• Centralny Instytut Ochrony Pracy

• Warszawa 1997

• Projekt okładki

• Ewa Wrzeszcz

• Opracowanie redakcyjne

• Joanna Drożyńska

• Wydanie publikacji dofinansowane przez

• Komitet Badań Naukowych

• © Copyright by Centralny Instytut Ochrony Pracy

• Warszawa 1997

• ISBN 83 - 901740 - 8 - 1

Skład, łamanie i przygotowanie do druku : GRAF Wydawnictwo - Reklama

Druk : EFEKT

• Spis treści

Wprowadzenie - Joanna Bugajska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Obciążenie narządu wzroku - Danuta Trusiewicz, Alicja Kordalewska, Maria Niesłuchowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Subiektywne objawy wzrokowe i oczne * Zmiany w funkcjach wzroku * Funkcje wzroku wspomagające pracę z monitorami ekranowymi * Profilaktyka * Piśmiennictwo

2. Obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego - Joanna Bugajska . . . . . 33

Obciążenie statyczne mięśni * Obciążenie kręgosłupa * Dolegliwości układu mięśniowo - szkieletowego * Wpływ warunków pracy na obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego * Profilaktyka * Piśmiennictwo

3. Wpływ pracy przy monitorach ekranowych na skórę - Małgorzata Olszewska

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Mechanizm powstawania zmian skórnych * Czynniki wpływające na rozwój dermatoz * Piśmiennictwo

4. Wpływ pracy przy monitorach ekranowych na przebieg ciąży u operatorek -

Małgorzata Pękala, Joanna Bugajewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

5. Aspekty psychospołeczne - Maria Widerszal - Bazyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Intensywność pracy przy komputerze * Nadmierna liczba godzin pracy * Monotonia i cząstkowość zadań * Niedostateczny wpływ na proces i warunki pracy * Abstrakcyjność pracy * Zależność od technologii * Ograniczenie kontaktów społecznych * Piśmiennictwo

6. Pola i promieniowanie elektromagnetyczna - Zygmunt Grabarczyk . . . . . . .73

Promieniowanie jonizujące * Promieniowanie optyczne * Promieniowanie mikrofalowe * Pola elektromagnetyczne 0,1 ÷ 300 MHz ( radiofale ) * Pola elektromagnetyczne 1 ÷ 100 kHz * Pola elektromagnetyczne o częstotliwościach poniżej 1 kHz * Pola elektrostatyczne i jonizacja powietrza * Filtry ochronne * Piśmiennictwo

7. Wymagania ergonomiczne - Agnieszka Wolska, Adam Gedliczka, Joanna Bugajska . . 93

Ogólne zasady kształtowania stanowisk pracy * Wyposażenie podstawowe : Monitor • Klawiatura • Mysz, trackball, artpad • Jednostka centralna • Stół • Krzesło * Wyposażenie dodatkowe : Uchwyt na dokument • Podnóżek • Wspornik nadgarstkowy * Rozmieszczenie stanowisk pracy w pomieszczeniu oraz wyposażenia na stanowisku pracy * Warunki środowiska pracy : Oświetlenie • Mikroklimat • Hałas • Organizacja pracy * Piśmiennictwo

8. Przepisy bhp oraz świadczenia z tytułu pracy z komputerami

Wiktor Leszczyński, Barbara Krzyśków, Monika Drygała . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Podstawowe regulacje prawne * Wymagania dotyczące pomieszczeń pracy i

Stanowisk pracy * Profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników * Prawo

do Wcześniejszego przejścia na emeryturę * Dodatki do wynagrodzeń *

Piśmiennictwo

Wprowadzenie

Joanna Bugajska

W ostatnich latach komputery stały się dla człowieka nieodzownym narzędziem pracy. Zastosowanie nawet do najprostszych prac usprawniają je znacznie , jednocześnie jednak uzależniają pracownika i przykuwają go do stanowiska pracy, którym w tym w tym przypadku jest stanowisko z komputerem , a często tylko z monitorem ekranowym . Najistotniejsze przemiany związane z komputeryzacją nastąpiły w latach osiemdziesiątych, z chwilą rozwoju tzw. Komputerów osobistych ( PC - petrsonal computer ) . Niewielkie rozmiary tych komputerów, ich relatywnie niska cena oraz wielorakie możliwości wykorzystania ( dzięki różnorodnych programom ) spowodowały , że znalazły one powszechne zastosowanie w biurach , bankach , administracji , handlu , działalności naukowej itp. Z tak szerokiego wykorzystania komputerów wynika zróżnicowanie pracy operatorów komputerowych zarówno co do jej charakteru , jak i stopnia obciążenia. Na różnice te wpływają , między innymi : wymiar czasu pracy przy komputerze , stopień trudności wykonywanych zadań , stopień zaangażowania i znajomości obsługi programów komputerowych. Ogólnie można wyrażić pięć głównych rodzajów prac wykonywanych przez użytkowników sprzętu komputerowego * :

1. Wykonywanie danych ( data entry ) - najczęściej polega na przenoszeniu danych z dokumentu do komputera . Zwykle zadania są rutynowe , ich wykonanie wymaga szybkiego tempa , naprzemiennej obserwacji dokumentu i ekranu . Ponadto , pracę tę charakteryzuje znikoma możliwość podejmowania samodzielnych decyzji.

2. Uzyskanie danych ( data aguisition ) - polega na wyszukiwaniu informacji na ekranie.

3. Praca interakcyjna ( interactive communication ) - polega na dialogu z oprogramowaniem komputera lub komunikacji za pośrednictwem komputera z innymi osobami .

4. Przetwarzanie tekstów (word processing ) - jest to najczęstszy sposób wykorzystania komputera polegający na pracy w edytorze tekstowym ( pisanie i sprawdzanie tekstów) . Zawiera elementy wcześniej wymienionych prac i charakteryzuje się znacznym obciążeniem wzroku.

5. Programowanie i projektowanie wspomagane komputerowo(computer programming) - polega na tworzeniu nowych programów komputerowych , wykonywaniu projektów ( np. budowlanych) za pomocą odpowiedniego oprogramowania. Charakteryzuje się silną motywacją do pracy , zaangażowaniem w wykonywanie zadania , a także obciążeniem wzroku . Wyniki wielu zadań wskazują , że charakter zadań wykonywanych przez operatorów wpływa na rodzaj i nasilenie odczuwanych przez nich dolegliwości. Szczególne zainteresowanie użytkowników i organizatorów komputerowych stanowisk pracy budzi odpowiedz na pytanie , czy praca operatora komputerowego jest szkodliwa. Zainteresowanie tą kwestią jest zrozumiałe zarówno ze względu na troskę i zdrowie i dobre samopoczucie pracownika , jak i w aspekcie ściśle określonych następstw prawnych wynikających ze statusu " praca szkodliwa " . Z wieloletnich już badań epidemiologicznych jednoznacznie wynika , że praca z monitorami ekranowymi nie jest szkodliwa . Natomiast może być uciążliwa . Uciążliwość tą powodują : nadmierne obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego oraz wzroku , a także stres psychospołeczny , występujący u operatorów monitorów ekranowych. W przedstawionej państwu monografii komputerowe stanowisko pracy omówiono aspekty zdrowotne z komputerami, w tym jako najistotniejsze - obciążenia wzroku i układu mięśniowo - szkieletowego. Obciążenie wzroku wynika stąd , że większość informacji podczas pracy z komputerem operator odbiera za pośrednictwem narządu wzroku . Operatorzy często mają typowe objawy zmęczenia wzroku : zaczerwienienie i pieczenie oczu czy nieostre widzenie. Do zwiększonego obciążenia wzroku przyczyniają się przede wszystkim : nieprawidłowe oświetlenie stanowisk, odbicia światła na ekranie, migotanie obrazu, oraz zła czytelność i tętnienie znaków. Tak więc, prawidłowe warunki pracy wzrokowej, na które składają się właściwe parametry optyczne ekranu i odpowiednie oświetlenie stanowiska z komputerem, mają zasadniczy wpływ na zmniejszenie zmęczenia wzroku, a tym samym na zwiększenie wydajności pracy. Nadmierne obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego użytkowników komputerów wynika z długotrwałego pozostawania w tej samej, najczęściej siedzącej, pozycji ciała ( powodującej statyczne obciążenie mięśni oraz nacisk na dyski międzykręgowe ) i z wykonywania powtarzanych z dużą częstotliwością ruchów monotypowych ( obsługa klawiatury ). Takie jednostronne i ubogie zaangażowanie mięśni jest sprzeczne z fizjologią człowieka, dlatego użytkownicy komputerów bardzo często skarżą się na dolegliwości bólowe odczuwane w układzie mięśniowo - szkieletowym. Pewne niepokoje budzi kwestia wpływu pól elektromagnetycznych na przebieg ciąży kobiet pracujących przy monitorach ekranowych. Podobne problemy skórne pojawiające się u operatorów są kojarzone z oddziaływaniem tych pól .W osobnym rozdziale dokładnie przedstawiono źródła charakterystykę pól emitowanych przez monitory ekranowe ( w aspekcie higienicznym obowiązującym w tej dziedzinie ) uznając, że jest to niezbędne do pełnego wyjaśnienia skutków zdrowotnych przez nie wywoływanych. Wielu autorów na podstawie przeprowadzonych badań twierdzi, że przyczyn licznych dolegliwości występujących u operatorów komputerowych należy szukać również w stresie psychospołecznym. Dlatego zarówno ten problem , jak i praktyczne sposoby zapobiegania stresowi podczas pracy na stanowisku komputerowym zostały omówione w naszym opracowaniu. Uciążliwości występujące podczas pracy z komputerami mogą być zmniejszone, a nawet wyeliminowane , przez zapewnienie ergonomicznego rozwiązania stanowiska pracy i właściwą organizację pracy. W poświęconym tym zagadnieniom rozdziale przedstawiono wytyczne ergonomiczne określające cechy właściwego sprzętu, oświetlenia, parametrów mikroklimatycznych środowiska, poziomu hałasu oraz dotyczące organizacji pracy ( czas pracy i przerwy w pracy). W wytycznych uwzględniono dane z odpowiednich norm polskich oraz normy międzynarodowej ISO 9241.Manografię zamyka rozdział przybliżający przepisy prawne dotyczące bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia przy pracy z komputerami oraz uregulowania w zakresie świadczeń z tytułu wykonywania tej pracy . Wydaje się , że przedstawiony materiał ułatwi wiele pytań nurtujących pracodawców i organizatorów komputerowych stanowisk pracy, np. co do zasadności wypłacania dodatków czy nabywania uprawnień do przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. Celem opracowania monografii komputerowe stanowisko pracy - aspekty zdrowotne i ergonomiczne było możliwe pełne przedstawienie zagadnień związanych z pracą osób, które zawodowo użytkują sprzęt komputerowy. Do czytelnika należy ocena, czy ten został osiągnięty.

1. Obciążenie narządu wzroku

Danuta Trusiewicz, Alicja Kordalewska , Maria Niesłuchowska

W późniejszych latach 70, w światowej literaturze fachowej pojawiły się doniesienia o oddziaływaniu monitorów ekranowych na organizm człowieka, przede wszystkim na układ wzrokowy. W Polsce problem ten ujawnił się stosunkowo niedawno, komputery bowiem rozpowszechniły się u nas właściwie dopiero w latach 90.

Nazewnictwo stosowane do określenia dolegliwości dotyczących wzroku, zgłaszanych przez osoby pracujące przy monitorach ekranowych nie jest jednolite. W literaturze anglojęzycznej najczęściej występują określenia : visual fatigue, visual discomfort, eye strain, visual strain, eye complain, asthenopia. To ostatnie określenie - astenopia - jest używane również w raporcie Światowej Organizacji Zdrowia ( WHO ) z 1987 r. Na temat : ,, Monitory ekranowe a zdrowie pracowników '' ( Visual display terminals and workers health ), [ 30 ]. Nazwę asthenopia zaproponowała grupa ekspertów ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej ( National Council's Panel Impact of Video Viewing on Vision Workers ) charakteryzując asthenopię jako każdy subiektywny objaw wzrokowy lub dolegliwości wynikające z używania oczu. Klasyfikacja subiektywnych objawów związanych z pracą z monitorami ekranowymi, podana w raporcie WHO, w pełni odpowiada klasyfikacji przedstawionej przez S. Duke - Eldera w odniesieniu do wysiłku wzroku ( eye strain ) powstającego przy każdej pracy wykonywanej z bliskiej odległości [ 7 ].

Przyjęta przez WHO nazwa astenopia może budzić wśród okulistów pewne zastrzeżenia. Wprowadzona w 1843 r. Przez Mackenzi na oznaczenie dolegliwości ocznych o nieokreślonej przyczynie, uzyskała racjonalnie podstawy w badaniach Dondersa i von Graefego, którzy upatrywali podstawowe źródło dla astenopii w osłabieni mięśnia rzęskowego i w zaburzeniach równowagi mięśni oczu [ 7 ]. We współczesnym piśmiennictwie okulistycznym termin astenopia jest stosowany do określenia różnych zmian w czynnościach wzroku nie tylko związanych z pracą przy monitorach ekranowych. Zwykle podaje się dopełnienie wskazujące, która funkcja wzroku została osłabiona, najczęściej tyczy to akomodacji. Okuliści i patofizjolodzy wyróżniają więc : asthenopia accommodativa, asthenopia muscularis ( osłabienie siły zewnętrznych mięśni oczu ), chromasthenopia ( męczliwość na barwy ), asthenopia retinalis

( męczliwość siatkówki ).

Z powyższych względów w tym opracowaniu unikano określenia terminem astenopia subiektywnych objawów ze strony układu wzrokowego wywołanych pracą przy monitorach ekranowych, zachowując nazwę asthenopia do opisów zmian w funkcjach wzroku spowodowanych pracą przy komputerze.

Zmęczenie wzroku spowodowane pracą z monitorem może mieć różne podłoże : może zależeć od stanu sprawności wzroku, tj. czynników wewnętrznych lub może pochodzić od czynników zewnętrznych, czyli warunków ergonomicznych środowiska pracy.

Wśród czynników wewnętrznych Megaw [ 17 ] wyróżnia trzy źródła zmęczenia wzroku pracą przy monitorach ekranowych. Pierwsze to zmęczenie kontroli akomodacji, konwergencji, równowagi mięśni ocznych i ruchów sakkadowych oczu. Drugim źródłem jest zmęczenie elementów biorących udział w procesie widzenia, a trzecim - wpływ ogólnego stanu pobudzenia i wytężonego wysiłku w czasie pracy. Według North [ 18 ] czynniki wewnętrzne to nie wyrównane wady refrakcji, utrudnienie konwergencji i akomodacji, heteroforia pozioma, presbyopia, zmiana dark focus, przemijająca krótkowzroczność. Niekorzystne warunki zewnętrzne ( ergonomiczne ) to zła jakość monitora ( nieostre znaki, migotanie, niewłaściwy kształt liter ), różnice i odległość między powierzchniami pracy, tj. ekranu, klawiatury i dokumentu, niewłaściwe usytuowanie monitora i związane z tym olśnienie powstające z różnych odbić od połyskujących powierzchni, zbyt duża temperatura barwowa światła, nieodpowiedni mikroklimat panujący w pomieszczeniu [12, 22, 26].

Znaczącą rolę odgrywa również rodzaj wykonywanej pracy. Spośród operatorów monitorów ekranowych najczęściej skargi zgłaszają osoby wprowadzające dane oraz pracujące w trybie interakcyjnym. W rzeczywistości największego wysiłku wzroku wymaga praca programisty [ 24 ].

Subiektywne objawy wzrokowe i oczne

Wszystkie wymienione uprzednio czynniki zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne mogą łącznie lub rozdzielnie wpływać na wystąpienie dyskomfortu widzenia podczas pracy z monitorami ekranowymi.

Subiektywne objawy zmęczenia wzroku można podzielić na [ 7, 30 ] :

- wzrokowe : zamazywanie obrazu lub czytanego tekstu ; powstają wtedy, gdy do wyrównania nieprawidłowości w układzie optycznym lub mięśniowym oczu potrzebny jest wysiłek oczy i kiedy ta kompensacja nie jest możliwa ;

- oczne : pieczenie, zmęczenie i zaczerwienienie oczu ; prowadzą niekiedy do wystąpienia bólu oczu, są następstwem przeciążenia mięśni ocznych po dłuższym okresie pracy wzrokowej ;

- układowe : bóle i zawroty głowy, zaburzenia żołądkowe, skurcze mięśni ;

- czynnościowe : światłowstręt, niemożność długiego czytania, przy braku jakichkolwiek zmian organicznych i bez możliwości uzyskania poprawy po zastosowaniu korekcji okularowej ; te dolegliwości mają raczej podłoże psychogenne.

Z badań epidemiologicznych wynika, że kobiety częściej niż mężczyźni zgłaszają skargi na zmęczenie wzroku spowodowane pracą przy monitorach ekranowych [ 3, 13 ], częściej podają je osoby stosujące korekcję okularową, szczególnie gdy dotyczy to astygmatyzmu [ 5, 23 ]. Rzeczywisty wydaje się być związek między czasem pracy spędzonym przy monitorach ekranowych a częstością występowania dolegliwości [ 13, 22 ]. Zwiększenie liczby godzin pracy z 3,5 do 6 powoduje wzrost liczby osób ze skargami na zmęczenie wzroku z 9 % do 45 % [ Gunnarsson i Soderberg, za : 18 ]. Nie bez znaczenia jest rodzaj pracy wykonywanej z monitorami ekranowymi. Jak już wspomniano, najmniej liczną grupę osób skarżących się na trudność w tej pracy stanowią programiści traktujący monitory ekranowe jako podstawowe narzędzie ich działania [ 24 ].

Niemal wszyscy autorzy podkreślają, że dyskomfort wzroku występujący przy różnych rodzajach pracy z monitorami ekranowymi jest przemijający i nie powoduje trwałego uszkodzenia wzroku. Jednakże fakt utrzymywania się dolegliwości nawet od kilku godzin od zaprzestania pracy, nie pozwala bagatelizować skarg pracowników. Obserwacje własne z praktyki lekarskiej wskazują, iż dolegliwości oczne i wzrokowe pojawiają się podczas pracy z monitorami ekranowymi lub po jej zakończeniu, budzą niepokój głównie młodych pracowników, szczególnie kobiet.

Zmiany w funkcjach wzroku

U operatorów komputerów najistotniejsze są te funkcje wzroku, które pozostają w stałym pobudzeniu podczas wykonywania pracy. Są to : ostrość wzroku, akomodacja, konwergacja i foria. Zachowanie się tych czynności oraz poszukiwania zależności między pracą a zmęczeniem wzroku stanowią przedmiot wielu badań.

Ostrość wzroku

Światło przechodzące do wnętrza oka poprzez otwór źreniczny pobudza komórki światłoczułe siatkówki, tj. czopki i pręciki. Energia świetlna powoduje przemiany chemiczne w obrębie fotoreceptorów i zostaje przetworzona w bioelektryczne impulsy nerwowe, które następnie drogą wzrokową są przenoszone do korowych ośrodków wzroku ( rys. 1 ). Tam wytwarza się obraz przedmiotu, który skupił naszą uwagę i na który zostały skierowane nasze oczy.

Najlepszą ostrość wzroku ma odcinek siatkówki zwany plamką. Znajduje się on w tylnim biegunie oka, około 1,5 mm skroniowo od tarczy nerwu wzrokowego. Budowa siatkówki w plamce różni się zasadniczo od pozostałej części tej błony, przede wszystkim tym, iż są tu zgromadzone czopki, przy czym każdy czopek ma własne włókno odprowadzające bodźce. Pole widzenia plamki obejmuje zaledwie około 8˚, a w najczulszym miejscu - w miejscu najlepszego, ostro widzenia, zwanym dołeczkiem środkowym - pole to wynosi tylko 1 ÷ 1,5˚. Aby objąć i uświadomić sobie cały obraz obserwowanego przedmiotu, oczy są kierowane tak aby obraz padał na

• plamki, rejestracja większej powierzchni przedmiotu staje się możliwa dzięki drobnym ruchom gałek ( rys. 2 ).

