowodzeń. Dzieje się tak tylko, gdy zaspokojone są potrzeby psychiczne i możliwość kompensacji własnej słabości np. przez walory intelektualne lub zręczności.

• Podstawowym warunkiem rozwoju pełnowartościowej osobowości jest zaspokajanie dziecku we wczesnym okresie poczucia więzi emocjonalnej, społeczno-emocjonalnej z innymi ludźmi. Wieź społeczno-emocjonalna jest warunkiem poczucia bezpieczeństwa dla dziecka i warunkiem rozwoju poczucia wspólnoty ze światem. Dziecko otoczone opieką, życzliwością i miłością ujmuje świat jako ogólne przyjazny. Dzięki temu wyzbywa się zbędnych obaw przed kontaktami z tym światem. Staje się zdolne do jego poznawania i do znoszenia przejściowych niepowodzeń w tych kontaktach. Bliższą wieź społeczno-emocjonalną z dorosłymi zapewnia dziecku poczucie własnej wartości, dziecko ujmuje samo siebie poprzez postrzeganie stosunku innych osób do niego. Z punktu widzenia psychicznej odporności istotne jest, że dziecko uczy się wówczas także określonego sposobu zaspokajania potrzeby własnej wartości w normalnych warunkach wychowawczych. Dziecko uzyskuje poczucie własnej wartości i uznanie otoczenia, w rezultacie spełnianie określonych wymagań, oczekiwań wychowawczych

• Oczekiwania jakie stawiamy dziecku muszą być możliwe do zrealizowania przy odpowiednim wysiłku z jego strony. Spełnienie wymagań dostatecznie trudnych daje satysfakcję i poczucie siły. Wymagania zbyt wygórowane powodują, że dziecko czuje się nie zadowolone, nie nadające się do niczego, a niepowodzenia wywołują u niego poczucie mniejszej wartości i klęski osobistej. Jest to niekorzystne, gdy powtarzają się w doświadczeniu dziecka przez dłuższy czas, bo rodzą tendencję do wycofywania się, unikania zadań i bierności. W ten sposób powstają i utrwalają się właściwości obniżające zdolność pokonywania trudności i odporności psychicznej jednostki.

• Ocena wykonania zadania i spełniania wymagań stawianych dziecku odgrywa także ważną rolę w kształtowaniu psychicznej odporności. Ocena jest modelem samooceny. Nie sprawiedliwa lub niewłaściwie dokonana ocena stanowi powód odczuwania zagrożenia własnej osobowości lub krzywdy. Prawidłowa ocena powinna odnosić się do wyniku i przebiegu działania, powinna też ukazywać przyczyny złego wykonania zadania i nie przekreślać możliwości i szans naprawy zadania, gdy takie istnieją

• Rozwijanie aktywności dziecka i samodzielności w działaniu jest istotną sprawą w kształtowaniu zdolności do przeciwstawienia się trudnościom. Samodzielne działania i własna aktywność są źródłem doświadczeń korzystnych dla doznawania tych wszystkich przeżyć, które kształtują psychikę rozwijającego się człowieka, pozwalają mu się mierzyć z zadaniem, uczą porozumiewania się z innymi i kierowania własnymi czynnościami. Tych doświadczeń nie kompensuje relacja, pokaz, lektura.

• Zapewnienie dziecku prawa do rozsądnego ryzyka łączy się z daniem mu swobody i warunków rozwijania własnej aktywności. Zdolność do rozsądnego ryzyka oznacza zdolność do podejmowania trudnych zadań z uwzględnieniem możliwości porażki. Człowiek psychicznie odporny potrafi takie ryzyko podjąć, nieodporny nie [dziecku należy pozwalać decydować, ale nie wolno narażać go niebezpieczeństwo].

• Uspołecznienie wychowanka przyswojenie mu umiejętności uwzględnienia potrzeb innych ludzi, a zwłaszcza ich krzywdy i cierpienie jest warunkiem odpornej osobowości. Egoiści łatwo przeżywają stany lękowe [często] i nie wytwarzają w sobie dystansu do siebie. Empatyczna [oczami innych] zdolność spojrzenia na świat z dystansem jest konieczna, aby ujmować swoje niepowodzenia obiektywnie. Ważne jest poczucie wspólnoty ze światem, zrozumienie, że inni są do nas podobni, ponieważ ogranicza to nieśmiałość jednostek w kontaktach z innymi.

Drugi sposób zwiększenia odporności na sytuacje trudne polega na kształtowaniu odpowiednich nawyków reagowania na trudności, aby je kształtować należy:

1. Rozwijać u dzieci i młodzieży orientację w własnych przeżyciach równocześnie z orientacją całej sytuacji, w której odbywa się działanie. Wynika stąd konieczność ukazania dziecku zależności między zdenerwowaniem a pogorszeniem wyniku działania. Przyzwyczajenie do poznawczego ustosunkowania się do całej sytuacji włącznie z sobą samym. Dyskretna ingerencja w działalność dziecka, udzielanie mu dyrektyw w rodzaju „uspokój się, nie śpiesz się etc.” Sprzyja powstawaniu i utrwalaniu się takich poznawczych ustosunkwań do sytuacji. Sprzyja temu także poprawny system oceniania postępowania dziecka i sposób przedstawienia mu tej oceny. Ocena powinna odnosić się do wyniku pracy a nie do osoby i zawierać analizę wykonania, które do tego warunku doprowadziło. Powinna też ujawniać konkretne braki lub dokładne stany w pracy dziecka i ich źródła, a przez to uświadamiać dziecku skąd wzięły się sukcesy lub porażki i wskazywać możliwość utrwalenia sukcesu a eliminowanie niepowodzeń w działaniach następnych. Taka ocena sprzyja rozwojowi orientacji we własnym działaniu i w sobie, a to ogranicza niepohamowane reagowanie emocjonalne poprzez jego kontrolę. Uświadomienie sobie własnych emocji i nawyk takiego uzasadnienia jest warunkiem kontroli emocji i ich opanowywania w zachowaniu.