• Ostrość wzroku jest więc wyrazem siły widzenia plamkowego, inaczej - osiowego. Za jednostkę miary ostrości wzroku przyjęto kąt o wartości jednej minuty. Na tej zasadzie są zbudowane tablice do badania ostrości wzroku do dali. Minimalna prawidłowa ostrość wzroku do dali wynosi 1,0. Wartość tę można również podawać w ułamku zwykłym : 5/5. Cyfra licznika określa odległość, z jakiej przeprowadzono badanie, mianownik - rząd znaków, które badany rozpoznaje. Na przykład wynik 5/10 wskazuje na osłabienie ostrości wzroku do dali. Na podobnej zasadzie są opracowane tablice do badania ostrości wzroku do bliży. Prawidłowa ostrość wzroku określana tym testem jest podawana w ułamku dziesiętnym i powinna wynosić 0,5.

• Dobra ostrość wzroku jest więc tą funkcją oka, która umożliwia precyzyjną ocenę szczegółów obserwowanego obiektu z dalekiej i bliskiej odległości.

• Siła ostrości wzroku jest uwarunkowana wieloma czynnikami wewnętrznymi, takimi jak : właściwa budowa gałki ocznej, przezierność ośrodków optycznych, stan aparatu odbiorczego wrażeń wzrokowych, tj. siatkówki i dróg nerwowych.

• Promienie świetlne padające na oko zostają załamane przez ośrodki optyczne oka, do których należą : rogówka, soczewka i ciało szkliste. W oku miarowym istnieje harmonijny układ między długością gałki ocznej i siłą łamiącą tych ośrodków. Oznacza to, ze promienie po przejściu przez układ optyczny przecinają się ściśle na siatkówce.

• Jeśli wystąpi zachwianie stosunku między długością gałki ocznej i siłą łamiącą oka, powstaje wada refrakcji, tzw. Niemiarowości oka - ametropia. Wskutek nadmiernej lub zbyt małej siły łamiącej ośrodków optycznych oka w stosunku do długości gałki ocznej brakuje warunków do uzyskania ostrego obrazu w plamce. W krótkowzroczności ( myopia ) promienie światła po przejściu przez ośrodki optyczne skupiają się przed siatkówką, co zamiast ostrego obrazu powoduje powstawanie na siatkówce kręgów rozproszenia. Natomiast w nadwzroczności ( hypermetropia ) promienie równoległe podążają do domniemanego ogniska znajdującego się poza gałką oczną, co także uniemożliwia precyzyjny odbiór obrazu, na który został skierowany wzrok ( rys. 3 ).

• Istnieje ponadto stan refrakcji określany jako niezborność ( astygmatyzm ), najczęściej jest on zależny od nieprawidłowego kształtu rogówki. Powoduje to różnicę w sile załamywania promieni w południkach prostopadłych do siebie i ostrości wzroku.

• Zastosowanie odpowiednich dla danej wady wzroku soczewek okularowych : rozpraszających, skupiających lub cylindrycznych umożliwia uzyskanie pełnej ostrości wzroku lub znaczną jej poprawę. Prawidłowa ostrość wzroku zapewnia komfort widzenia, podczas gdy osłabienie tej funkcji może prowadzić do zmęczenia oczu, a także do powstania wielu dolegliwości subiektywnych i zmian obiektywnych.

• Również czynniki zewnętrzne mają znaczący wpływ na ostrość wzroku. Najlepszą ostrość wzroku uzyskuje się przy natężeniu oświetlenia około 800 - 1000 1x. Na stanowisku z komputerem nie zaleca się jednak tak wysokich poziomów natężenia oświetlenia ogólnego ze względu na :

• - zbyt silne światło, które powoduje zmniejszenie kontrastu na ekranie

• monitora

- możliwość występowania olśnienia lub niewłaściwego rozkładu luminancji w

• polu pracy wzrokowej

• Istotną rolę odgrywa kontrast, jaki występuje między obserwowanymi znakami a tłem. Im większy kontrast, tym można osiągnąć lepszą ostrość wzroku.

• Opinie na temat wpływu pracy przy komputerach na ostrość wzroku są zróżnicowane. Boos i współpracownicy [ 5 ] nie stwierdzali istotnych różnic w ostrości wzroku między grupą badaną a grupą kontrolną zarówno przy nieskorygowanej, jak i wyrównanej ostrości wzroku oraz pracy sferycznej i astygmatycznej wadzie refrakcji, natomiast Gobba i współpracownicy [ 8 ] wykazali przemijającą miopizację po pracy z monitorami ekranowymi, zwłaszcza u osób z ostrością wzroku niższą niż 1,0. W przeglądzie piśmiennictwa dokonanym przez Bergqvista [ 3 ], a także przedstawionym w raporcie WHO [ 30 ] wskazano również na autorów, którzy stwierdzali przejściowe obniżenie ostrości wzroku po pracy z monitorami ekranowymi, jak również zmiany refrakcji oczu z wytwarzaniem się krótkowzroczności.

• W badaniach własnych [ 29 ] nie obserwowano wprawdzie osłabienia ostrości wzroku do dali zarówno po jednogodzinnej, jak i po kilkugodzinnej pracy z monitorami ekranowymi, natomiast autorefraktometria wykazywała krótkotrwałe zmiany refrakcji, najczęściej wynosiły one 0,25 dioptrii sferycznych ( Dsph. ), tabela 1.

• Tabela 1. Zmiany refrakcji w grupie 60 osób ( 120 oczu ) po 1 godzinie pracy z monitorami

• ekranowymi.

Moc refrakcji, Dsph	Krótkowzroczność		Nadwzroczność
		zwiększenie	obniżenie	zwiększenie	obniżenie
0,25	28	10	7	8
0,5	2		2	2
0,75	2			1
1,0	1
1,5	1		1	1
2,0			1
Razem oczu	34	10	11	12

• Równowaga mięśni zewnętrznych oczu - foria

Prawidłowy stan równowagi mięśni zmęczonych oczu występuje wtedy, przy patrzeniu w dal linie widzenia biegną równolegle, a przy skierowaniu oczu do bliży przecinają się na obserwowanym obiekcie.

Inaczej przebiega percepcja obrazu w przypadkach zaburzenia równowagi mięśni oczu. W tym stanie jedno oko obserwuje obraz plamką , podczas gdy drugie odchyla się od prawidłowego, równoległego kierunku prowadząc do powstania zeza jawnego lub ukrytego. Kierunek odchylenia oka bywa różny - na zewnątrz lub do wewnątrz, może też występować odchylenie ku górze, ku dołowi lub gałka ulega skręceniu.

Idealna równowaga mięśni ocznych występuje rzadko, najczęściej spotyka się małego stopnia heteroforie , które nie powodują żadnych dolegliwości w normalnych warunkach życia i pracy. Dzieje się to dzięki sile fuzji, tj. z potrzeby zlewania dwóch oddzielnych obrazów pochodzących z oka prawego i lewego w jeden pojedynczy obraz. Fuzja jest pobudzana również przez konwergencję( będzie omawiana w dalszej części rozdziału).

Przy zaburzeniach równowagi mięśni oraz przy słabej sile fuzji dochodzi do widzenia obuocznego, co może objawiać się okresowo wystąpieniem zeza. Częściej jednak, po dłuższym wysiłku psychofizycznym , niedomoga równowagi mięśniowej daje o sobie znać pod postacią znużenia oczu , bólów głowy, uczucia dyskomfortu, zamazywania, a nawet dwojeniu obrazu. Heteroforia jest często związana z wadami refrakcji , osoby z nadwzrocznością wykazują zwykle esoforię (zbaczanie gałki do wewnątrz), a osoby z krótkowzrocznością egzoforię ( zbaczanie oka na zewnątrz od punktu fiksacji ).

Przyczyny heteroforii są różne, przede wszystkim wynikają z istniejących zaburzeń części motorycznej układu wzrokowego poczynając od mięśni, poprzez ich nerwy i drogę wzrokową, aż do ośrodków korowych mózgu.

Przeprowadzanie badania nad wpływem pracy przy monitorach ekranowych na zburzenia równowagi mięsni ocznych nie są jednoznaczne. Przytoczone w raporcie WHO [ 30 ] wyniki badań Goulda wskazują, że zarówno u operatorów monitorów ekranowych, jak i u osób stanowiących grupę kontrolną bocznie forie zmieniały się w ciągu dnia pracy nie wskazując istotnych różnic w obu tych grupach. Podobne wyniki przedstawił Bergqvist [ 2 ]. Badania Nymana i współpracowników

[ 19 ] wykonane przed pracą i po pracy z komputerem nie ujawniły również istotnych różnic w pomiarach forii. Autorzy podkreślają jednak, iż w przypadkach egzoforii odczucie dyskomfortu przy pracy z monitorami ekranowymi jest bardziej wyrażone niż przy innych zaburzeniach forii. Badania Jariven przedstawione w raporcie WHO [ 30 ] wykazały jednak pogłębianie się egzoforii w porównaniu z grupą kontrolną, donoszono też o tendencjach do występowania esoforii u operatorów monitorów ekranowych [ 17 ].

W badaniach własnych [ 29 ] nad zachowaniem się forii u osób przed pracą z terminalem komputerowym i po jej zakończeniu uzyskiwano zmienne wyniki. W porównaniu ze stanem wyjściowym obserwowano po pracy zarówno pogłębianie się odchyleń egzo -, eso -, jak i przesunięcia forii w przeciwnych kierunkach. Jedynie w ortoforii po pracy wyniki nie ulegały zmianom ( tabela 2 ).

Tabela 2. Zachowanie się forii do bliży u 60 osób przed i po 1 godzinie pracy z komputerem.

Rodzaj forii Zakres forii Dpryzm	Liczba osób
		Przed pracą	Po pracy
				bez zmian	pogłębienie	zmniejszenie
Ortoforia	6	6	0	0
Ezoforia 0  6 > 6	21 18	3 4	8 9	10 6
Esoforia 0  6 > 6	7 8	0 1	4 3	3 3

• Akomodacja

Akomodacja ( inaczej zwana nastawnością ) jest to zdolność oczu do wyraźnego ostrego widzenia przedmiotów znajdujących się w przestrzeni w różnych odległościach od oczu, pomiędzy punktem dali a punktem bliży wzrokowej. Punkt dali wzrokowej jest to miejsce, z którego wychodzące promienie równoległe przecinają się na siatkówce, natomiast punkt bliży wzrokowej jest punktem najbliższym oka, w którym przy maksymalnym napięciu akomodacji można jeszcze widzieć wyraźnie demonstrowany znak, tekst itd.

Możliwość przystosowania się oczu do widzenia ostrego różnych odległości wiąże się ze zmianą krzywizny soczewki powstającą pod wpływem skurczu mięśnia okrężnego ( akomodacyjnego ) ciała rzęskowego.

Soczewka może zwiększać swoją łamliwość w znacznym stopniu w wieku dziecięcym, w miarę starzenia się właściwość ta zanika, by w 70. Roku życia osiągnąć 0. Napięcie akomodacji powodujące przyrost refrakcji oka jest miarą szerokości akomodacji, którą mierzy się w dioptriach ( D ). Natomiast odległość punktu dali wzrokowej od punktu bliży wzrokowej nosi nazwę zakresu akomodacji i jest określona w centymetrach.

Osłabienie siły akomodacji z wiekiem wiąże się ze stwardnieniem jądra soczewki. Objawia się to oddaleniem punktu bliży wzrokowej i zmniejszeniem szerokości akomodacji ( tabela 3 ).

Już około 40. Roku życia wytwarza się stan zwany starczowzrocznością

( presbyopia ), który cechuje się dobrą ostrością wzroku w dali i trudnościami pracy z bliska. Osłabioną siłę akomodacji w tarczowzroczności wyrównuje się soczewkami skupiającymi. Presbyopia nie wyrównana okularami często staje się przyczyną

Tabela 3. Szerokość akomodacji i położenia punktu bliży wzrokowej w zależności od wieku ( wg Dondersa, za : [ 1 ] )

Wiek, lat	Punkt bliży wzrokowej, cm	Szerokość akomodacji, D
10	7	14
20	10	10
30	14	7
40	22	4,5
50	50	2
60	100	1
70	∞	0

zmęczenia wzroku podczas pracy z monitorami ekranowymi, z powodu znacznego obciążenia mięśni akomodacyjnych, które przy zajęciach z bliska znajdują się w ciągłym napięciu. Podobnie oddziałuje na akomodację słabe oświetlenie miejsca pracy powodując rozszerzenie źrenic i zwiększony wysiłek akomodacji, co w efekcie prowadzi do zmęczenia oczu.

Liczne badania nad zachowaniem się akomodacji przy pracy związanej z monitorami ekranowymi polegały na określeniu szerokości akomodacji w grupach operatorów monitorów ekranowych i w grupach kontrolnych. Wyników przedstawionych w piśmiennictwie nie daje się jednakże ująć w jednolite wnioski. Nieznaczne zmiany w szerokości w akomodacji wykazywane w grupach wyrównawczych, nie wiązały się z dyskomfortem wzroku, nie zależały od czasu trwania i intensywności pracy, ani od płci osób badanych [ 19 ]. Begqvist [ 3 ] cytuje jednak pracę, w której wykazano istotną różnicę w położeniu punktu bliży akomodacyjnej u pracowników o przeciętnym stopniu obciążenia wzroku i przy pracy wymagającej intensywnego wysiłku wzrokowego. W innych doniesieniach stwierdzono, iż czas potrzebny na akomodację oczu z punktu dali do punktu bliży i odwrotnie, był dłuższy po pracy przy monitorach ekranowych inż. Po pracy biurowej polegającej na pisaniu na maszynie [ 3 ].

Autorzy Nyman i Hedman, cytowani w raporcie WHO [ 30 ], potwierdzali istotne oddalenie punktu bliży wzrokowej występujące z wiekiem, natomiast nie stwierdzali zmian w zdolności akomodacji zależnych od pracy z monitorami ekranowymi. Jariven ( wg raportu WHO ) obserwował zmiany położenia punktu bliży akomodacyjnej przy pracy z monitorami ekranowymi w grupie osób starszych, które zgłaszały objawy dyskomfortu. Niektórzy autorzy wiązali zachowanie się punktu bliży wzrokowej z rodzajem wykonywanej pracy. Elias i Cail [ za : 9 ] donosili o istotnym oddaleniu tego punktu przy pracy z monitorami ekranowymi polegające na uzyskiwaniu danych, podczas gdy w grupie interakcyjnej zmiany te nie były znamienne.

W badaniach własnych [ 29 ] wykonywanych w grupie 60 osób, które proszono o odczytywanie tekstu z monitora przez 1 godzinę, badano szerokość akomodacji linią RAF. Średnia szerokości akomodacji po pracy była istotnie mniejsza niż średnia szerokości akomodacji mierzona przed pracą, dotyczyło to szczególnie osób młodszych - do 40. Roku życia ( tabela 4 ).

Tabela 4. Akomodacja w grupie 60 osób ( 120 oczu ) po 1 godzinie czytania tekstu z monitora

( badania własne, [ 29 ] )

Liczba osób	Wiek lata	Akomodacja przed pracą		Akomodacja po pracy
				Prawidłowa	Nieprawidłowa	Prawidłowa	Nieprawidłowa
9	20  25	12	6	10	8
7	26  30	12	2	6	8
15	31  35	25	5	18	12
19	36  40	26	12	21	17
10	41  47	13	7	13	7
Razem liczba oczu		88	32	68	52

Od dawna wiadomo, iż w warunkach zwykłego oświetlenia odpoczynek wzroku uzyskuje się spoglądając w odległą przestrzeń. Nowsze badania ujawniły, że jeżeli badanie akomodacji przeprowadza się w ciemni, pozycja spoczynkowa oka umiejscawia się pomiędzy nieskończonością a punktem bliży wzrokowej. Miejsce to określono dark focus - ciemny punkt. Oestberg [ za : 9 ] w badaniach różnych grup pracowników zatrudnionych przy monitorach zastosował optometr laserowy do pomiaru akomodacji w warunkach oświetlenia i ciemni. Po 2 godzinach pracy wykazywano istotne zmiany w punkcie spoczynkowym akomodacji u kontrolerów ruchu samolotowego, a mianowicie ciemne ognisko ( dark focus ) przybliżało się w kierunku oczu, natomiast w innych grupach operatorów komputerowych nie wykazano istotnych zmian.

Owens i Wolf - Kelly [ 21 ] oraz Owens [ 20 ] badali spoczynkowe napięcie akomodacji ( dark focus ) i spoczynkową konwergencję ( dark vergence ) wskazując, że mogą one być przydatne do przewidywania zmęczenia oczu pracą z monitorami ekranowymi. Osoby ze względnie daleką pozycja spoczynkową są bardziej wrażliwe i wykazują objawy zmęczenia pracą z bliska wykonywaną zarówno przy monitorach, jak i zwykłą pracą biurową. Zmiany w ciemnym ognisku były związane z osłabieniem ostrości wzroku, podczas gdy zmiany w konwergencji wiązały się z subiektywnym odczuwaniem dyskomfortu wzrokowego.

Według Owensa [ 20 ] badania wykonywane w różnych laboratoriach wskazują, że głównymi czynnikami powodującymi problemy wzrokowe przy pracy z bliska, w tym przy monitorach, są : zmęczenie akomodacji i obuocznej konwergencji.

Konwergencja

Oprócz ostrości wzroku , forii i akomodacji istotną rolę w pracy z bliska odgrywa konwergencja. Jest to zdolność do kierowania obu gałek w płaszczyźnie poziomej na przedmiot obserwacji tak, aby był on widziany pojedynczo. Kąt, pod którym są ustawione symetryczne linie widzenia oczu nazywa się kątem konwergencji. Wielkość kąta konwergencji zależy od ustawienia obiektu obserwacji , kąt ten tym większy, im bliżej oczu znajduje się obiekt. Badanie konwergencji polega na określeniu punktu bliży konwergencji. Punkt ten wskazuje najbliższą odległość, mierzoną w centymetrach, przy której oczy utrzymują jednakowe zbliżenie ustawienie, a obserwowany przedmiot jest widziany pojedynczo. W przeciwieństwie do akomodacji, jak wspomniano, ulega osłabieniu z wiekiem( tabela 3), konwergencja pozostaje niezmienna i działa również przy upośledzeniu akomodacji. Konwergencja może wykazywać pewne nieprawidłowości - ulegać pogorszeniu: astenopii. Ma to miejsce najczęściej u osób osłabionych i nerwowych, a także po wytężonej pracy wzrokowej.

Wyróżnia się konwergencje: akomodacyjną, fuzyjną, toniczną i psychologiczną. Konwergencja akomodacyjna doprowadza do obuocznej fiksacji obserwowanego przedmiot, natomiast konwergencja fuzyjna - odruchowa - koryguje niedokładność fiksacji i doprowadza do fuzji obrazów [14] .

Wydaje się, że w pracy z monitorami ekranowymi najważniejszą rolę odgrywa konwergencja akomodacyjna i fuzyjna.

W licznych badaniach dotyczących wpływu pracy z monitorami ekranowymi na układ wzrokowy stosunkowo mało uwagi poświęcono badaniom konwergacji na , a między opublikowanymi wynikami występują dość znaczne różnice. Gunnarson [za:30] stwierdził, że punkt bliży konwergencji odsuwa się o 1-4 cm od oczu po dniu pracy z monitorami ekranowymi i efekt ten wzrasta wraz z intensywnością wykonywanej pracy wzrokowej. Piccoli i współpracownicy[23] przytaczają wyniki badań własnych obejmuje 3 grupy pracowników: operatorów monitorów ekranowych, pracowników biurowych i osób nie obciążonych pracą wzrokową. Osłabienie konwergacji fuzyjnej stwierdzono jedynie w grupie operatorów monitorów ekranowych. Również w badaniach własnych [ 29 ] zaobserwowano, iż po wysiłku wzrokowym spowodowanym pracą z monitorem ekranowym mogą wystąpić zmiany w sile konwergencji ( tabela 5 ).

Tabela 5. Stan konwergencji u 60 osób przed pracą i po 1 godzinie pracy z komputerem ( badania

wykonane linią RAF )

Konwergencja cm	Liczba osób
		Przed pracą	Po pracy
Prawidłowa ( 5  10 )	30	21
Zredukowana ( 11  16 )	21	20
Nieprawidłowa ( > 16 )	9	19

Można znaleźć również doniesienia negujące jakikolwiek wpływ pracy z monitorami ekranowymi na konwergencję. W raporcie WHO [ 30 ] podano, iż badania Nymana i Hedmana wykonane przed pracą z monitorami ekranowymi i po jej zakończeniu wykazały, że praca z monitorami nie wpływa na konwergencję. Nyman i współpracownicy [ 19 ] po zbadaniu 505 osób pracujących z monitorami ekranowymi i 126 osób z grupy kontrolnej wykonujących pracę biurową również nie zaobserwowali różnic w konwergencji przed pracą i po pracy. Mało istotnie statystycznie zmiany w sile konwergencji wyraźnie zaznaczały się u osób starszych z grupy kontrolnej.

Interesujące są wyniki dotyczące badań konwergencji w warunkach ciemni

( dark vergence ). Megaw [ 17 ] cytuje badania Murch, który za pomocą optometru laserowego określał położenie punktu konwergencji po 2,5 godz. Intensywnej pracy wzrokowej przy monitorze i nie stwierdził żadnego wpływu tej pracy na konwergencję. Jaschinski - Kruza [ 10 ] na podstawie badań własnych wskazał, iż możliwe jest określenie tendencji do odczuwania zmęczenia wzroku pracą z monitorami ekranowymi na podstawie pomiarów dark vergence. Im dalej położony jest ten punkt od oczu, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych objawów przy pracy z monitorami ekranowymi. Badania tego autora potwierdzają hipotezę Owensa [ 21 ], Heuera i Tyrrela [ za : 10 ] co do możliwości przewidywania tolerancji na wysiłek wzrokowy spowodowany praca z bliska, na podstawie położenia dark vergence.

Funkcje wzroku wspomagające pracę z monitorami ekranowymi

W celu określenia wpływu pracy na wzrok lub oceny przydatności kandydatów do pracy z monitorami ekranowymi sprawdzano również inne funkcje układu wzrokowego, takie jak : wrażliwość na kontrast, zdolność rozpoznawania barw, pole widzenia, zdolność adaptacji do zmian natężenia oświetlenia i krytyczna częstotliwość zlewania się błysków ( cff ).

Wrażliwość na kontrast

Jest to zdolność spostrzegania różnic jedności między obiektami w przestrzeni lub między częściami obserwowanego przedmiotu. Wrażliwość na kontrast odgrywa dużą rolę w życiu codziennym umożliwiając rozróżnianie kształtów otaczających nas obiektów.

Badanie wrażliwości na kontrast znalazło zastosowanie w diagnostyce chorób siatkówki i nerwu wzrokowego, do oceny zmęczenia układu wzrokowego również po pracy z monitorami ekranowymi. Jaschinski - Kruza [ 11 ] wykazał osłabienie czucia kontrastu u operatorów po 3 godzinach pracy z monitorami ekranowymi wiążąc te objawy z przemijającą krótkowzrocznością, której trwanie określono na co najmniej 7 minut. Przemijająca krótkowzroczność po pracy z monitorami ekranowymi stwierdzał również Takahashi [ 27 ] stosując opracowaną przez siebie metodę badania.

Badania własne [ 15 ] wykonane za pomocą karty Pelli - Robson w grupie 60 pracowników obsługujących terminale komputerowe wskazywały, iż osłabienie czucia kontrastu po 6 godzinach pracy występowało przede wszystkim u osób stosujących korekcję okularową oraz u osób zgłaszających zmęczenie oczu po tej pracy. Manganelli i współpracownicy [ 16 ] wśród 145 osób z refrakcją miarową wyodrębnili grupy z objawami zmęczenia wzroku ( eye strain ) i bez tych objawów. Autorzy ci, badając kartą Regana stwierdzili, iż w grupie z objawami wysiłku wzrokowego występowało obniżenie wrażliwości na kontrast o wartościach istotnych statystycznie.

Zdolność rozpoznawania barw

Ta właściwość wzroku łączy się z funkcją aparatu czopkowego siatkówki. Rozmieszczenie czopków w siatkówce jest zróżnicowane, największa liczba tych komórek znajduje się w dołku środkowym i w tym polu rozpoznawanie barw jest najlepsze.

Czopki zawierają 3 różne barwniki, które mają zdolność reagowania na promieniowanie długo -, średnio - i krótkofalowe widma. Pobudzenie czopków przez światło padające na siatkówkę wyzwala reakcję fotochemiczne, które ulegają przemianie w impulsy elektryczne przewodzone z komórek siatkówki do ośrodków korowych. Zaburzenia zdolności rozpoznawania barw, tzw. dyschromatopsje, są wyrazem nieprawidłowości w barwnikach czopków lub zakłóceń w przewodnictwie nerwowym. Najczęściej stany te są wrodzone.

Aby móc czytać jakikolwiek test, potrzebne jest zachowanie odpowiedniego kontrastu między tłem a literami, natomiast barwa liter nie odgrywa istotnej roli. Prawidłowa zdolność rozpoznawania barw nie jest więc niezbędna do rutynowej pracy przy monitorach ekranowych, może być natomiast bardzo pomocna przy programowaniu oraz projektowaniu wspomaganym komputerem.

Pole widzenia.

Dla orientacji w przestrzeni i rejestracji zachodzących zmian w otoczeniu, oprócz plamkowej - centralnej ostrości wzroku - nieodzowna jest sprawa czynności obwodowego odcinka siatkówki i odpowiadającej tej części siatkówki drogi wzrokowej. Podczas gdy plamka zapewnia widzenie w obszarze 8° kątowych, pole widzenia przy nieruchomym oku obejmuje 90° od skroni i około 60° od góry, dołu i nosa.

Pole widzenia ma zasadnicze znaczenie przy wykonywaniu pracy charakteryzującej nagłymi lub ciągłymi zmianami zachodzącymi w przestrzeni. Można zastawiać się, jak bardzo jest ono ważne przy pracy z monitorami. Uwzględniając obszar, jaki zajmuje zestaw aparatury komputerowej, należałoby przyjąć, iż nawet pole widzenia zwężone do 30° w obu oczach, choć nie daje pełnego komfortu, nie powinno stanowić przeszkody wykonywaniu pracy z monitorami ekranowymi. Problem leży jednak w tym, że zwężenie pola widzenia jest następstwem chorób oczu, uszkodzenia układu wzrokowego lub ośrodkowego układu nerwowego, na ogół powoduje to zmiany również w innych funkcjach wzroku, nieodzownych do pracy z monitorami ekranowymi.

Zdolność adaptacji oczu do zmiennych warunków oświetlenia

Światło o różnych natężeniach, pobudzając fotoreceptory w siatkówce, stwarza konieczność ciągłego dostosowania się oczu do tych zmian. Proces ten polega na przemianach fotochemicznych i nerwowych zachodzących w siatkówce. Adaptacja oczu może przebiegać w dwóch kierunkach, a mianowicie : przystosowania się oczu do ciemności, co ma miejsce np. przy przejściu z jasnego pomieszczenia do widnego. Wrażliwość siatkówki zależy od dwóch czynników : od siły bodźca świetlnego i od stanu adaptacji siatkówki w momencie zadziałania światła. Zakres wrażliwości oczu na światło można podzielić na strefy :

• widzenia dziennego ( fotopowego ) - czynne są wówczas prawdopodobnie tylko czopki

• widzenia zmierzchowego ( mezopowego ) - czynne są czopki i pręciki

• widzenia nocnego ( skotopowego ) - reagują tylko pręciki.

Oznaczenie adaptacji do ciemności jest istotnie główne w badaniach

klinicznych. Niedomoga tej funkcji występuje w schorzeniach siatkówki i nerwu wzrokowego.

W życiu codziennym i w pracy znaczącą rolę odgrywa adaptacja do zmian oświetlenia zapewniającego dobrą dzienną ostrość wzroku i ostrość widzenia przy niskich natężeniach oświetlenia. Niedomaga adaptacji do światła wiąże się na ogół z niedoborami w odżywianiu, złym stanem zdrowia, zmęczeniem, niekiedy trudno jest znaleźć przyczynę tej nieprawidłowości.

Z adaptacja oczu ściśle wiąże się zjawisko olśnienia. Olśnienie występuje wtedy, gdy w polu widzenia pojawia się nagle silny bodziec świetlny, który znacznie przekracza aktualną zdolność adaptacyjną siatkówki. Olśnienie powoduje obniżenie wrażliwości siatkówki prowadząc niekiedy do całkowitej utraty możliwości rozróżniania przedmiotów i spostrzegania zmian zachodzących w otoczeniu.

Wyróżnia się wiele typów olśnienia w zależności od tego, czy przyjętą podstawą podziału są przyczyny czy też skutki działania nadmiernego oświetlenia siatkówki. Warto przytoczyć uproszczoną klasyfikację olśnienia podaną przez Grandjeana [ 9 ] :

• olśnienie względne - spowodowane przez wysoką jaskrawość kontrastów między różnymi częściami pola widzenia ;

• olśnienie całkowite - zachodzące wówczas gdy jaskrawość źródła światła jest tak silna ( np. słońca ), że oko nie może się do niej zaadoptować ;

• olśnienie adaptacyjne - będące przejściowym efektem w okresie przystosowania się oczu do zmiany światła, np. przy przejściu z ciemnego pomieszczenia do jasno oświetlonego pomieszczenia.

Opisane stany, szczególnie faza adaptacji do widzenia dziennego

zmierzchowego, mają znaczenie przy wykonywaniu pracy z dalekiej i z bliskiej odległości, w tym także podczas pracy z monitorami ekranowymi. Badania adaptacji oczu mogą posłużyć do poszukiwania zmęczenia pracą z monitorami ekranowymi.

Dobrze wdrożone zasady ergonomiczne umożliwiają uniknięcia problemów związanych ze zjawiskiem olśnienia i przystosowania się oczu do światła.

Niewłaściwie rozwiązania oświetlenia miejscowego i ogólnego na stanowisku pracy prowadzą do zmęczenia oczu spowodowanego żywą grą i zmianą wrażliwości siatkówki.

Krytyczna częstotliwość zlewania błysków i migotania (cff)

Krytyczna częstotliwość migotania ( cretical flicker freguency ) i krytyczna częstotliwość zlewania się błysków ( critical fusion freguency ) są stosowane jako wskaźnik ogólnego zmęczenia [17]. Obiektywny pomiar cff uzyskuje się za pomocą badania elektroretinograficznego (ERG). Istnieje również subiektywna metoda, którą można oznaczyć cff, np. za pomocą aparatu digital flicker. Migotania czerwonej diody jest prezentowane w dwóch wersjach: występującej ( od 10 do 60 Hz ) jako częstotliwości zlewania się błysków i zastępującej ( od 60 do 10HZ ) jako częstotlwości migotania. Obniżenie wartości cff występuje po stresie umysłowym, jak również po stresach wywołanych różnymi rodzajami pracy, jest ono wyrazem zmęczenia ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego.

Wartość cff jako critical flicker może być wskaźnikiem wzrokowego zmęczenia pracą przy monitorze, szczególnie przy monitorze o zielonej charakterystyce ekranu i znaków [25]. Manganelli i współpracownicy [16] stosując bodźce o barwie czerwonej i zielonej badali zlewanie błysków. Badaniami objęto dwie grupy pracowników. W jednej z nich po 4 godzinach pracy z monitorami ekranowymi zgłaszano dolegliwości wzrokowe, osoby z drugiej grupy nie podawały tych objawów. W grupie z objawami eye strain stwierdzono wyższe wartości cff w odniesieniu do bodźca czerwonego.

Badania własne [ 15 ] nie wskazują na jednoznaczne zachowanie się cff po pracy z monitorami ekranowymi. U ponad 50 % osób badanych po 6 godzinach pracy stwierdzono za pomocą aparatu digital flicker wzrost wartości cff, lecz również w nieznacznie tylko niższym odsetku odnotowano obniżenie cff. Aoki i współpracownicy [ za : 17 ] nie stwierdzili żadnego wpływu długiego okresu pracy przy monitorze na krytyczną częstotliwość zlewania się błysków.

Profilaktyka

Program badań okulistycznych kandydatów do pracy oraz badań kontrolnych operatorów

Przegląd piśmiennictwa uwidocznia znacznie różnice w opiniach co do wpływu pracy z monitorami ekranowymi na funkcje wzroku. Największą grupę stanowią badania dotyczące powiązań między stanem refrakcji, akomodacji, forii i konwergencji podczas pracy lub po pracy z monitorami ekranowymi a objawami nadmiernego wysiłku wzrokowego. Mniej liczne badania dotyczą wrażliwości na kontrast, adaptacji oczu do oświetlenia o niskich natężeniach i w czasie działania światła olśniewającego czy też krytycznej częstotliwości zlewania się błysków.

Wyrazem różnorodności poglądów są propozycje różnych programów badań profilaktycznych. North[18] przytacza 6 programów zaczerpniętych z pracy Taylor i Yeow, opracowanych w Anglii, Ameryce i Australii. Programy te różnią się nie tylko zakresem badań zalecanych w każdym z tych krajów, ale także różne są propozycje przedstawione przez gremia jednego kraju. Najobszerniejszy zakres badań okulistycznych - 16prób - zaleca Amerykańskie Towarzystwo Optometryczne, najskromniejszy zaś jest program Australijskiego Konsylium Zdrowia Publicznego do Badań Medycznych, które wskazuje jedynie 4 próby, tj. badanie równowagi mięśni, refrakcji do dali i bliży i zdolności rozpoznawania barw.

Na podstawie doświadczeń i wyników badań własnych została opracowana poniższa propozycja badań profilaktycznych.

Zasady ogólne

• Badanie kandydatów na operatorów monitorów ekranowych powinno być wykonywane przez lekarza okulistę lub lekarza przeszkolonego w zakresie metodyki oceny stanu wzroku i posiadającego niezbędną aparaturę do prowadzenia tych badań.

• Wszyscy operatorzy komputerów po osiągnięciu 40. roku życia powinni być poddani badaniu okulistycznemu, w związku z pojawieniem się w tym okresie życia fizjologicznej zmiany reflekcji (presbyopii), którą należy wyrównać okularami.

Zasady szczegółowe

A. metoda i program okulistycznego badania okulistycznego osób przystępujących do pracy monitorami ekranowymi

1. Ocena stanu aparatu ochronnego , przedniego i tylnego odcinka oka.

Dokonuje się za pomocą przyrządów przeznaczonych do rutynowych badań okulistycznych. Należy dążyć do wyleczenia stanu zapalnego brzegów powiek i spojówek, który często przy pracy z monitorami ekranowymi ulega zaostrzeniu.

2. Badanie ostrości wzroku do dali. Przeprowadza się w pokoju o oświetleniu dziennym z odległości 5 m, za pomocą podświetlonych tablic Snellena. Stosowane są tablice z optotypami cyfrowymi, literowymi, z pierścieniami Landolta lub hakami Plugera.

3. Badanie ostrości wzroku do bliży. Przeprowadza się za pomocą tablic Snella do bliży.

4. Badanie refrakcji. Wykonuje się za pomocą autorefraktometru, a jeżeli brakuje tego przyrządu, można określić refrakcję reinoskopią (skiaskopią)

5. Dobór okularów do pracy. W razie stwierdzenia wady refrakcji zachodzi konieczność zapisania okularów do pracy z monitorami ekranowymi. Odległość monitora od oczu wynosi około 60 cm i tę odległość należy zachować przy dobieraniu okularów. Osoby młode radzą sobie stosując jedne okulary do patrzenia w dal i do bliży. Około 40 roku życia może wystąpić potrzebna stosowana do pracy okularów dwuogniskowych: Przypadkowo: osoba w wieku 45 lat z nadwzrocznością + 2,0 Dsph potrzebuje do pracy z monitorami ekranowymi okularów dwuogniskowych: odcinek górny szkła powinien mieć moc + 2,0 Dsph, zaś dolny musi uwzględniać ustawienie monitora, dokumentów oraz, w mniejszym stopniu, klawiatury i prawdopodobnie wymaga soczewki o mocy +3,5 Dsph. Stosowanie okularów korekcyjnych dwu-, trzy-, i wieloogniskowych(progresywnych) pozostaje nadal kontrowersyjne. Do pracy z monitorami ekranowymi można stosować również soczewki kontaktowe, koniecznie jest jednak zachowanie właściwego mikroklimatu w miejscu pracy . Na marginesie podanych zaleceń dotyczących wyrównania wad refrakcji warto wspomnieć, iż nie ma wskazań do stosowania w pracy z monitorami specjalnych okularów antyradiacyjnych, w tym również przeciw promieniowaniu ultrafioletowemu. Ochronę oczu zapewniają bowiem zarówno nowoczesne monitory, jak i ergonomiczne rozwiązania stanowisk pracy.

6. Badanie równowagi mięśni ocznych. Polega na oznaczeniu forii:

• do dali ; może być wykonane za pomocą krzyża i pałeczki Maddokxa, refraktorem, listwą pryzmatyczną lub innymi przyrządami ;

• do bliży ; można przeprowadzić stosując refraktor, a także test Wortha zawierający mały krzyż Maddoxa.

7. Badanie akomodacji. Prosta metodą jest badanie linią RAF, wynik odczytuje się w dioptriach lub centymetrach.

8. Badanie konwergencji. Przeprowadza się linią RAF. Zarówno do badania akomodacji, jak i konwergencji można też stosować zwykłą linię, a uzyskany wynik akomodacji należy odnieść do wieku osoby badanej.

9. Badanie pola widzenia. Najkorzystniejsze jest wykonanie badania za pomocą perymetru. Przy spełnieniu warunku, iż badani jest również dno oka, można zastosować metodę konfrontacyjną, która ujawni jedynie rozległe ubytki w polu widzenia.

10. Badanie wrażliwości na kontrast. Istnieje kilka metod oceny. Łatwym i tanim sposobem jest posłużenie się tablicą Pelli - Rbsona. Wynik podaje się w logarytmach.

11. Badanie zdolności rozpoznawania barw. Prostą i wiarygodną metodą jest badanie za pomocą tablic pseudoizochromatycznych w warunkach oświetlenia dziennego.

12. Badanie krytycznej częstotliwości zlewania błysków. Badanie można wykonać za pomocą aparatu digital flicker dla wyjaśnienia przyczyn występowania zmęczenia oczu pracą przy monitorach ekranowych.

13. Ocena zdolności przystosowania się oczu do zmiennych warunków oświetlenia oraz wrażliwości na olśnienie. Badania te są przeprowadzane za pomocą nyktometru lub mezopometru.

Przedstawiony wyżej projekt programu badań okulistycznych osób podejmujących pracę z monitorami ekranowymi składa się z dwóch części. Pierwsza obejmuje badania , których wykonanie jest nieodzowne do wypowiedzenia się co do przewidywanej tolerancji obciążenia wzroku pracą z monitorami ekranowymi (punkty 1-8) . W części drugiej zaproponowano badania, które należy traktować jako uzupełniające (punkty 9-13), mogą one być wykorzystane przy poszukiwaniu przyczyny występowania dolegliwości układu wzrokowego. Na przykład wrażliwość na kontrast jest cechą wzroku, której nieprawidłowość może dawać znać o sobie, jeśli stanowisko pracy ma niewłaściwe rozwiązanie ergonomiczne, zdolność rozpoznawania barw może być potrzebna przy różnych pracach graficznych i projektowaniu wspomaganym komputerem, zdolność szybkiego przystosowania się do zmian jasności znaków na ekranie.

B. Badania kontrolne operatorów.

O zakresie badań kontrolnych może decydować rodzaj pracy oraz samopoczucie pracownika. Im większe jest obciążenie wzroku, tym większa powinna być troska o komfort widzenia na stanowisku pracy. W indywidualnych przykładach może też być potrzebne zwiększenie częstotliwości badań.

Minimalny program powinien obejmować :

• badanie ostrości oczu

• korekcję refrakcji

• badanie forii

• ocenę stanu przedmiotowego oczu.

Zalecanie dotyczące sprawności wzroku operatorów

Sformułowanie tego rodzaju zaleceń nie jest łatwe. Zapewne dlatego autorzy prac na temat monitorów ekranowych i wzroku niezwykle rzadko ulegają pokusie przedłożenia norm określających sprawność wzroku, jaka powinna cechować operatora. Niektórzy autorzy podejmują jednak taką próbę. W tabeli 6 przedstawiono trzy zestawy propozycji, różniące się dość znacznie w szczegółach. Stanowi to potwierdzenie, iż na podstawie dotychczasowych badań trudno jest określić zależność między sprawnością wzroku a tolerancją na wysiłek wzrokowy spowodowany pracą z monitorami ekranowymi. Przeważająca część

Tabela 6. Zalecenia dla operatorów monitorów ekranowych dotyczące sprawności wzroku.