2. Przekonanie, że emocjonalne reagowanie na trudności jest mało skuteczne i bezsensowne. Jest to możliwe wówczas, gdy wychowanek przekona się, że spokojne zachowanie się wobec trudności częściej przynosi pozytywne efekty. Rozwojowi kontroli emocjonalnej sprzyja także odpowiedzialność w zachowaniach ludzi z najbliższego otoczenia dziecka w sytuacjach trudnych.

3. Umiejętność pokonywania własnych wewnętrznych oporów jest także koniecznym warunkiem odporności na sytuacje trudne. Wiele sytuacji wiążących się z jakimiś przykrymi przeżyciami wywołuje w czas ujemne ustosunkowania, które spełniają funkcję wewnętrznego oporu przed kontaktem z nimi. Jedynym sposobem przezwyciężania takiego wewnętrznego oporu jest pomyślne wykonanie takiej czynności, której opór dotyczy. Nawet jednorazowe uwieńczone sukcesem przełamanie oporu likwiduje go całkowicie.

4. Dążąc do ukształtowania odporności należy użyć umiejętnego, właściwego reagowania na trudności w momencie pojawiania się jej w działaniu. Takim korzystnym sposobem reagowania jest wzmożona koncentracja na zadaniu w momencie trudności. Oznacza to odwrócenie uwagi od własnych przeżyć, lęków, złości etc., a przez to aktywne zajęcie się sytuacją prowadzi do osłabienia negatywnych emocji. Sukces i pochwała w pokonanie własnych negatywnych emocji jest nagrodą utrwalającą te sposoby postępowania, które przyczyniły się do powodzenia. Wzmacniają też tendencje do podobnego zachowania się w przypadku ponownego przeżywania trudności.

5. Zwrócenie uwagi na zadanie jest równocześnie odwróceniem się od tych elementów sytuacji, które są przyczyną powstawania poczucia zagrożenia i lęku. Jest to bardzo istotne np. w sytuacjach egzaminów, publicznych wystąpień. We wszystkich tego typu sytuacjach trzeba zalecać różnorodne sposoby uzyskania wewnętrznej koncentracji, a więc koncentrację na zadaniu, wczucie się w problem jaki się ma do rozwiązania a także zwrócenie uwagi na elementy przyjemne w otoczeniu.

6. Zwiększeniu szans powodzenia wobec zadań, które budzi lęk jest przyswojenie sobie umiejętności przekwalifikowania budzącego się lęku w złość. W mniejszym niż lęk wpływa ona obniżająco na efekty działania, bo złość łączy się z tendencjami natomiast lęk z tendencją do ucieczki.

7. Kształtowanie wytrwałości w działaniu bardzo ważnej w odporności na sytuację trudne wymaga ukazywania i przypominania wartości celu i szansy jego realizacji w momencie, gdy w skutek trudności dziecko przejawia tendencje do przerwania aktywności. Kształtowanie wytrwałości wymaga też wyrobienia nawyku systematyczności wykonywania działań i kończenia raz podjętych działalności. Nie wolno pod byle pozorem przerywać działań dziecka obojętnie czy to jest zabawa, uczenie się czy praca. Kształtowanie aktywności celowej mimo przeszkód i trudności w działaniu zwiększa szansę znalezienia właściwego wyjścia z sytuacji a więc szansę sukcesu.

8. Znoszeniu trudności sprzyja także poczucie humoru i zdolności odczuwania komicznych aspektów sytuacji pozwalają uzyskać dystans w stosunku do siebie, swoich spraw etc., a także przezwyciężenie egocentryzmu, a także uwolnić się od wpływu zagrażających właściwości tych sytuacji. Sprzyja to powstawaniu psychicznych warunków pokonywania trudności.

9. Kształtowanie odporności na sytuacje trudne konieczne jest hartowanie emocjonalne, a więc wyrabianie odporności na przykrości i inne emocje ujemne. Nie można przyswoić sobie odporności na znoszenie napięcia emocjonalnego nigdy go nie przeżywając. Przedawkowanie trudności i przeżyć frustracyjnych jest szkodliwe i osłabia psychiczną odporność a nawet może prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu psychiki. Również nadmierna ochrona przed wszelkimi trudnościami i przykrościami prowadzi do ukształtowania jednostki bezradnej, przewrażliwionej i załamującej się w zetknięciu z przeciwnościami życiowymi. Niewielkie niepowodzenia i frustracje sprzyjają wyrobieniu odporności na sytuacje trudne i zdolności do ich pokonywania.

---