Badana czynność	Angielskie Towarzystwo Optometryczne ( za North, [ 18 ] )	W. D. Bockelmann [ 4 ] Niemcy	Propozycje własne
Ostrość wzroku do dali	1,0/1,0	0,8/0,8	1,0/1,0 ( bez lub z korekcją )
Ostrość wzroku do bliży	0,5/0,5	0,5/0,5	0,5/0,5 ( bez lub z korekcją )
Refrakcja	-	-	+/- 7,0 Dsph +/- 7,0 Dcyl
Foria do dali	-	ortoforia	Heteroforia do 3 Dpryzm.
Foria do bliży	Egsoforia do 8 Dpryzm., Esoforia do 2 Dpryzm. Hypo - lub hyperforia Do 0,5 Dpryzm	ortoforia	egzoforia do 6 Dpryzm,. esoforia do 3 Dpryzm.
Szerokość akomodacji	-	-	prawidłowa wg normy wieku
Punkt bliży konwergencji	prawidłowy	-	Prawidłowy
Pole widzenia	do 20° w oku dominującym	prawidłowe centralne	20° w każdym oku, w jednoczesności 30°
Barwy	-	prawidłowe w niektórych przypadkach	prawidłowe przy wykonywaniu prac specjalnych
Stereopsja	prawidłowe widzenie obuoczne lub jednooczność	prawidłowa	prawidłowa przy wykonywaniu prac specjalnych

zaleceń opiera się raczej na zasadach fizjologii niż na wynikach dotychczasowych badań.

Dane zawarte w tabeli 6 powinny być pomocne przy kwalifikowaniu do pracy z monitorami, a także przy ustalaniu przyczyn i ustalaniu porad osobom mającym problemy z pracą wzrokową przy monitorach ekranowych . Jednakże stwierdzane odchylenia od wskazanych w tabeli norm wzroku nie dają podstawy do porzucenia pracy z terminalem komputerowym , często bowiem wystarcza poprawa warunków pracy, zmiana rytmu lub ograniczenie czasu pracy.

2. Obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego

Joanna Bugajska

Praca operatora monitorów ekranowych jest przykładem bardzo obecnie rozpowszechnionej pracy siedzącej.

Obciążenie układu mięśni utrzymujących ciało w pozycji mięśniowo - szkieletowego operatorów komputerowych jest związane z równoczesnym wystąpieniem kilku czynników. Najistotniejsze z nich to :

• obciążenie mięśni utrzymujących ciało w pozycji siedzącej. Jest to zazwyczaj długo utrzymywane obciążenie typu statycznego dotyczące mięśni stabilizujących kręgosłup, charakterystyczne dla każdego rodzaju pracy siedzącej, a także wynikające ze specyfikacji pracy operatorów monitorów ekranowych obciążenie innych grup mięśni, a mianowicie:

• obciążenie statyczne mięśni obręczy barkowej i przedramion niezbędne do utrzymania kończyny górnej w pozycji umożliwiającej obsługę klawiatury

• obciążenie statyczne mięśni karku utrzymujących głowę w pozycji umożliwiającej obserwację dokumentu , klawiatury lub ekranu:

• jednostronne obciążenie mięśni bezpośrednio wykonujących czynność roboczą(mięśni rąk wystukujących tysiące znaków w ciągu zmiany roboczej). Są to obciążenia w wymiarze bezwzględnym nieznacznego stopnia, ale w stosunku do możliwości drobnych mięśni rąk stanowią znaczne obciążenie . Ponadto są to ruchy identyczne i powtarzalne z dużą częstotliwością (monotypowe);

• nadmierne ciśnienie w dyskach międzykręgowych wynikające z obciążenia kręgosłupa podczas długotrwale utrzymywanej pozycji siedzącej.

Obciążenie statystyczne mięśni

Istnieją dwa typy wysiłku mięśniowego : dynamiczny i statyczny. Wysiłek dynamiczny jest realizowany z przewagą skurczów izotonicznych mięśni. Natomiast podczas wysiłku statycznego przeważają skurcze izometryczne. W rzeczywistości rzadko występują izolowane formy rodzaju skurczów. Stąd wysiłek charakteryzuje się w zależności od dominacji jednego z nich.

Rodzaj wysiłku w sposób zasadniczy wpływa na krążenie krwi w pracujących mięśniach. Podczas wysiłku dynamicznego następujące po sobie fazy skurczu i rozkurczu mięśnia powodują rytmiczny ucisk na naczynia krwionośne. Działa to jak swego rodzaju pompa, dostosowująca przepływ krwi przez mięśnie jest swobodne. Natomiast podczas wysiłku statycznego występuje przedłużony ucisk mięśni na naczynia krwionośne , który w zależności od siły skurczu w różnym stopniu upośledza przepływ krwi przez mięśnie . Po zaś powoduje zahamowanie dopływu do komórki mięśniowej tlenu i substratów energetycznych oraz zwiększone gromadzenie się w komórce mięśniowej toksycznych produktów przemiany materii. Procesy te przyspieszają rozwój zmęczenia mięśniowego.

Z omówionych wyżej powodów wysiłek dynamiczny może trwać stosunkowo długo , bez wywołania objawów zmęczenia . Wysiłek statyczny przeciwnie , bardzo szybko powoduje zmęczenie mięśni uniemożliwiając kontynuowanie wysiłku . Czas utrzymania skurczu statycznego zależy od wielkości skurczu, wyrażonej w procentach MYC ( maksymalna siła skurczu dowolnego). Zależność tę przedstawia rysunek 1 . Długotrwale mogą być podejmowane tylko te wysiłki, przy których siła skurczu nie przekracza 10-15% MYC. Przy większych obciążeniach czas trwania wysiłku szybko maleje i po przekroczeniu 50% MYC siła skurczu nie może być utrzymywana przez mięsień dłużej niż 1-2 minuty [23].

Obciążenie statyczne mięśni , którego skutkiem jest wzrost ciśnienia hydrostatycznego w mięśniach, wpływa również na komórki nerwowe nerwów obwodowych przebiegających w pobliżu obciążonych mięśni. Utrzymujące się mięśniach podwyższone ciśnienie powoduje zaburzenie ukrwienia nerwów oraz upośledzenie w nich przewodnictwa nerwowego. Ten niekorzystny wpływ obserwuje się przy ciśnieniu 30-60 mm Hg [16]. Typowym przykładem skutku przewlekłego narażenia na podwyższone ciśnienie jest zespół cieśni kanału nadgarstka, występujący u pracowników wykonujących ręczne prace monotypowe w niewygodnej pozycji ręki (np. pracownicy montażowi, maszynistki lub, rzadziej, operatorzy komputerowi) [16, 33, 34]. W tym przypadku ucisk na nerwy jest wywołany zwiększonym ciśnieniem płynu w ciśnieniu kanału nadgarstka, powstającym na skutek nadmiernego odgięcia ręki (grzbietowo , łokciowo lub promieniowo) w stawie nadgarstkowym.

Klasycznym przykładem wysiłku statycznego w życiu zawodowym jest utrzymywanie ciężarów. Należy jednak pamiętać, że ten rodzaj wysiłku występuje powszechnie. Najczęstszą formą wysiłku statycznego jest wysiłek mięśni utrzymujących wymuszoną pozycję ciała. Podczas pozycji stojącej wysiłek statyczny podejmują mięśnie nóg, bioder i stabilizujące kręgosłupa. Podczas pozycji siedzącej mięśnie nóg są rozluźnione, a ciało jest utrzymywane dzięki wysiłkowi statycznemu mięśni pozostałych części ciała.

Podczas pracy przy monitorach ekranowych, wymagającej często naprzemiennej obserwacji ekranu i dokumentu oraz obsługi klawiatury, wysiłek statyczny realizują również mięśnie karku, obręczy barkowej, ramion i rąk. O tym, że obciążenie mięśni utrzymujących siedzącą pozycję ciała nie powinno być bagatelizowane w ramach międzynarodowego programu badawczego MEPS ( Musculoskeletal, Eyes and Psychosocial stress in VDT Operators ). Badania te wykazały, że obciążenie statyczne mięśnia czworobocznego prawego, głównego mięśnia odpowiadającego za właściwe utrzymanie ręki podczas obsługi klawiatury w czasie wprowadzania danych, często jest duże (rys.2) i przekracza dopuszczalne wartości określone w piśmiennictwie [5, 20, 35].

Obciążenie kręgosłupa

Obciążenie kręgosłupa może być wyrażone za pomocą różnych parametrów. Jednym z najdokładniejszych jest ciśnienie w dyskach międzykręgowych mierzone za pomocą czujników wprowadzonych do kręgosłupa lub określone za pomocą badań radiologicznych.

Opublikowane w latach 60, wyniki badań Nachemsona i Morrisa dotyczące pomiarów ciśnienia w dyskach międzykręgowych u osób stojących siedzących bez podparcia wykazały , że ciśnienie to jest o około 35% niższe u osób w pozycji stojącej (swobodnie). Późniejsze badania Anderssona (w latach 70) wykazały, że wielkość ciśnienia w dyskach międzykręgowych zależy od rodzaju pozycji siedzącej[8] .

Obciążenie kręgosłupa może być także wyrażane przez siłę nacisku na dyski. Na rysunku 3 przedstawiono wartości siły nacisku na dyski zależne od rodzaju przyjmowanej pozycji ciała: pozycja stojąca i różne rodzaje pozycji siedzącej z wykorzystaniem oparcia pod plecy.

Przyczyny wzrostu obciążenia kręgosłupa w pozycji siedzącej upatruje się w dwóch mechanizmach:

• wzrost obciążenia spowodowany rotacją miednicy do tyłu, a odcinka lędźwiowego kręgosłupa do przodu

• zniekształcenie dysku z powodu spłycenia lordozy lędźwiowej kręgosłup.

Stosowanie podparcia pod plecy, na wysokości kręgosłupa lędźwiowego, wpływa na zmniejszenie siły nacisku na dyski międzykręgowe. Jest to szczególnie ważne przy kącie pochylenia płyty oparcia siedziska równym 110º. Również korzystnie z pod łokietników zmniejsza siłę nacisku na dyski międzykręgowe.

Dolegliwości układu mięśniowo - szkieletowego

Badania wielu autorów wykazują, że operatorzy monitorów ekranowych najczęściej skarżą się na zmęczenie wzroku i na dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego[3,16]. Długotrwale utrzymywana , głównie siedząca , pozycja

Tabela 1. Porównanie występowania dolegliwości układu mięśniowo - szkieletowego u operatorek

monitorów ekranowych ( ocena subiektywna )

Miejsce występowania dolegliwości	Częstość zgłaszanych skarg, %
		wg Bergqvist'a		wg CIOP
		Kobiety	Mężczyźni	Kobiety
Szyja, barki	63,0	56,9	69
Ramiona, ręce	30,4	28,1	69
Kręgosłup ( odcinek lędźwiowy )	40,8	42,9	61

ciała i związane z tym obciążenie statyczne mięśni, a także nacisk na dyski międzykręgowe mogą powodować wiele zmian degeneracyjno - zapalnych w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego, a wśród nich zapalenie stawów, zapalenie pochewek ścięgnistych, bóle mięśni, zwyrodnienie stawów kręgosłupa[14,30].

Dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego występujące u operatorów monitorów ekranowych często są określane, podobnie jak schorzenia , w których można wykazać związek z pracą lub inną działalnością (np.sportową), jako zespoły lub urazy z przeciążenia.

Zespoły te przybierają zróżnicowaną postać kliniczną. Przeważnie są to przewlekłe, niesprecyzowane, wielopunktowe bóle mięśni(miolgie), którym często towarzyszy sztywność i tkliwość mięśni oraz ograniczenie ruchów spowodowane unikaniem przez badanego czynności wywołujących ból. Badania epidemiologiczne wykazują ponadto , że u operatorów często mogą występować objawy typowe dla uszkodzenia nerwów, głównie pośrodkowego i łokciowego, lub ścięgien i pochewek ścięgnistych[10,22,32,36].

Dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego występujące u operatorów komputerowych są zlokalizowane głównie w okolicy szyi, obręczy barkowej, pleców(odcinka lędźwiowego) i rąk. W tabeli 1 przedstawiono wyniki subiektywnej oceny dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego według Berggvista i współpracowników [4] oraz według badań własnych[5].

Dolegliwości bólowe szyi i barków są związane głównie z obciążenie mięśni szyi utrzymujących głowę w pozycji umożliwiającej naprzemienną obserwację monitora, dokumentu i klawiatury oraz mięśni obręczy barkowej utrzymujących ramię w pozycji umożliwiającej obsługę klawiatury. Dolegliwości bólowe pleców, rąk, przedramion są intensywną obsługą klawiatury. Potęgowane są dodatkowo przez brak podłokietnika lub nieprawidłowe, wysokie ustawienie klawiatury. W przypadku bólów dolnego odcinka kręgosłupa istotną przyczynę stanowi brak podparcia pod plecy. Widocznie w tabeli 1 wyraźnie częstsze występowanie dolegliwości w obrębie ramion, rąk i odcinka lędźwiowego kręgosłupa u kobiet , wykazane w badaniach Centralnego Instytutu Ochrony Pracy, wynika z rażąco nieprawidłowych rozwiązań stanowisk pracy stwierdzonych w badanej grupie kobiet(brak podłokietników, oparć po plecy).

W kontekście charakterystyki obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego u operatorów monitorów ekranowych łatwo można wskazać związek przyczynowy między omawianymi dolegliwościami a materialnymi warunkami pracy. Mechanizm patafizjologiczny tych dolegliwości nie jest jednak nadal jasny [27]. Wiele badań w ostatnich latach poświęcono związkom przyczynowym tych schorzeń z wykonywaną pracą[15,24,26,31].

Spadaro i Vater [38] uważają , że przyczyną dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego jest długotrwałe obciążenie statyczne powodujące zmęczenie mięśni. Owen [29] sądzi, że nadmierna monotypowość ruchów podczas obsługi klawiatury może powodować uszkodzenie nerwów, tzw. zespół cieśni kanału nadgarstka.

Obciążenie statyczne mięśni i kręgosłupa to jedne z głównych , ale nie jedyne czynniki wywołujące dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego. Potwierdza to fakt, że obciążenie statyczne mięśnia czworobocznego prawego u operatorek obsługujących klawiaturę komputera jest mniejsze niż podczas obsługi niż podczas obsługi mechanicznej lub elektrycznej maszyny do pisania(tabela 2), natomiast liczba skarg tych

Tabela 2. Obciążenie mięśnia czworobocznego prawego operatorek podczas obsługi klawiatury komputerowej oraz mechanicznej i elektrycznej maszyny do pisania [ 28 ]

Poziom dystrybucji	Klawiatura komputerowa	Elektryczna maszyna do pisania	Mechaniczna maszyna do pisania
Lewy mięsień Czworoboczny P = 0,1 P = 0,5 P = 0,9	4,04 6,83 13,23	12,59 16,92 25,01	18,24 24,68 32,48
Prawy mięsień Czworoboczny P = 0,1 P = 0,5 P = 0,9	3,51 6,55 10,87	12,47 16,68 23,73	19,68 27,24 30,58

operatorek na dolegliwości bólowe jest większa[28]. Zwraca to uwagę na istotną rolę innych , poza materialnymi, czynników charakteryzujących pracę operatorek monitorów ekranowych(np. stres, wymagania stawiane operatorkom, intensywność pracy, czynniki demograficzne).

McIvor [25] podobnie jak Evans [11], wymienia 3 elementy charakteryzujące pracę, które wpływają na rozwój zespołów i przeciążenia:

• szybkie i powtarzające się ruchy; siła skurczu mięśni wymagana przy takich ruchach nie jest duża , ale skurcze powtarzają się z dużą częstotliwością;

• obciążenie statyczne mięśni; powstaje na skutek nieodpowiedniej pozycji ciała lub kończyn i może być wynikiem źle zorganizowanego stanowiska pracy;

• duża siła skurczu wymuszona przez wymagające tego czynniki np. podnoszenie ciężarów.

W pracy operatorów monitorów ekranowych pojawiają się dwa pierwsze z wymienionych elementów. Tak więc dyskusja na temat etiologii dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego u operatorów monitorów ekranowych koncentruje się wokół czynników związanych ze stanowiskiem pracy lub organizacją pracy. Analiza wyników badań epidemiologicznych i empirycznych dostępnych w piśmiennictwie z lat 90. potwierdza, że przyczyną tych dolegliwości jest równoczesne działanie wielu czynników związanych z aktywnością pracownika. Wymienia się tu czynniki materialne(nieergonomiczne stanowisko , siedząca pozycja ciała, obciążenie statyczne mięśni, duża powtarzalność ruchów), psychospołeczne związane z organizacją pracy (duże wymagania, mały wpływ na treść zadań, niewielkie wsparcie ze strony kolegów i inne), demograficzne( wiek, płeć , sytuacja rodzinna), a także przebyte choroby [4,28].

Wpływ warunków na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego

Istotna, a nawet decydująca rola nieodpowiednich warunków pracy w patomechanice dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego jest oczywista. Ponadto zapewnienie prawidłowych materialnych i organizacyjnych warunków pracy jest jeden z najprostszych środków zapobiegania problemom zdrowotnym pracowników. Wyniki badań potwierdzają, że poprawa materialnych warunków pracy, a więc wymiana krzeseł, opraw oświetleniowych, prawidłowe ustawienie elementów stanowiska pracy, wpływa na zmniejszenie obciążenia mięśni podczas pracy(rys.4). W rezultacie maleje liczba skarg na dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego operatorów monitorów ekranowych[7].

Typowe stanowisko operatora monitorów ekranowych składa się z wielu elementów, które można podzielić na wyposażenie:

• zasadnicze (stół, krzesło, monitor, klawiatura)

• dodatkowe (np. uchwyt na dokumenty, podnóżek).

Istnieje ogólna zasada, że wszystkie te elementy powinny mieć jak najwięcej możliwości regulacji wysokości , kątów pochylenia i wzajemnego położenia.

Umożliwia to właściwe ich dostosowanie do indywidualnych potrzeb operatora, a nie - jak często bywa - operatora do stanowiska. Aspekty te są szczegółowo omówione w rozdziale poświęconym ergonomi stanowiska kompterowego.

W tym miejscu omówione będą tylko wybrane aspekty w kontekście obciążeń układu mięśniowo-szkieletowego.

Klawiatura jest elementem stanowiska wpływającym zarówno na wydajność pracy (szybkość wykonania zadania , liczbę popełnionych błędów), jak i na jej komfort w szerokim rozumieniu , w tym również na zapobieganie dolegliwościom układu mięśniowo-szkieletowego. Z tego powodu klawiatura powinna być oddzielnym elementem stanowiska pracy usytuowanym pod operatorem, w linii pośrodkowej ciała operatora.

Prawidłowe ułożenie kończyn górnych podczas obsługi typowej klawiatury powinno być takie, aby kąt między ramieniem i przedramieniem opartym na podłokietniku wynosił około 90(. Ustawienie klawiatury powyżej położenia łokcia powoduje wzrost skarg operatorek na dolegliwości bólowe w obrębie ramion[37].

Wyniki badań własnych wykazały, że wsparcie przedramion na podłokietnikach podczas obsługi klawiatury w istotny sposób zmniejsza napięcie mięśnia czworobocznego prawego oraz dolegliwości bólowe operatorów[4,6]

Zalecaną pozycją rąk podczas obsługi klawiatury jest swobodne ich "fruwanie" nad klawiaturą, z możliwością okresowego wsparcia nadgarstka o podkładkę(w czasie krótkich przerw). Istotne jest, żeby ręka nie była nadmiernie wygięta grzbietowo w stawie nadgarstkowym oraz by nie opierała się o kant stołu na wysokości kanału nadgarstka. Obie te sytuacje powodują wzrost w kanale nadgarstka, co może być przyczyną rozwoju tzw. zespołu cieśni kanału nadgarstka [9,33,34].

Mysz jest także urządzeniem interakcyjnym komputera i w dobie windows występuje powszechnie na stanowiskach komputerowych. Szacuje się, że 2/3 czasu wykonywania operacji na komputerze stanowi obsługa myszy. Wyniki badań wykazują , że operatorzy stosujący mysz przeważnie skarżą się na bóle i przeciążenie mięśni głównych barków, przedramion i rąk, natomiast rzadziej zgłaszają bóle w okolicy nadgarstka i inne objawy zespołu cieśni kanału nadgarstka[12]. Jest to związane z innym zakresem ruchów ramiona i odchylenia ręki w stawie nadgarstkowym u osób posługujących się myszą komputerową i klawiaturą (rys.5),[14].

Monitor powinien być ustawiony przed operatorem, na właściwej wysokości. Najczęściej spotykaną nieprawidłowością jest umieszczenie monitora za wysoko, zwykle na jednostce centralnej. Sytuacja taka powoduje nadmierne obciążenie mięśni karku i szyi podczas obserwacji ekranu. Obciążenie to jest potęgowane przez częste ruchy głowy operatora w trakcie przenoszenia wzroku pomiędzy klawiaturą, ekranem i dokumentem. Berggvist i współpracownicy[4] badając operatorów pracujących z monitorami usytuowanymi powyżej zaleconej przez Grandjeana „linii widzenia” stwierdzili częstsze występowanie zespołów bólu i sztywności w okolicach karku i szyi.

Krzesło jest bardzo ważnym elementem stanowiska pracy operatora ze względu na siedzący charakter jego pracy. Prawidłowe krzesło powinno zapewniać:

• podparcie pod plecy ; zalecane jest wysokie podparcie z właściwie wyprofilowaną płytą w okolicy lędźwiowej, co umożliwia okresowe obciążenie mięśni utrzymujących siedzącą pozycję ciała

• uzyskanie właściwej wysokości płyty siedziska; wysokość ta powinna być indywidualnie dopasowana, tak aby uniknąć ucisku krawędzi przedniej na dół podkolanowy i znajdujące się tam naczynia krwionośne, nerwy i ścięgna, sytuację taką przedstawia rysunek 6;

• możliwość dostosowania położenia podłokietników.

Korzystne jest również stosowanie przenośnych podnóżków. Jest to szczególnie istotne, jeśli używa się krzeseł nie posiadających regulacji wysokości płyty siedziska oraz jeżeli operatorami sprzętu komputerowego są osoby o niskim wzroście.

Profilaktyka

Uciążliwość pracy na stanowisku z komputerem związana z nadmiernym obciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego oraz wzroku może być zmniejszona, a nawet wyeliminowana , poprzez zapewnienie ergonomicznego rozwiązania stanowiska pracy i właściwą organizację pracy. Niezależnie bowiem od rodzaju czynników wywołujących dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego operatorów są one wynikiem długotrwałego obciążenia i zmęczenia zarówno mięśni utrzymujących pozycję podczas pracy (mięśni stabilizujących kręgosłupa , mięśni obręczy barkowej), jak i mięśni wykonujących bezpośrednio pracę (mięśni przedramion, pleców). Najwłaściwszym sposobem przeciwdziałania omówionym dolegliwościom jest zmniejszenie monotypowości i monotonności pracy oraz obciążenia statycznego mięśni. Można to osiągnąć przez:

-prawidłowe ukształtowanie stanowiska pracy, zgodnie z zasadami ergonomii;

-urozmaicenia pracy innymi czynnościami zmuszającymi operatorów do zmiany pozycji ciała;

-wprowadzenie przerw w pracy przeznaczonych na wykonywanie ćwiczeń fizycznych.

Powodzenie powyższych działań w znacznym stopniu zależy od zapoznania pracowników z uciążliwościami występującymi na ich stanowisku pracy i związanymi z nimi skutkami zdrowotnym, także ze sposobami zapobiegania im.

Szczególnie istotne jest właściwe zrozumienie sensu wprowadzenia przerw, a zwłaszcza ich przeznaczania. Ze względu na charakter obciążeń układu mięśniowo - szkieletowego występujących na stanowisku pracy z monitorami ekranowymi przerwy są ważnym elementem profilaktyki dolegliwości tego układu [ 16, 29, 37 ]. Najkorzystniejsze z tego punktu widzenia jest stosowanie krótkich, ale częstych przerw. Zazwyczaj zaleca się 10 - 15 minut przerwy po 1 lub 2 godzinach pracy, zależnie od intensywności pracy. Przerwy te powinny być wykorzystane na zmianę pozycji ciała. Najwłaściwszą, zalecaną formą spędzania przerw jest wykonane kilku prostych ćwiczeń relaksujących, które zapobiegają uczuciu sztywności, napięcia, a także bólom mięśni i stawów. Przykłady ćwiczeń pokazano na rysunku 7.

Odrębnym aspektem zapobiegania dolegliwościom układu mięśniowo - szkieletowego jest właściwe sprawowanie profilaktycznej opieki medycznej. Zakres i częstość przeprowadzenia badań lekarskich u operatorów komputerowych zostały określone w rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 30.05.1996 r. [ 40 ]. Operatorzy przed przystąpieniem do pracy powinni przechodzić odpowiednie badania lekarskie z uwzględnieniem szczególnego wywiadu dotyczącego aktualnych i przebytych chorób bądź urazów, a także, w szczególnych przypadkach, wyników badań radiologicznych.

Małe urozmaicenie pracy często nie daje operatorom możliwości zmiany pozycji ciał, co sprawia, że w takich warunkach mogą się zaostrzyć obiawy przebytych chorób.

Problemy zdrowotne, np. skrzywienie kręgosłupa czy stany po złamaniach kości w sytuacji stałej ekspozycji na obciążenie spowodowane wymuszoną pozycją ciała i częstymi, szybkimi ruchami mogą być przyczyną zaostrzenia się dolegliwości oraz absencji chorobowej operatorów.

Grupę szczególną w kontekście obciążeń pracą siedzącą w tym również przy obsłudze monitorów ekranowych, stanowią operatorzy z chorobami naczyń krwionośnych obwodowych, głównie żylaków podudzi. Siedząca pozycja ciała i stale opuszczone, pozostające bez ruchu nogi zaostrzają stany zapalne żylaków. Osoby cierpiące na to schorzenie powinny często robić sobie przerwę w pracy. W celu wykonania kilku ruchów nogami oraz bezwzględnie powinny stosować podnóżki.

Podsumowując, warto wypunktować główne elementy profilaktyki. Są one :

• Prawidłowo, zgodnie z zasadami ergonomii, wyposażone i zorganizowane stanowisko pracy.

• Właściwa organizacja pracy.

• Szkolenie operatorów w zakresie ekonomicznego wykonywania czynności roboczych.

• Badania profilaktyczne ( wstępne i okresowe ).

3.Wpływ pracy przy monitorach ekranowych na skórę

Małgorzata Olszewska

Skóra jest ważnym narządem, którego podstawową funkcją jest ochrona ustroju przed wpływami środowiska zewnętrznego. Skóra składa się z najbardziej zewnętrznie umiejscowionego naskórka oraz skóry właściwej i tkanki podskórnej. Ponadto w skórze znajdują się mieszki włosowe (w których powstają włosy), gruczoły potowe (wydzielające pot) i gruczoły łojowe (wydzielające łój). Skóra jest unaczyniona i unerwiona[3].

Skórę pokrywa się od zewnątrz " płaszcz lipidowy", który jest pierwszą warstwą ochronną w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami środowiskowymi . "Płaszcz lipidowy" jest odpowiedzialny między innymi za utrzymanie prawidłowego, kwaśnego pH skóry i w ten sposób częściowo neutralizuje niekorzystny wpływ czynników zewnętrznych na skórę[3].

Mechanizm powstawania zmian skórnych

Problemem wpływu monitorów ekranowych na skórę jest dyskutowany w literaturze od początku lat 80. Trudności w ustaleniu mechanizmu przyczynowo - skutkowego zmian skórnych u operatorów monitorów ekranowych są spowodowane licznymi kontrowersyjnymi poglądami na temat udziału różnych czynników w powstawaniu tych zmian[2,4,510]. Częstość występowania zmian skórnych związanych z pracą z monitorami ekranowymi jest niezwykle trudna do określenia.

W ocenie poszczególnych autorów odsetek ten waha się od zera do kilkunastu i więcej procent użytkowników monitorów ekranowych[1,4,9,10].

W wielu publikacjach pojawia się pogląd , że długotrwała praca przy monitorach ekranowych niesie ze sobą możliwość wystąpienia lub nasilenia niektórych chorób skórny. Niektórzy autorzy sugerują , że istotne znaczenie w mechanizmie powstawania zmian może mieć pole elektromagnetyczne i elektrostatyczne oraz promieniowanie UV . Emisja światła UV przez monitory ekranowe jest pomijalne mała, jednak w przypadku dużej nadwrażliwości na światło UV może doprowadzić do zaostrzenia objawów dermatologicznych. Zaobserwowano ciekawe zjawisko dotyczące potencjalnego znaczenia pola elektrostatycznego: pod koniec pracy małe cząstki kosmetyków używanych przez operatorki do makijażu znajdują się na ekranie monitora. Istnieje hipoteza , że na podobnej zasadzie pole elektrostatyczne, które wytwarza się między ekranem a operatorem, mogłoby powodować osiadanie na twarzy operatora zanieczyszczeń środowiskowych, takich jak dym papierosowy, drobne pyły, aerozole czy bakterie. Należy podkreślić, że potencjał pola elektrostatycznego przed ekranem w znacznym stopniu zależy od wilgotności powietrza . Im bardziej suche powietrze, tym więcej ładunków kumuluje się na skórze operatora. Zauważono również ,że zmiany dermatologiczne częściej występują u operatorów pracujących w pomieszczeniach klimatyzowanych[7].

Badania przeprowadzone przez Swanbeka i Bleekera[12] nie potwierdzają jednak hipotezy dotyczącej udziału pola elektrostatycznego lub pola magnetycznego w powstawaniu zmian skórnych u użytkowników monitorów ekranowych. Pacjentów, którzy podawali w wywiadzie dolegliwości dermatologiczne i wiązali je pracą przy monitorach ekranowych, poddano ekspozycji na jeden z dwu identycznie wyglądających komputerów. Jeden wytwarzał silnie, drugi śladowe pola elektrostatyczne i magnetyczne. Po pracy przy obu komputerach dolegliwości wystąpiły u ok.80% poddanych próbie osób i nie obserwowano zależności występowania dolegliwości skórnych od rodzaju użytkowanego komputera. Zdecydowana większość dolegliwości miała charakter subiektywny (swędzenie , pieczenie etc.) i występowała również wtedy, komputer był wyłączony. Autorzy sugerują ,że u części pacjentów , którzy rozpoznają u siebie zmiany skórne związane z pracą przy monitorach ekranowych , przyczyną jest autosugestia spowodowana rozpowszechnieniem w ostatnich latach w środkach masowego przekazu informacji na temat szkodliwości pracy z komputerem. Można również przypuszczać, że część zmian może być wtórna np. w wyniku zmian hormonalnych. Autorzy szwedzcy zwrócili między innymi uwagę na podwyższenie poziomu testosteronu u niektórych osób pracujących z komputerem. Zdaniem autorów zaburzenia te są konwencją stresu związanego z pracą z komputerem.

Czynniki wpływające na rozwój dermatoz

Przeprowadzone badania epidemiologiczne wykazują , że niektóre grupy pacjentów są szczególnie narażone na wystąpienie dermatoz pod wpływem ekspozycji na monitory ekranowe[6]. Jednym z najbardziej różniących czynników zachorowalności jest płeć. Stwierdzono, że kobiety mają znacznie częściej dolegliwości dermatologiczne związane z pracą przy monitorach ekranowych niż mężczyźni. Stosunek liczby kobiet do mężczyzn w grupie użytkowników monitorów ekranowych podających w wywiadzie dolegliwości dermatologiczne wynosi 9:1. Na rozwój dermatoz związanych z monitorami ekranowymi nie wpływają natomiast takie czynniki, jak staż pracy czy liczba godzin spędzonych przy monitorach ekranowych dziennie lub tygodniowo. Bez znaczenia jest też typ biura, w którym pacjent jest zatrudniony (wydawnictwo, poczta, linie lotnicze etc).

Zauważono, że dolegliwości dermatologiczne związane z pracą przy monitorach ekranowych częściej występują u osób na niższych stanowiskach urzędniczych niż osób na stanowiskach kierowniczych.

Około 19% badanych osób podało, że dolegliwości związane z pracą przy monitorach ekranowych ustępują po kilkunastu godzinach, 21%- po weekendzie, 28%- po tygodniu, pozostałe osoby nie zauważyły związku czasowego między okresem braku kontaktu z monitorami ekranowymi a ustępowaniem zmian.

Praca z monitorami ekranowymi najczęściej polega na naprzemiennym patrzeniu na ekran i na dokumenty leżące po jednej ze stron monitora. U 8-25% osób z problemami dermatologicznymi związanymi z pracą z monitorami nasilenie zmian jest większe po tej stronie twarzy, która jest częściej eksponowana na monitor.

Dolegliwości związane z pracą z monitorami ekranowymi mają najczęściej charakter subiektywny.Często jest to uczucie suchości skóry , świąd , pieczenie lub ból. Wśród schorzeń dermatologicznych, których występowanie wiąże się z ekspozycją na monitory ekranowe najczęściej wymienia się trądzik różowaty, łojotokowe zapalenie skóry, trądzik młodzieńczy i atopowe zapalenie skóry.

Trądzik różowaty

Dominującą grupę wśród osób ze zmianami skórnymi potencjalnie związanymi z pracą przy monitorach ekranowych stanowią pacjenci z trądzikiem różowatym (do 33%). Trądzik różowaty jest chorobą , która powstaje zazwyczaj u osób w wieku dojrzałym , częściej u kobiet niż u mężczyzn. Zmiany powstają na podłożu zaburzeń naczynioruchowych , najczęściej u osób ,które łatwo się czerwienią pod wpływem bodźców fizycznych i emocjonalnych. Zmiany skórne początkowo objawiają się zmianami rumieniowymi na twarzy , a następnie w ich obrębie pojawiają się wykwity grudkowe i krostkowe. Niekiedy zmianom towarzyszą schorzenia okulistyczne , takie jak zapalenie spojówek lub zapalenie rogówki

Etiopatogeneza trądzika różowatego nie jest dokładnie znana, jednak wiadomo, że zmiany powstają na podłożu łojotoku oraz zaburzeń naczynioruchowych związanych z wegetatywnym układem nerwowym. Chorobie najczęściej towarzyszą zaburzenia wewnątrzwydzielnicze oraz niedokwaśność soku żołądkowego. Za udziałem tych zaburzeń w patogenezie trądzika różowatego przemawia poprawa stanu skóry po ich wyrównaniu . Wydaje się więc , że praca przy monitorach ekranowych może być tylko jednym z czynników współodpowiedzialnych za nasilenie zmian w trądziku różowatym. Jednak za jej udziałem w patogenezie trądzika różowatego przemawia fakt występowania niekiedy niesymetrycznych zmian, z większym nasileniem po stronie twarzy częściej skierowanej w stronę monitora.

Łojotokowe zapalenie skóry

Łojotokowe zapalenia skóry występuje u kilkunastu procent pacjentów ze zmianami wiązanymi z pracą przy monitorach ekranowych. Jest to typ wyprysku powstającego w podłożu skóry łojotokowej. Zmiany są zlokalizowane głównie na twarzy, owłosionej skórze głowy, w okolicy mostkowej i międzyłopatkowej .Polegają na obecności ognisk rumieniowo-złuszczających, niekiedy z towarzyszącym wysiękiem. Choroba ma przebieg przewlekły z okresami zaostrzeń i remisji.

W etiologii łojotokowego zapalenia skóry zasadnicze znaczenie ma nasilony łojotok oraz infekcja drobnoustrojem Pityrosporum ovale. Wydaje się , że potencjalne znaczenie pracy z monitorami ekranowymi w patogenezie łojotokowego zapalenia skóry może polegać jedynie na nieswoistym jej podrażnieniu.

Wyprysk

Wyprysk jest chorobą o podłożu alergicznym. Charakteryzuje się powstawaniem zmian rumieniowo-złuszczających z okresową tendencją do wysięku.

Długotrwałe utrzymywanie się zmian przebiega często z lichenizacją , polegającą na powolnym grubieniu naskórka w miejscach zajętych. Wyprysk może występować w różnych odmianach , nie ma jednej charakterystycznej lokalizacji. Podobnie jak w łojotokowym zapaleniu skóry praca z monitorami ekranowymi może nasilać dolegliwości poprzez nieswoiste drażnienie. Nasilenie tych zmian może być związane również z czynnikiem psychogennym wielogodzinnej pracy z komputerem.

Trądzik młodzieńczy

Częstość występowania trądzika młodzieńczego ocenia się na kilka procent osób pracujących z monitorami ekranowymi. Jest to schorzenie niezwykle częste u osób młodych, utrzymuje się niekiedy do trzeciej dekady życia lub dłużej. Zmiany są zlokalizowane najczęściej na twarzy i plecach. W łagodniejszych postaciach mogą to być wyłącznie zaskórniki z towarzyszącymi pojedynczymi wykwitami zapalnymi. W przypadkach zmian bardziej nasilonych mogą dominować zmiany grudkowo - krostkowe lub nawet torbiele ropne. Choroba jest związana z nadczynnością gruczołów łojowych oraz wtórną infekcją bakteryjną ich ujść i uwarunkowania jest zaburzeniami wewnątrzwydzielniczymi [3].Wydaje się, że wpływ jest raczej wątpliwy. Niektórzy autorzy oceniają część występowania trądzika w ogólnej populacji na kilkadziesiąt procent. Stwierdzone u operatorów zmiany są statystycznie istotne.

Podsumowanie

Reasumując należy podkreślić, że wiele schorzeń dermatologicznych jest wiązanych przez różnych autorów z pracą z monitorami ekranowymi. Nie ma jednak przekonujących dowodów świadczących o bezpośrednim związku między polem elektrostatycznym, polem magnetycznym lub promieniami UV emitowanymi przez monitory ekranowe a chorobami skóry. Należy raczej sądzić, że czynniki niekorzystne, związane z komputerem mogą mieć działanie nieswoiście nasilające objawy chorób już istniejących. Problem potencjalnej roli komputera pozostaje jednak kontrowersyjny i dlatego nadal są prowadzone dalsze, szerokie badania epidemiologiczne oraz badania nad potencjalnym mechanizmem wpływu pracy przy monitorach ekranowych na skórę.

4. Wpływ pracy przy monitorach ekranowych na przebieg ciąży operatorek

Małgorzata Pękala, Joanna Bugajska

Młode kobiety w wieku rozrodczym stanowią około 50% operatorów komputerowych pracujących z monitorami ekranowymi. Spośród nich około 30% będąc w ciąży kontynuuje pracę przy monitorach ekranowych.

Praca przy monitorach ekranowych stała się źródłem niepokoju dla zatrudnionych przy nich kobiet w ciąży oraz przedmiotem wielu badań już na przełomie lat 70 i 80. Szczególny niepokój budziły informacje o podwyższonym ryzyku poronień samoistnych i istnieniu wysokiego współczynnika wada wrodzonych płodów w tej grupie. Opisywano przeważnie niewielkie, średnio 12 - osobowe grupy kobiet obciążone 52% ryzykiem wystąpienia poronień oraz średnio 7 - 9 - osobowe grupy z 35% ryzykiem wad wrodzonych u płodu. W miarę wzrostu liczby osób w grupie objętej obserwacją, zmniejsza się współczynnik występowania wad wrodzonych u płodów.

Jednak te pierwsze doniesienia stały się dla kobiet źródłem lęku przed niebezpieczeństwami związanymi z pracą przy monitorach ekranowych i podstawą do występowania o przeniesienie na czas ciąży do innej pracy.

W piśmiennictwie są omawiane różne czynniki związane z pracą przy monitorach ekranowych, mogące wpływać na przebieg ciąży. Praca przy monitorach ekranowych poza obciążeniem narządu wzroku i układu mięśniowo - szkieletowego naraża kobietę na stres psychospołeczny związany ze specyfiką pracy. Często wymaga również dużego wysiłku umysłowego niezbędnego do wywiązywania się postawionych zadań. Sytuacja stresowa może doprowadzić do zmian poziomu wielu hormonów, w tym kortyzonu, hormonu wzrostu, tyroksynu [ 15 ]. Czynniki te również mogą oddziaływać na ;przebieg i wynik ciąży. Niemniej jednak szczególne zainteresowania i niepokoje budzi praca z monitorami ekranowymi w kontekście promieniowania elekromagnetycznego przez nie emitowanego [ 1, 13 ].

Podjęto wiele badań epidemiologicznych mających wyjaśnić wpływ pracy przy monitorach ekranowych na zwiększenie ryzyka poronienia samoistnego i wystąpienia wad wrodzonych u płodów w porównaniu z grupą nie zatrudnioną przy monitorach. Metodyka tych badań uwzględniała wiele czynników, w tym :

• czas ekspozycji przed zajściem w ciążę lub/i w okresie ciąży

• czas ekspozycji tygodniowej, w godzinach

• pomiary i ocenę emisji pola i promieniowania elektromagnetycznego na stanowisku pracy ( typ monitora, charakterystyka pola )

• wywiady położnicze ( liczba ciąż, okres oczekiwania na ciążę, porody, poronienia, aktualne powikłania położnicze, ciężar łożyska )

• stan urodzeniowy płodów ( masa urodzeniowa, wcześniactwo, wady wrodzone )

• ocenę ciśnienia tętniczego krwi

• styl życia z uwzględnieniem stosowania używek ( papierosy, alkohol ).

Wyniki tak szeroko zakrojonych badań nie wykazały zwiększonej częstości

występowania poronień samoistnych, wad wrodzonych, zgonów okołoporodowych, niskiej wagi urodzeniowej, porodów przedwczesnych, ciąż obumarłych, zmian w wadzie łożysk i zmian ciśnienia tętniczego krwi u ciężarnych [ 1, 2, 3, 11, 12 - 18 ].

Tabela 1. Przegląd najważniejszych badań dotyczących wpływu pracy z monitorami na przebieg ciąży

operatorek.

Mc Donald	1988	Finnish Register II	104 620
Kurppa	1988	Montreal	2 950
Ericson i Kallen	1985	Finnish Register	1 447
Ericson	1986	Swedish cause control	4 347
Butler i Brix	1985	National Insurance	817
Goldhaber	1986	Michigan	1 583
Nurminnen i Kurppa	1988	Kaiser Permanchte	1 475
Bryant i Love	1989	Alberta	980
Brandt i Wielsen	1990	Arhus	6 541
Wielsen i Bryant Schnorr	1991	United States ( NIOSH )	882

Wartościowe wydają się zwłaszcza analizy obejmujące bogaty materiał opisujący ciężarne korzystające z monitorów i pracujące bez nich. Najczęściej cytowane z tego zakresu zestawiono w tabeli 1.

Nurminent i Kurppa [ 14 ] badając 1475 ciężarnych stwierdzili, że praca biurowa przy obsłudze komputera nie powoduje zwiększonego ryzyka poronienia w porównaniu z grupą zatrudnionych w pracy poza biurem, a wśród użytkowników monitorów ekranowych objawy poronienia zagrażającego występują z tą samą częstością co u innych pracowników biurowych. Podobnie w obu grupach nie zaznaczyły się różnice w częstości występowania nadciśnienia tętniczego indukowanego ciążą, w wartościach średniego ciśnienia tętniczego krwi oraz mas urodzonych płodów, wyjąwszy z tego wnioski.

Bryant i Love [ 3 ] w wyniku badań obejmujących 334 ciężarnych wykluczyli potencjalny wpływ eksplozji na monitory ekranowe na 3 miesiące przed i 4 miesiące po zajściu w ciążę, na wystąpienie poronienia samoistnego. Po wykluczeniu wpływu takich czynników, jak dochodów, poziom wykształcenia, używki, nie znaleziono znamiennego wzrostu liczby poronień. Tylko ekspozycja powyżej 21 godzin w tygodniu wiązały się z podwyższonym nieznamiennie ryzykiem wystąpienia poronień.

Nielsen i Brandt [ 13 ] w badaniach 24 352 ciężarnych, po uwzględnieniu takich czynników, jak : czas pracy z monitorami ekranowymi ( liczba godzin tygodniowo ), stres w pracy, ergonomiczne warunki pracy, stosowanie używek i ogólny stan zdrowia, nie wykazali zwiększonego ryzyka medycznie zweryfikowanych poronień samoistnych u kobiet pracujących z monitorami ekranowymi.

Druga część badań Nielsena i Brandta w tej samej populacji ciężarnych nie potwierdziła hipotezy, że używanie monitorów ekranowych przez kobiety w ciąży powoduje wzrost ryzyka wad wrodzonych płodów ludzkich. Ryzyko wystąpienia wad wrodzonych płodów matek pracujących z monitorami ekranowymi było niższe niż w przypadku kobiet pracujących w dużym stresie.

Mc Donald [ 11 ] po badaniach obejmujących wszystkie kobiety, zgłaszające się w latach 1982 - 1984 do 11 szpitali w Montrealu przedstawił wyniki, w których poza izolowanym wzrostem wad wrodzonych układu moczowego nie wykazano podwyższonego ryzyka wad wrodzonych i poronień samoistnych u kobiet eksponowanych na pracę z monitorami ekranowymi.

Schnorr [ 16 ] zajmował się analizą częstości występowania poronień samoistnych, których praca różniła się wykorzystywaniem, bądź nie, monitorów ekranowych do pracy oraz poziomy ekspozycji na pola elektromagnetyczne mierzone na stanowisku pracy, w okolicy brzucha kobiety. Na stanowiskach operatorek stwierdzono występowanie pól o bardzo niskiej częstotliwości ( VLF ) 15 kHz i o natężeniu od 9,0 do 38,0 mT/s. Ekspozycja na pola o wyjątkowo niskiej częstotliwości ( ELF ) 45 ÷ 60 Hz była taka sama w obu badanych grupach. Składowe tego pola ELF występowały w zakresach: pole magnetyczne 40 ÷ 200 mA/m i pole elektryczne - 2,5 V/m. Na podstawie analizy 882 ciąż nie wykazano nadmiernego wzrostu ryzyka poronień samoistnych przy stosowaniu monitorów ekranowych w I trymestrze ciąży, nie stwierdzono również związku ,, dawka - odpowiedź ” - w zakresie pracy od 1 godziny do 25 godzin tygodniowo. Nie wykazano też negatywnego wpływu na ciąże mnogie, poronienia wczesne i późne oraz inne powikłania przebiegu ciąży. Całkowity współczynnik poronień dla operatorek monitorów ekranowych wyniósł 14,8 %, a dla nie używających monitorów - 15,9 %, podczas gdy współczynnik poronień dla całej populacji kobiet osiągają zakresy 11 ÷ 20 %.

Brandt i Nielsen w badaniach z 1992 r. [ 2 ] przeanalizowali zależność między pracą kobiet przy monitorach ekranowych a czasem oczekiwania na ciążę w odniesieniu do liczby cykli, nie zabezpieczonych stosunków i rozpoznania ciąży. Obniżoną płodnością nazwano brak zapłodnienia lub implantacji bądź wczesną utratę ciąży ( powyżej 13 miesięcy ) przy 21 - godzinnym zatrudnieniu tygodniowym przy monitorach ekranowych. Znaczące wydłużenie czasu oczekiwania na ciążę ( powyżej 7 miesięcy ) powodowało również palenie papierosów w liczbie 10 sztuk na dobę oraz starszy wiek matki.

Podsumowanie

Praca przy monitorach ekranowych jest związana z równoległym działaniem kilku czynników, które mogą być źle tolerowane przez kobiety w ciąży ( długotrwała siedząca pozycja ciała, stres psychospołeczny ), bądź mogą nadal budzić niepokoje co do rzeczywistego wpływu na przebieg ciąży ( promieniowanie i pola elektromagnetyczne ). Podsumowując analizy badań obejmujących duże grupy kobiet, operatorek monitorów ekranowych, można stwierdzić, że nie są one w sposób szczególny narażone na powikłania przebiegu i rozwiązania ciąży.

Mimo to kobiety w ciąży mają ograniczony czas pracy przy monitorach ekranowych - nie powinien on być dłuższy niż 4 godziny dziennie [ 19 ], oczywiście z odpowiednimi przerwami, o których mowa w innych rozdziałach. Zwiększenie dozwolonej liczby godzi pracy przy monitorze w porównaniu z wcześniejszym całkowitym zakazem tego rodzaju pracy kobietom w ciąży wynika, między innymi, z poprawy jakości sprzętu komputerowego. Chodzi tu zwłaszcza tu zwłaszcza o zmniejszenie emisji pól elektromagnetycznych przez monitory ekranowe.

Ze względu na doniosłe znaczenie poruszanych problemów celowe wydają się badania prospektywne, obejmujące kobiety w okresie rozrodczym, zatrudnione przy monitorach ekranowych, z uwzględnieniem szczegółowego kwestionariusza z zakresu położnictwa i ginekologii. Wykluczyłoby to przesadne wyolbrzymianie ryzyka pracy z komputerem, obserwowane wśród kobiet z grupy eksponowanej, wyrażane podczas zbierania wywiadów co do przeszłości położniczej i czasu rzeczywistej ekspozycji zawodowej na pole elektromagnetyczne. Stałoby się to również źródłem cennych informacji, pomocnych do ustalenia metod zapobiegania negatywnym skutkom pracy z monitorami ekranowymi dla przebiegu i wyniku ciąży, co jest postulowane przez niektórych autorów opracowań z omawianego zakresu.

5. Aspekty psychospołeczne *

Maria Widerszal - Bazyl

* Niektóre partie niniejszego rozdziału były publikowane w artykule Stres psychospołeczny w pracach rutynowych przy komputerze. ( Ochrona Pracy 1991 R. 45 nr 8 i 9 )

Źródła dyskomfortu i dolegliwości typowych dla pracy przy komputerze, jak bóle głowy, dolegliwości wzrokowe czy układu mięśniowo - szkieletowego tkwią nie tylko w fizycznych warunkach pracy, takich jak parametry ekranu, klawiatury, krzesła czy oświetlenia, ale również w bardzo poważnym stopniu w organizacji zadań roboczych, zakresach odpowiedzialności, jaką przyznaje się pracownikowi, stosunkach między ludźmi, a słowem - w całej psychospołeczności sferze pracy.

Organizacja pracy przy komputerach powinna oczywiście uwzględniać wszystkie klasyczne postulaty wysuwane pod adresem pracy w ogóle. W tym jednak miejscu zostaną przybliżone niektóre tylko właściwości tego typu pracy, szczególnie charakterystyczne, najczęściej dyskutowane, które w pierwszym rzędzie należy mieć na uwadze, gdy zamierza się optymalizować prace rutynowe prace rutynowe przy komputerze.

Do typowych źródeł dyskomfortu w tego typu pracach można zaliczyć :

• dużą intensywnością pacy

• nadmierną liczbę godzin pracy

• monotonię i cząstkowość zadań

• niedostateczny wpływ na proces i warunki pracy

• abstrakcyjność pracy

• uzależnienie pracy od technologii

• ograniczenie kontaktów społecznych.

Po krótkim opisie każdej z powyższych uciążliwości zostaną podane zalecenia co

do możliwych środków zaradczych.

Intensywność pracy przy komputerze

Panuje powszechna zgodność co do tego, że skomputeryzowane prace biurowe wymagają większej koncentracji, uwagi i intensywności niż tradycyjne zajęcia tego typu. Przykładem mogą być badania szwedzkiego psychologa Aronssona [2] przeprowadzone w zakładach Ericssona. Analizował on subiektywne oceny 132 osób, które wykonywały tą samą lub zbliżoną pracę i po wprowadzeniu komputeryzacji. Z odpowiedzi respondentów wynikło , że nastąpił znaczny wzrost wymagań w zakresie koncentracji uwagi, wytrwałości. Rzecz charakterystyczna ,że zmiany te dotyczyły tylko grup o niższym poziomie kwalifikacji zawodowych, a więc głównie pracowników biurowych, natomiast nie dotyczyły profesjonalistów ( np. projektantów). Jest również istotne, że wzrost wymagań był ściśle związany z większą intensywnością pracy, natomiast nie odnotowano go w zakresie wymagań co do wiedzy specjalistycznej czy ogólnej (ani w grupach o niższym statusie zawodowym, ani o wyższym).

Przeciwdziałanie nadmiernej intensywności pracy może iść w kilku kierunkach. Do najważniejszych należą:

• Wprowadzenie przerw w pracy. Według obowiązujących w Polsce zaleceń Ministra Zdrowia ( z 3.03.1984r.) powinno się robić 15 minut przerwy co dwie godziny lub 15 minut przerwy po każdej godzinie pracy - w przypadku prac o dłuższym obciążeniu wzroku. Uregulowania w tym zakresie są przyjmowane również w innych krajach, na przykład na konferencji International Confederation of Free Trade Union w Genewie 1984 r. ustalono, że przerwy mają trwać 15 minut co godzinę - przy pracach mniej obciążających wzrok ;

• Łączenie pracy przy komputerze z pracami innego typu. Coraz powszechniejsza jest praktyka skracania czasu pracy przy komputerze i przesuwanie pracownika do innych prac. Na przykład w Norwegii ustalono, że jeżeli praca przy komputerze polega na wprowadzeniu danych lub wykonywaniu innych rutynowych zadań, to czas pracy przy komputerze nie powinien przekraczać 50 % dziennego czasu pracy ;

• Prowadzenie ćwiczeń gimnastycznych w ciągu dnia pracy. Zaleca się stosowanie specjalnie dobranych ćwiczeń gimnastycznych. Ułatwiają one regenerację zarówno fizyczna jak i psychiczną.

Nadmierna liczba godzin pracy

Z wielu badań wynika, że liczba godzin pracy ma związek z subiektywnie odczuwanymi dolegliwościami. Wallin [ 16 ] starał się ustalić, jaka liczba godzin pracy dziennie przy komputerze stanowi punkt krytyczny, powyżej którego liczba symptomów dolegliwości znacząco wzrasta. Z analizy tej wynika, że punkt ten przypada między 4 a 5 godzinami pracy. Dotyczy to przede wszystkim dolegliwości wzrokowych i bóli głowy. Częstość występowania symptomów nie różni się w wyraźniejszy sposób wśród ludzi pracujących. Dwie, trzy i cztery godziny dziennie, a przy około 5 godzinach skokowo wzrasta.

Stwierdzany przez Wallin skokowy wzrost symptomów po przekroczeniu 4 - 5 godzin dziennie nie wszędzie znajduje potwierdzenie. Evans [ 7 ], w dużym badaniu kwestionariuszowym przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii wśród 3819 użytkowników potwierdza wzrost częstotliwości występowania symptomów wraz ze wzrostem dziennej ,, dawki ” pracy przy komputerze, lecz wyniki te nie mają charakteru skokowego.

Długa praca dzienna przy komputerze odciska swoje piętno nie tylko na zdrowiu fizycznym operatorów, ale też na ich ogólnym zadowoleniu z pracy czy zadowoleniu z warunków społecznych i fizycznych w jakich to praca przebiega. Stellman i współpracownicy [15 ] w szeroko zakrojonym badaniu środowiska urzędniczego Stanów Zjednoczonych i Kanady stwierdzili, że osoby pracujące powyżej 4 godzin przy komputerze nie tylko zgłaszały więcej dolegliwości fizycznych ( głównie wzrokowych mięśniowo - szkieletowych ), ale również częściej były niezadowolone z pracy niż inne grupy pracownicze, bardziej narzekały na obciążenie psychiczne, monotonię, brak sensu i swobody w pracy. Charakterystyczne, że operatorzy pracujący do 4 godzin dziennie przy komputerze we wszystkich wyżej wymienionych zakresach nie różnili się od pozostałych grup urzędniczych.

Ma podstawie tych i podobnych badań należałoby zalecać, by w miarę możliwości organizacyjnych ograniczać liczbę godzin spędzonych przy monitorach ekranowych, najlepiej do 4 - 5 godzin.

Monotonia i cząstkowość zadań

Niektórzy uważają, że skomputeryzowanie prac urzędniczych przyczyniło się do uproszczenia i większej monotonii pracy. Utrzymuje się, że tak jak wprowadzenie maszyn uwolniło człowieka od dużego wysiłku fizycznego, jak teraz komputer zwalnia go z wysiłku umysłowego. Bardziej skomplikowane operacje intelektualne wykonuje maszyna, człowiekowi natomiast powierza się rutynowe czynności, monotonne, mało urozmaicone, cząstkowe i nie wymagające większych kwalifikacji. Mówi się w tym kontekście o ,, tayloryzacji pracy ”, przypominając ruch ,, naukowej organizacji pracy ”, który optimum organizacyjne zapewniające największą efektywność upatrywał w maksymalnym uproszczeniu czynności roboczych i podzieleniu ich między wielu ludzi. Każdy miał wykonywać wąski odcinek pracy nie wymagający głębszej wiedzy, a jedynie pewnej wprawy. Idee Taylora dawno zostały przewartościowane, a teraz - zdaniem pesymistów - powracają na fali komputeryzacji.

Przeprowadzone na ten temat badanie wskazują, że monotonia i fragmentaryczność zadań roboczych rzeczywiście bywa źródłem stresu w pracach urzędniczych przy komputerze, ale nie jest to nieodłączny atrybut tego typu pracy. Z niektórych badań wynika, że wprowadzenie komputeryzacji spowodowało uproszczenie i zubożenie zadań [ 12 ]. Częściej jedna okazuje się, że pewne prace uległy wzbogaceniu, inne uproszczeniu, czasem nawet w obrębie jednego zakładu [ 5 ].

Choć trudno powiedzieć, czy to właśnie komputeryzacja przyczyniła się do większej monotonii i częstotliwości pracy ( być może cechy takie tkwią w określonych pracach już przed ich skomputeryzowaniem ), to jednak potencjalnie komputeryzacja stwarza ich zagrożenia. By im przeciwdziałać zaleca się, aby projektant systemu dokonał właściwego podziału zadań między człowieka i komputer. Nie należy dążyć do automatyzowania co da się zautomatyzować, ale powinno się pozostawić człowiekowi zadania o możliwie wysokim stopniu stymulacji, urozmaicenia.

Zdaniem Hackera [ 9 ] szczególnie ważne jest pamiętanie o tym, by zadanie stanowiło pewną całość i to zarówno w sensie sekwencyjnym, jak i hierarchicznym. W tym pierwszym znaczeniu chodzi o to, że zadanie powinno stanowić całą sensowną sekwencję obejmującą czynności :

• przygotowawcze ( wybór celów, procedury )

• organizacyjne

• kontrolne

• wykonawcze

Całościowo w sensie hierarchicznym oznacza, że zadanie wymaga

zaangażowania różnych poziomów regulacji psychicznej. A więc :

• regulacji automatycznej ( nieświadomej )

• regulacji intelektualnej, w której można wyróżnić następujące szczeble :

• rozwiązywanie problemu przy pełnym algorytmie

• rozwiązywanie problemu przy niepełnym algorytmie

• rozwiązywanie problemów bez algorytmu

• wyszukiwanie problemu i rozwiązywanie go ( twórczość ).

Projektant nie może bezpośrednio zaprojektować wzorców myślenia użytkownika. Może natomiast tak zaprogramować zadania, by wzmocnić rolę procesów myślowych. Zdaniem Hackera następujące właściwości systemu są technologicznie programowalne, a więc poprzez nie można wpływać na rodzaj zaangażowania intelektualnego użytkownika :

• częstość powtórzeń zuniformizowanych, powtarzalnych operacji umysłowych

• stopień swobody dotyczący czasu, treści, planowania, w konsekwencji :

• typ dialogu

• sekwencyjna całościowość ( wspomniana poprzednio ).

Manipulując tymi wymiarami projektant może więc wpływać na całościowość

zadania i stopień jego urozmaicenia.

Jeżeli względy organizacyjne nie pozwalają na zaprogramowanie zadań dostatecznie urozmaiconych i całościowych, to drogą przeciwdziałania stresom związanym z tym rodzajem pracy jest rotacja, czyli przesuwanie pracownika z ciągu dnia roboczego do innych zadań.

Niedostateczny wpływ na proces i warunki pracy

Kontrola nad wykonywaną pracą czy inaczej możliwość podejmowania decyzji co do jej celów, metody, tempa czy warunków, w jakich przebiega, to bardzo istotny wymiar pracy. Ważna jest ona nie tylko jako istotny składnik całości zadania, o czym była już mowa, ale również ważna jest sama przez się, ze względu na daleko idące skutki psychologiczne.

W wielu sondażach odnotowuje się, że urzędnicy pracujący przy komputerach nisko oceniają autonomię swej pracy i możliwość uczestniczenia w życiu instytucji.

Z badań własnych [ 17 ] wynika, że zakres kontroli pracowników ( a więc możliwość wpływu na pracę ) jest różny w zależności od tego, jaki aspekt pracy bierze pod uwagę. Badanie urzędniczki nie miały poczucia, że mogą wpływać na wybór zadań i metod działania, natomiast miały wpływ na czasowe aspekty pracy : tempo pracy, czas robienia sobie przerw. Najgorzej przedstawiało się poczucie co do możliwości uczestniczenia w życiu instytucji ( uczestniczenie w podejmowaniu decyzji, konsultacjach, dostęp do informacji o instytucji ).

Najogólniej rzecz biorąc można zalecić 4 podstawowe sposoby postępowania zmierzające do zwiększenia wpływu pracowników pracujących przy komputerach na swą pracę. Są to :

• zaprojektowanie takiego systemu komputerowego, który pozostawia jednostce możliwości decyzyjne

• zmniejszenie możliwości kontrolnych zwierzchnika ( nawet jeśli system komputerowy daje takie możliwości ).

• zwiększenie uczestnictwa pracowników w kształtowaniu warunków pracy

• zwiększenie zakresu kontroli poprzez podnoszenie umiejętności obsługi komputera.

Projektowanie systemu komputerowego pozostawiającego operatorowi

funkcje kontrolne. Projektanci systemów często zbytnio ograniczają zakres wyborów, którymi dysponuje operator, i nie zawsze w pełni zdają sobie z tego sprawę. Frese [ 8 ] zwraca uwagę na wielość elementów, jakie programista powinien wziąć pod uwagę, by uwzględnić potrzeby człowieka w zakresie kontroli. Operator musi mieć możliwość decydowania o wykonywanych czynnościach, więc o wszystkich istotnych ich elementach : o wytaczaniu celów, o ustalaniu planów działania, o określeniu formy dopływu informacji zwrotnej.

W zakresie każdego z powyższych elementów decyzje powinny dotyczyć :

• kolejność ; operator powinien móc decydować, w jakiej kolejności realizuje cele, w jakiej kolejności układa plany, a także w jakiej sekwencji pojawiają się informacje zwrotne ;

• ram czasowych ; dobrze jest, gdy operator może decydować kiedy zadanie czy plan będą realizowane i jak długo potrwa wykonanie. Odnosi się to też do informacji zwrotnej : kiedy pojawi się sygnał i jak długo będzie trwał ;

• treści ; powinno się dążyć do przyznawania użytkownikowi jak największej swobody w określaniu treści zadania i rodzaju informacji zwrotnej.

Zdaniem Frese`a trzy podstawowe właściwości systemu decydują zarówno o jego

możliwościach kontrolnych, jak i stopniu łatwości, z jaką operator wytworzy sobie właściwy model umysłowy funkcji systemu. Są to :

• funkcjonalność ; czy system w pełni umożliwia wykonanie zadania stojącego przed użytkownikiem ;

• przejrzystość ; w każdym momencie operator ma pełną jasność, dlaczego system coś robi i dlaczego tak właśnie robi. Przejrzystość stwarza warunki dla kontroli, ale nie jest nią tożsama, np. niektóre systemy eksperckie bardzo dużo wyjaśniają, ale nie umożliwiają decydowania ;

• przewidywalność ; możliwość zorientowania się, co się zdarzy, gdy dana komenda zostanie wpisana do komputera i kiedy komenda ta będzie wykonana.

Wskazane powyżej pożądane cechy systemu ujęto tu bardzo ogólnie. Szersze i

i bardziej szczegółowe zalecenia można znaleźć w materiałach opracowanych przez specjalistów z zakresu ergonomii softwar`u ( oprogramowanie ).

Zmniejszenie możliwości kontrolnych zwierzchnika ( nawet jeśli system komputerowy daje takie możliwości ). Szczególnie drastycznym przejawem ograniczenia autonomii jednostki, związanym z komputeryzacją, jest elektroniczne monitorowanie pracy operatora - komputerowe systemy biurowe dają niespotykaną do tej pory możliwość kontrolowania pracy podwładnych. Zwierzchnik jest w stanie na bieżąco znać godziny rozpoczęcia pracy przez pracownika i jej zakończenia, długość przerw, rodzaj błędów popełnianych przez pracownika i wprowadzanych korekt itp. Możliwości te, jak się okazuje, są dość powszechnie wykorzystywane. Sheridan [ 13 ] przytacza wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w 1985 r. przez związek zawodowych pracowników telefonów ze stanu Connectiut. Głównym problemem ujawnionym w wyniku tych badań był monitoring. Charakterystyczne, że mało kto narzekał na ergonomiczne warunki pracy - na ogół były dobre, natomiast na 936 respondentów przeszło 76 % było elektronicznie monitorowanych ! Sheridan twierdzi również, że, według szacunków Labor Departament USA, z 7 mln użytkowników komputerów 2/3 jest elektronicznie monitorowanych. Nawet jeżeli szacunek ten jest przesadzony ( jak uważają niektórzy ), to jednak i tak świadczy o dużej skali społecznej problemu.

W Polsce elektronicznie monitorowanie pracy operatorów nie stanowi tak poważnego problemu. W każdym razie nie ujawniało się w badaniach ankietowych przeprowadzonych przez Centralny Instytut Ochrony Pracy, ani też w dyskusjach z badanymi. Najmniej jednak należy się liczyć z takim obrotem spraw.

Zazwyczaj głównym inicjatorem przeciwdziałania nadmiernemu monitoringowi pracowników są związki zawodowe. Zawierają one porozumienie z pracodawcą zobowiązujące go do niestosowania elektronicznego monitorowania podwładnych. W 1984 r. w Genewie na konferencji zorganizowanej przez Międzynarodową Konferencję Wolnych Związków Zawodowych ( International Confederation of Free Trade Unions ) przyjęto wiele wskazań dotyczących pracy przy komputerze. Jedno z nich odnosiło się do monitorowania podwładnych. Warto przytoczyć je w pełnym brzmieniu : ,, Żaden system ( komputerowy ) nie może być używany do zbierania danych dotyczących konkretnych osób, ich pory przybycia i opuszczenia zakładu, przerw w pracy, szybkości uderzeń w klawiaturę, wprowadzonych poprawek czy innych danych dotyczących ich zachowania czy poziomu wykonywania ” [ cyt. za : 13 ].

Zwiększanie uczestnictwa pracowników w kształtowaniu warunków pracy. Bardzo ważną drogą zwiększenia wpływu jednostki na organizację pracy jest włącznie jej procesem poprawy warunków pracy. Ostatnio w krajach Unii Europejskiej wiele organizacji zajmujących się warunkami pracy podejmuje działania mające na celu ożywienie idei partycypacji i wykazanie jej licznych zalet. Europejska Fundacja Poprawy Warunków Pracy i Życia ( European Fundation for Improvement of Living and Working Conditions ) sfinansowała rozległe badania [ 6 ], w których pytano menedżerów i przedstawicieli pracowników z 12 krajów Unii o zakres stosowania form partycypacji i ich stosunek do nich. Wymieniono następujące plusy partycypacji :

• zwiększa produktywność

• zwiększa motywację

• ułatwia wprowadzenie zmiany

• zwiększa identyfikację.

Wyróżniono 4 główne rodzaje form partycypacji :

• informowanie

• konsultacje

• negocjacje

• wspólne podejmowanie decyzji.

Dwie pierwsze formy można uznać za najmniej zaawansowane i występują one

częściej, natomiast dwie następne - rzadziej. Z przeprowadzonych badań wynika, że partycypacja jest częściej praktykowana dopiero w fazie wdrażania projektu zmiany technologicznej, natomiast rzadziej w fazie planowania. W szczególności dotyczy to bardziej zaawansowanych form partycypacji. Autorzy bardzo trafnie nazywają to zjawisko ,, paradoksem partycypacji ”. Polega on na tym, że w miarę postępowania procesu zmiany technologicznej, maleje potencjalny zakres wpływu na sytuację, a jednocześnie wzrasta rola partycypacji.

Oczywiście, paradoks partycypacji jest czymś niewłaściwym i należy mu przeciwdziałać przesuwając możliwości uczestnictwa pracowników w kierunku wcześniejszym faz procesu zmiany.

Zwiększenie zakresu kontroli w pracy poprzez podnoszenie umiejętności obsługi komputera. W krajach o wysokim stopniu skomputeryzowania bardzo wiele uwagi poświęca się technice ludzi obsługi komputera. Prowadzone są badania, które mają odpowiedzieć na pytanie, czy lepsze efekty osiąga się, gdy szkoli specjalny instruktor, czy też gdy operator dysponuje dobrym podręcznikiem, czy może wówczas gdy pracownik wspiera swoje umiejętności rozbudowanym systemem pomocy ( help ). Coraz częstsza jest jednak opinia, wyrażana przez znawców zagadnienia [ 12 ], że ludzie najchętniej i z najlepszym skutkiem uczą się obsługi pytając bardziej doświadczoną osobę o sposób postępowania w danym przypadku. Zwykle tą osobą jest ktoś znajdujący się w pobliżu, a znający się na rzeczy - lokalny ekspert. Laring i współpracownicy [ cyt. za : 12 ] stwierdzili, że pracownicy częściej proszą o pomoc kolegę niż pracownika z pobliskiego centrum komputerowego. Wymienia się nawet cechy osoby, która szczególnie często prosi się o pomoc : jest to osoba towarzyska, o odpowiednim statusie społecznym i organizacyjnym, znająca się na danym zagadnieniu i traktowana przez środowisko jak ekspert.

Uważa się , że ludzie wolą korzystać z pomocy innych niż z dobrego podręcznika, ponieważ ;

• każda sytuacja uczenia się rodzi pewne napięcia , które łatwiej likwidowane przez wsparcie społeczne (niż np. przez kontakt z „martwym” podręcznikiem):

• człowiek dostarcza bardziej odpowiednich informacji, tych właśnie, które w danym momencie są potrzebne.

Mając na uwadze powyższe doświadczenia, można zalecać , by instytucje, które

niedawno zostały skomputeryzowane zatrudniały takiego właśnie eksperta, przynajmniej na pewien czas. Byłby on do stałej dyspozycji pracowników, którzy mogliby jego doświadczenie wykorzystywać w swej codziennej pracy, przy rozwiązywaniu konkretnych trudności. Jest to niekonwencjonalny sposób postępowania, ale według opinii znawców - skuteczny.

Nie znaczy to oczywiście, że nie można stosować bardziej tradycyjnych form doskonalenia operatorów , prowadzących do zwiększenia ich biegłości w posługiwaniu się komputerem, tzn. różnego rodzaju kursów, materiałów szkoleniowych itp.

Abstrakcyjność pracy

Źródłem stresu jest też daleko idąca abstrakcyjność każdej pracy wykonywanej z pomocą komputera. Operator nie ma do czynienia z rzeczami , materiałami, lecz jedynie z symbolicznymi reprezentacjami rzeczy. Plastycznie charakteryzuje tę sytuację Johansson [10]: Zamiast brać w rękę przedmioty, surowce czy przynajmniej arkusze papieru - operator przy większości prac komputerowych nie dotyka w ogóle niczego z wyjątkiem klawiatury. W tradycyjnym biurze różne rodzaje informacji związane są z charakterystyczna strukturą powierzchni ( możesz dotknąć pliku papieru itp.), z określonym rozmieszczeniem w pokoju , a nawet z zapachem. Stanowisko przy komputerze przechowuje informacje zakodowane elektronicznie, pozbawione zapachu, dotyku, koloru, a zwykle też miejsca w przestrzeni

Brakuje systematycznych badań na temat psychologicznych skutków abstrakcyjności pracy, ale wielu autorów wskazuje na tę właściwość jako potencjalne zagrożenie. Mówi się ,że brak informacji sensorycznej w pracy utrudnia zrozumienie procesu produkcyjnego, w którym się uczestniczy. Ponadto może przyczynić się do wzrostu poczucia niepewności i braku kontroli nad sytuacją. W konsekwencji, na dłuższą metę, będzie sprzyjać alienacji pracownika i pogorszeniu zdrowia psychicznego.

Dążąc do częściowego przynajmniej złagodzenia skutków abstrakcji pracy zaleca się dwojakie środki zaradcze:

• stosowanie programów , w których są wykorzystane obrazy ilustrujące dokumenty, usługi , zapisy - tak jak wyglądają one w rzeczywistości;

• łączenie pracy przy komputerze z pracą metodami konwencjonalnymi, co podnoszono już przy omawianiu intensywności pracy.

Zależność od technologii

Konsekwencją komputeryzowania biur jest uzależnienia pracy urzędniczej od technologii, co dotychczas było domeną wyłącznie przemysłu.

Teraz uzależnienie obejmuje środowiska nie mające z przemysłem nic wspólnego : urzędy, banki, magazyny, redakcje itp.

Awarie techniczne stają się szczególnie dotkliwe, gdy system opiera się na jednym komputerze centralnym. Wówczas usterka dezorganizuje pracę dużym grupom ludzi.

Z punku widzenia jednostki awaria sytemu stanowi bardzo silny stres. Sugestywną tego ilustracją są opinie pracowników towarzystwa ubezpieczeniowego zebrane przez Johanssona i Aronssona [ 11 ] 4 lata po wprowadzeniu automatyzacji biura. Respondentów pytano o najważniejsze korzyści i uciążliwości związane z automatyzacją pracy. W tych samych badaniach mierzono intensywność stresu pojawiającego się w trakcie normalnej pracy oraz podczas 4 godzinnej awarii sytemu. Wskaźniki były wymowne : w czasie przerwy w pracy odnotowano negatywne zmiany w nastroju ( istotnie większa irytacja, zmęczenie, znudzenie ) w porównaniu z sytuacją normalnej pracy, a także wyższe ciśnienie krwi, przyspieszenia rytmu serca i większe wydzielanie adrenaliny ( typowy hormon stresu ).

Innym ważnym źródłem stresu, związanym z uzależnieniem od techniki, jest czas reakcji systemu, a więc czas jaki upływa między wydaniem polecenia a pojawieniem się odpowiedzi na ekranie. Nie jest wskazane, by czas ten był za długi, bo może to przerwać płynność myślenia, ani też za krótki bo stanowi wtedy zaskoczenie dla operatora.

Boussein [ 4 ] wykazał eksperymentalnie, że przy zbyt krótkim czasie reakcji ujawniają się takie psychofizjologiczne objawy stresu, jak przyspieszony rytm serca, a ponadto zwiększa się liczba popełnianych błędów, natomiast przy zbyt długim czasie reakcji - zwiększa się aktywność elektrodermalna skóry ( co jest traktowane jako przejaw stresu emocjonalnego ). W praktyce głównym problemem jest zbyt długi czas reakcji systemu. Z cytowanych badań Aronssona i Meyerhoffa [ 3 ] wynika, że na czynnik ten narzekało 59 % respondentów.

Nawiasem mówiąc jest to zmienny przykład, jak postęp technologiczny wpłynął na zmiany podstaw i oczekiwań ludzi. Przed komputeryzacją było dla każdego naturalne, że czas oczekiwania na otrzymanie potrzebnej informacji (ze stosu papierów) trwa kilka minut. Teraz stres budzą już kilkosekundowe okresy oczekiwania. Johansson i Aronsson [ 11 ] pytali badanych urzędników jaki wybraliby czas reakcji, gdyby technologia umożliwiła im ustalenie maksymalnego czasu. 63 % wybrało jako maksymalną zwłokę - 5 sekund a jedynie 20 % - powyżej 10 sekund.

Autorzy wielu opracowań poczynili zestawienia, w których został określony optymalny czas odpowiedzi systemu, przy danym typie operacji.

Wskazuje się, że w razie awarii systemu (bądź przedłużającego się czasu reakcji) użytkownik, nie wiedząc co się stało, zadaje sobie następujące pytania : czy zrobiłem błąd, czy pomylił się terminal, czy zaszła pomyłka w sieci lokalnej albo na linii, czy pomylił się komputer centralny. By zapobiec niepotrzebnym napięciom dobrze zaprogramowany terminal powinien :

• dostarczyć informacje będące odpowiedzią na powyższe pytania

• wskazać, jakie działania mają być podjęte

• w razie dłuższej przerwy pomóc użytkownikowi w zorientowaniu się, co się stało z programem i danymi, które były przetwarzane przed awarią.

Ograniczenie kontaktów społecznych

Wielu autorów badań wyraża, że komputeryzacja pracy urzędniczej wpływa na ograniczenie kontaktów między ludźmi, zwiększa izolację jednostki, a więc wprowadza do pracy nowy stresogenny element.

Groźba ograniczenia kontaktów społecznych wynika przede wszystkim z dwóch właściwości pracy przy komputerze. Po pierwsze, jest to praca wymagająca dużej koncentracji, uwagi, skupienia i wysiłku, a tym samym wymaga wycofania się z doraźnych kontaktów społecznych. Po drugie - a ma to skutki daleko siężne - funkcję przekazywania informacji przejmują maszyny, a zwolnieni zostają z niej ludzie. Przez to konieczność bezpośredniego kontaktowania się - w celu przekazywania informacji - zmalała.

Badania nad społecznymi skutkami komputeryzacji, jakie do tej pory przeprowadzono, częściowo tylko potwierdzają realność wspomnianego zagrożenia. Zmniejszenie kontaktów zarejestrowano tylko w niektórych biurach i to w odniesieniu do niektórych tylko grup urzędniczych.

Operatorki badane w ramach międzynarodowego programu badawczo - MEPS ( Musculoskeletal, Eyes and Psychosocial Stress in VDT Operators ) były wyraźnie zadowolone z możliwości nawiązania kontaktów, czy to koleżeńskich, czy że zwierzchnikiem. Niemniej jednak niektórzy aktorzy odnotowują ograniczenia kontaktów społecznych. Wyczerpujące dane na ten temat zgromadził Aronsson [ 1 ] analizował on opinie 141 osób, które wykonywały podobną pracę przed i po wprowadzeniu komputera. Wyróżnił wśród nich 3 podgrupy różniące się statusem zawodowym i stwierdził, że ograniczenie kontaktów interpersonalnych dotyczy tylko grupy o najniższych wymaganiach kwalifikacyjnych. Osoby te zgłaszały zmniejszone możliwości kontaktów z przełożonymi, z kolegami, a także mniejszą spójność grupy roboczej. We wszystkich podgrupach traktowanych łącznie zachodziła istotna korelacja między opiniami na temat wzrostu wymagań co do koncentracji uwagi podczas pracy, a spostrzeganym środkiem możliwości kontaktowania się ze zwierzchnikiem i kolegami. Przy czym korelacja to najsilniejsza była w grupach o niższym statusie. Potwierdzałoby to tezę wyrażoną wcześniej, że ograniczenie kontaktów w dużej mierze jest spowodowane charakterem pracy, wymagającej dużego zaangażowania uwagi i koncentracji.

Zgodnie z opinią wielu autorów, koniecznym warunkiem skutecznego zapobiegania możliwym stresom wynikającym z ograniczenia lub spłycenia kontaktów społecznych, jest szczególna troska o tę sferę ze strony kierownictwa zakładu. Zaleca się m. in. Następujące posunięcia organizacyjne :

• wprowadzenie dodatkowych przerw w pracy i przygotowanie pomieszczeń, blisko stanowiska pracy, gdzie pracownicy mogliby się spotykać i wspólnie spędzać przerwy [ 14 ] ;

• stwarzanie warunków dla funkcjonowania grup nieformalnych na terenie zakładu poprzez organizowanie wspólnej reakcji pracowników ;

• dbanie, by kierownictwo dostarczało społecznego wsparcia operatorom komputerów ;

• organizowanie kursów dla kierownictwa, na których uczono by jakie stosować techniki zarządzania, aby zredukować stres u operatorów komputerów. Na przykład w Stanach Zjednoczonych kursy tego typu organizuje stowarzyszenie Computer and Bussiness Equipment Manufactores Associacions [ 13 ] ;

• organizowanie medycznej i psychologicznej pomocy w miejscu pracy - jako jednego z elementów wsparcia społecznego dostarczanego przez zakład pracy.

6. Pola i promieniowanie elektromagnetyczne

Zygmunt Garbarczyk

Źródłem pól elektromagnetycznych występujących w przestrzeni wokół monitorów komputerowych i telewizyjnych są prądy i napięcia wytworzone w poszczególnych układach elektrycznych monitorów ekranowych. Najważniejsze z nich to:

• układ odchylania poziomego , a zwłaszcza cewki odchylające

• układ odchylania pionowego, a zwłaszcza cewki odchylające

• lampka kineskopowa i zasilacz napięcia

• układ modulacji jasności świecenia plamki.

Pozostałe układy, stanowiące tzw. jednostkę centralną i znajdujące się w głównej

obudowie komputera, z uwagi na dobre ekranowanie i małą moc, nie są źródłem zagrożeń elektromagnetycznych.

W tabeli 1 wyodrębniono pasma, w których potencjalnie monitor może promieniować lub wytwarzać pola elektryczne i magnetyczne strefy bliskiej ora bliżej określono poszczególne źródła.

Natężenie pól elekromagnetycznych w każdym z pasm zależą od wielu czynników, między innymi od rodzaju monitora ( barwy, monochromatyczny ), jego wielkości, rozdzielczości, zastosowanego ekranowania itp. Natężenia i przebiegi czasowe pól wokół monitorów komputerowych i telewizyjnych są zbliżone [ 15 ]. Istotna różnica dotyczy odległości od kineskopu, w jakich znajdują się operatorzy komputerowi i telewidzowie. Operator stanowiska komputerowego znajduje się zazwyczaj w odległości 0,4  1 metra od monitora ( zwłaszcza twarz ) i odległości tej nie można zwiększyć z uwagi na konieczność rozróżniania szczegółów obrazu ( np. pisma ) na ekranie. Telewizję natomiast zaleca się oglądać z odległości co najmniej 1,5 metra, tj. 3  9 przekątnych ekranu [ 2 ].

Operator może być zatem narażony na znacznie silniejsze pola niż telewidz. Wynika to z praw rządzących zachowanie się natężeń pól w funkcji odległości od źródła. W strefie indukcji ( bliskiej ), tj. w odległości od źródła mniejszej od długości fali, natężenia pól źródeł punktowych maleją z kwadratem lub trzecią potęgą odległości. Dla fali elektromagnetycznej ( strefa falowa zwana daleką - odległość większa od długości fali ) składowe magnetyczna i elektryczna fali są odwrotnie proporcjonalne do odległości, a gęstość strumienia mocy promieniowanej maleje z kwadratem odległości.

Tabela 1. Pola i promieniowanie elektromagnetyczne monitora [ 1 ]

W odniesieniu do pól elektrycznych i magnetycznych, których źródła pokazano na rysunku 1, operator i telewidz znajdują się w strefie bliskiej. Ponieważ monitor nie jest źródłem punktowym, to natężenia pól mogą maleć nieco wolniej, proporcjonalnie do czynnika z zakresu 1/r ÷ 1/r² ( r - odległość od monitora ).

Rys. 1. Podstawowe źródła pól elektrycznych i magnetycznych monitora.

Promieniowanie jonizujące

Monitor może być źródłem bardzo słabego miękkiego promieniowania rentgenowskiego i nadfioletu. W kineskopie, na skutek hamowania wiązki elektronowej na luminoforze, wydziela się promieniowanie rentgenowskie niskoenergetyczne ( do kilkudziesięciu keV dla największych monitorów ). Także na skutek jonizacji lub wzbudzenia atomów materiału luminoforu generowane jest promieniowanie nadfioletowe o szerokim spektrum - A, B, C i nadfiolet próżniowy.

Zgodnie z zarządzeniem prezesa Państwowej Agencji Atomistyki z 31. 03. 1988 r. [ 21 ], dawka graniczna promieniowania jonizującego dla osób przebywających w ogólnie dostępnym otoczeniu źródeł promieniowania jonizującego, wyrażona jako efektywny równoważnik dawki w ciągu 12 miesięcy, wynosi 1 msV* ( * 1 Sv ( siwer ) jest jednostka równoważnej dawki, odpowiadająca pochłonięciu dawki 1 greja promieniowania rentgenowskiego ) ( 0,1 rema ). Jeżeli w ciągu 12 miesięcy wartość średnia nie przekroczy 1 mSv, to dopuszcza się zwiększenia dawki w okresie 12 miesięcy do 5 mSv. Z kolei, graniczny równoważnik dawki w ciągu 12 miesięcy wynosi dla skóry 50 mSv ( 5 remów ), a dla soczewek oczu - 15 mSv ( 1,5 rema ).

Do użytkownika współczesnych typów monitora komputerowego promieniowanie rentgenowskie praktycznie nie dochodzi. Z licznych pomiarów prowadzony w różnych ośrodkach badawczych na świecie wynika bowiem, że szkło kineskopu jest wystarczającą osłoną, tłumiącą promieniowaniem rentgenowskie [ 2, 14 ].

Maksymalne, stwierdzone w 1981 r. przez amerykański Departament zdrowia, poziomy promieniowania rentgenowskiego w odległości 5 cm od ekranu osiągały wartość ok. 5 mR/h w przypadku jedynie ok. 6,5 % monitorów starego typu ( z lat 1970 - 80 ). W przeliczeniu na równoważną dawkę pochłoniętą odpowiada do wartości ok. 8,5 mSv w ciągu roku przy 8 - godzinnej codziennej eksploatacji.

Monitory te zostały usunięte ze sprzedaży i zaprzestano ich produkcji. Oczywiści, faktyczne warunki eksploatacji, na skutek bardzo silnego pochłaniania tego typu promieniowania przez powietrze, były znacznie korzystniejsze dla operatorów.

W 1983 r. kanadyjskie Biuro Ochrony Radiologicznej [ 2 ] oszacowało na podstawie badań ok. 3000 monitorów w Kanadzie, USA i Europie Zachodniej, po zmierzeniu natężenia promieniowania rentgenowskiego w odległości 5 cm od ekranu, ż w ponad połowie przypadków ( 68,5 % ) nie wykryto promieniowania poza normalnym tłem ( w zależności od miejsca wynosiło ono 1  2,5 mSv na rok ). Jedynie w kilku przypadkach ( 0,4 % ) monitorów wycofanych z handlu stwierdzono emisję większą od dopuszczalnej ( 4,4 mGy/h* co odpowiada równoważnikowi dawki rocznej przy 8 - godzinnej ekspozycji codziennej ok. 4,4 mSv dla samych lam kineskopowych ( * 1Gy

( grej ) jest to jednostka dawki pochłoniętej, odpowiadająca pochłonięciu energii 1 J na 1 kg masy ). Jednak w żadnym z badanych monitorów nie stwierdzono wartości promieniowania jonizującego większej niż dopuszczalna, określona nie tylko dla pracowników obsługujących źródła promieniowania, ale także dla ogółu ludności ( wg zaleceń Międzynarodowej Komisji Ochrony Radiologicznej ).

Przed ekranem ( w odległości ok. 0,5 m ) natężenie promieniowania jest co

Najmniej o połowę mniejsze od wartości zmierzonej w odległości 5 cm, a według niektórych obliczeń wynosi ono tylko ok. 10 % tej wartości [ 2 ].

Nadfiolet próżniowy ( długość fali krótsza niż ok. 100 nm ) generowany w kineskopie jest praktycznie całkowicie pochłaniany przez szkło.

Promieniowanie optyczne

Promieniowanie widzialne

W przypadku światła natężenie napromieniowania operator nie przekracza 2,5 W/m² - zwykle wynosi 0,1  2,5 W/m². Luminacja ekranu, parametr niezależny od odległości dzielącej operatora od monitora, waha się w granicach 3,4  127 cd/m² [ 2 ]. Obserwuje się też [ 2, 11 ] krótkie impulsy o luminacji rzędu 10⁴ cd/m², co jest wartością zbliżoną do maksymalnej dopuszczalnej wartości proponowanej przez higienistów amerykańskich [ 25 ], jednak wartość średnia tych impulsów nie przekracza 50 cd/m². W tym zakresie widma promieniowanie nie ma problemu nadmiernej luminacji. Ze względów ergonomicznych Międzynarodowa Organizacja Pracy zaleca [ 14 ] wyższe luminacje ( rzędu 100 cd/m² ), co nie zawsze jest osiągalne.

Promieniowanie podczerwone

W zakresie podczerwieni wykryto tylko promieniowanie cieplne monitora [ 2, 14 ], wynikające z jego podwyższonej temperatury. Natężenie napromieniowania nie przekraczało 0,05 W/m². Natężenie promieniowania wahało się w granicach 0,12  0,29 W/m²  sr.

Zgodnie z obwieszczeniem ministra pracy i polityki socjalnej z 17. 05. 1995 r. w sprawie NDN [ 23 ] najwyższe dopuszczalne średnie natężenie napromieniowania wynosi :

• dla oka : 150 W/m²

• dla skóry : 700 W/m²

Jak widać, wartość dopuszczalne ok. 3 - 4 rzędy wielkości większe od wytwarzanym przez monitory.

Promieniowanie nadfioletowe

Badania amerykańskie i kanadyjskie prowadzone w latach 70. i 80. [ 2, 14 ] wykazały, że promieniowanie nadfioletowe o długości krótszej niż 340 nm ( nadfiolet próżniowy, C i B oraz częściowo A ) jest całkowicie pochłaniane przez szkło kineskopu. Na zewnątrz wykrywa się zatem tylko długofalową część nadfioletu ( tzw. nadfiolet A ). Wartość natężenia napromieniowania uzyskiwane przez różnych badaczy znacznie się od siebie różniły i zawierały w zakresie 1µW/m² ÷ 1 m W/m².

Wartości podawane przez badaczy szwedzkich z reguły były nieco wyższe.

W opracowaniu Berggvista [1] zebrano wyniki pomiarów natężenia promieniowania nadfioletowego 400 monitorów, uzyskane przez kilka zespołów. Najczęściej natężenie nie przekroczyło 0,01 W/m² i była to przede wszystkim emisja bliskiego nadfioletu , z pasma 350 ÷ 400 nm. W przypadku fal krótszych ( 200 ÷ 320 nm) natężenie napromieniowania było znacznie mniejsze, wynosiło ok.10µ W/m² w odległości 0,5 m od ekranu, co przez część mierników nie było już rejestrowane. Jednak prawdopodobnie w wielu pomiarach zarejestrowano część promieniowania pochodzącego z innych źródeł. Na przykład Knave [ 14 ] mierząc natężenie napromieniowania w określonych warunkach otrzymał przy monitorze wartość nawet rzędu 40 mW/m², a 130 mW/m² - po usunięciu monitora, co świadczyło, że monitor osłaniał operatora przed promieniowaniem docierającym przez okna i świetliki w dachu.

Zgodnie z obwieszczeniem ministra pracy i polityki socjalnej z 17. 05. 1995 r.

[ 23 ] ustalono następujące najwyższe dopuszczalne wartości skuteczne napromieniowania :

• erytemalnego ( ochrona skóry ) dla 8 - godzinnej dnia pracy : 30 J/m²

( odpowiada to średniemu napromieniowaniu z 8 godzin - 1 mW/m² )

• koniunktywalnego ( ochrona oczu ) w przypadku napromieniowania nie

powtarzającego się dnia następnego : 30 J/m² oraz 18J/m² ( odpowiada

średniemu napromieniowaniu 0,6 mW/m² ) przy powtarzającej się ekspozycji.

Przy ocenie zagrożenia nadfioletem A, o którym tu mowa, wymienione wartości bezwzględne uzyskane z pomiarów należy odpowiednio skorygować posługując się krzywymi skuteczności biologicznej. Można przyjąć, że prawie we wszystkich przypadkach wartości napromieniowania w zakresie nadfioletu są znacznie mniejsze od najwyższych dopuszczalnych natężeń (NDN). Pewne wątpliwości może budzić część nadfioletu. A, którego natężenie w badaniach szwedzkich było większe niż stwierdzono w innych krajach. Najprawdopodobniej jednak przekroczenia te są wynikiem błędów pomiarowych. Pomiary własne autora, wykonane przy powierzchni ekranów kilku monitorów nowej generacji wykazały , że napromieniowanie erytemalne jest znacznie mniejsze niż 0,1 mW/m² ( miernik o rozdzielczości 0,1mW/m² nie reagował).

Promieniowanie mikrofalowe

Promieniowanie mikrofalowe obejmuje zakres promieniowania elektromagnetycznego od 300 GHz do 300 MHz (od podczerwieni do radiofal ). Przebiegi o częstotliwościach z tego zakresu nie są celowo wytworzone w monitorach komputerowych ani w samych komputerach typu PC. Mogą powstawać jako tzw. wyższe harmoniczne na skutek zniekształceń przebiegów o niższych częstotliwościach. Ich natężenie jest jednak tak słabe , że promieniowanie to nie jest wykrywalne aparaturą stosowaną do potrzeb bezpieczeństwa i higieny pracy lub ochrony środowiska. Mogą one co najwyżej, w niektórych rzadkich przypadkach, stanowić źródło zakłóceń radioelektrycznych.

Z tych względów promieniowania mikrofalowego nie wymienia się w literaturze w kontekście higieny i bezpieczeństwa pracy przy monitorach.

Pola elektromagnetyczne 0,1 ÷ 300 MHz ( radiofale )

Na stanowisku pracy operatora występują pola z zakresu radiofalowego ze wspomnianej wcześniej strefy indukcji, w której natężenie pola elektrycznego i magnetycznego nie są ze sobą jednoznacznie związane. Dlatego opis pola elektromagnetycznego musi zawierać dwie wartości: natężenie pola elektrycznego i magnetycznego. Pola 0,1 ÷ 300 MHz są wytworzone przede wszystkim przez układ sterujący natężeniem jasności plamki świetlnej oraz przez obwody cyfrowe komputera ( pola o częstotliwości zegara i ich harmoniczne ). Częstotliwość tych pól wynosi od kilku do kilkuset MHz.

Pola wielkiej częstotliwości 01 ÷ 300MHz są bardzo słabe i mierzalnie tylko w pobliżu monitora. Poprawne wykonane pomiary wykazują wartości rządu 1 mV/m - dla pola elektrycznego i dziesiątych części mA/m - dla pola magnetycznego [ 2 ]. Podawane w niektórych doniesieniach wartości rzędu 100 V/m i 1 A/m są błędne, gdyż mierzący nie uwzględniali zakłócającego wpływu sprzężeń pojemnościowych między zastosowanym miernikiem typu Narda a układem odchylania poziomego [ 12 ].

Z innych pomiarów wynika, że natężenie pola elektromagnetycznego przy monitorze nie przekracza 0,5 V/m, a pola magnetycznego - 200 µA/m [ 2, 14, 17 ]. Dla większych odległości natężenie pola szybko maleje, np. natężenie pola elektrycznego w odległości 1 m jest mniejsze niż 1 mV/m, a natężenie pola magnetycznego w odległości 0,3 m - niż ok. 0,1 µA/m.

Polskie przepisy, odniesione do rozpoznawania pasma [ 18 ], dopuszczają dla ogół zatrudnionych pracę bez żadnych ograniczeń w polach o natężeniach nie przekraczających następujących wartości :

• do 20 V/m - pola elektryczne, do 2 A/m - pola magnetyczne ; jeżeli

częstotliwość pola wynosi 0,1 ÷ 10 MHz ;

• do 7 V/m - pola elektryczne ; jeżeli częstotliwość pola wynosi 10 ÷ 300 MHz.

Również w świetle mają natężenia mniejsze o kilka rzędów wielkości od wartości wymienione pola mają natężenia mniejsze o kilka rzędów wielkości od wartości podlegających ograniczeniom, są zatem całkowicie bezpieczne.

Pola elektromagnetyczne 1 ÷ 100 kHz

Pola elektromagnetyczne tego pasma częstotliwości są wytwarzane przez układ odchylania poziomego ( linii ) monitora ekranowego. Dodatkowo, sygnał odchylania poziomego jest wzmacniany, powielany i prostowany w celu uzyskania wysokiego napięcia do zasilania ekranu lampy kineskopowej. Ostatnio, w celu poprawienia jakości obrazu, wyraźnie dąży się do zwiększania częstotliwości odświeżania obrazu i zwiększania jego rozdzielczości, co pociąga za sobą wzrost częstotliwości odchylania poziomego. Dlatego spotyka się już przypadki, gdy częstotliwość odchylania poziomego znajduje się w paśmie radiofalowym ( 0,1 ÷ 300 MHz ). Stwarza to możliwość przekroczenia formalnych wartości dopuszczalnych natężeń pól z uwagi na skokową zmianę w dół wartości natężeń odpowiadających strefie bezpiecznej. Należy jednak pamiętać, że ten skok formalny nie odpowiada rzeczywistemu gwałtownemu wzrostowi aktywności biologicznej. Pola częstotliwości podstawowej ( 15 ÷ 125 kHz ) i pięciu pierwszych harmonicznych przenoszą 95 % całkowitej energii pól wytwarzanych przez monitor.

Pola elektromagnetyczne mają przebiegi czasowe zbliżone do impulsowych przebiegów napięć ( pole elektryczne ) i prądów ( pole magnetyczne ) wytwarzanych przez układ odchylania poziomego. Przykładowe kształty impulsów prądowych i napięciowych przedstawiono na rysunku 2.

Natężenia pola elektromagnetycznego w tym paśmie częstotliwości w porównaniu z natężeniem pól o częstotliwości powyżej 100 kHz, jest stosunkowo duże. Według niektórych doniesień [ 16 ] natężenie pola elektrycznego osiąga wartość do 1800 V/m, a magnetycznego - do 3 A/m. Podczas pomiarów przeprowadzonych w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy, Korniewicz, Gryz i Bukowicki [ 9 ] uzyskali maksymalne natężenie międzyszczytowe o wartości 700 V/m dla pola

Rys. 2. Kształt przebiegu czasowego : a ) natężenia prądu przy częstotliwości 100 kHz b ) napięcia w układzie odchylania poziomego [ 2 ]

Elektrycznego i 30 A/m - dla magnetycznego. Wartości te uzyskano w pobliżu transformatora, przy tylnej ściance monitora. W odległości 30 cm przed ekranem natężenie międzyszczytowe było znacznie mniejsze i nie przekraczało 12 A/m - dla pola magnetycznego, a dla pola elektrycznego wynosiło z reguły znacznie poniżej 100 V/m. Dla różnych typów monitorów zmierzone natężenia różniły się nawet 20 - krotnie. Berqvist [ 1 ] szacuje, że w odległości 30 cm od ekranu natężenie pola elektrycznego nie przekracza 150 V/m, a pola magnetycznego - 0,2 A/m. Natomiast Stuchly i współpracownicy [ 13 ] oceniają natężenie pola elektrycznego na mniejsze niż 5 V/m, a większe wartości uzyskiwane wcześniej przez innych badaczy jako powodowe zakłócającym wpływem sprzężeń pojemnościowych między miernikiem a układem odchylania. Autorzy nie podają jednak typu badanego monitora, od czego, jak wynika z badań Korniewicza i współpracowników [ 9 ], istotnie zależy natężenie pola.

Przepisy krajowe dla pól o częstotliwości 1 ÷ 100 kHz [ 23 ] jako dopuszczalne dla ekspozycji 8 - godzinnej określają wartości równoważne ( wartość międzyszczytowa podzielona przez 2 √2 ) :

• natężenia pola elektrycznego : 100 V/m

• natężenia ( indukcji ) pola magnetycznego : 10 A/m ( ok. 12,5 µT ).

Praktycznie wszystkie monitory spełniają te kryteria.

Należy podkreślić, że obecnie większość producentów monitorów, w tym wszyscy liczący się na świecie, starają się sprostać najostrzejszym wymaganiom stawianym przez zalecenia Szwedzkiej Narodowej Rady Metrologii i Testów MPR 1990 : 10 [ 28 ].

Na rynku powszechnie dostępne są monitory low radiation - LR, które zazwyczaj spełniają wymagania Szwedzkiej Narodowej Rady Metrologii i Testów. Według tych zaleceń wartości skuteczne indukcji pól magnetycznych i natężenia pola elektrycznego, mierzone w odległości 50 cm od monitora, nie powinny przekraczać dla zakresu częstotliwości VLF ( 2 ÷ 400 kHz ) :

• w przypadku pól magnetycznych : 0,025 µT ( odpowiada to ok. 0,02 A/m

• w przypadku pól elektrycznych : 2,5 V/m.

Zatem monitory spełniają wymagania MPR, spełniają także z dużym zapasem wymagania krajowe, w tym także w początkowym zakresie radiofalowym ( powyżej 100 kHz ).

Należy się spodziewać, że w najbliższym czasie wymagania klientów spowodują całkowite wyparcie z rynku monitorów nie spełniających tych zaleceń. Trzeba niestety stwierdzić, że na razie producenci odbiorników telewizyjnych nie podążają tą samą drogą.

Rozkład zmiennych pól elektromagnetycznych wokół monitora nie jest symetryczny. Najsilniejsze pola mogą występować nie z przodu, lecz z tyłu bądź z boków obudowy monitora, w zależności od usytuowania układów odchylenia. W literaturze niema wystarczających danych pomiarowych na ten temat. Problem ten ma jednak drugorzędne znaczenie, gdyż nawet w przypadkach występowania zwiększonych natężeń pól za lub z boku monitora, nie należy oczekiwać istotnie większego zagrożenia. Niemniej jednak, należy unikać sytuacji w których np. stanowiska są ustawione jedno za drugim w taki sposób, że operator ma tuż za plecami inny monitor.

Pola magnetyczne o częstotliwościach poniżej 1 kHz

W wytwarzanym przez monitor polu elektromagnetycznym o częstotliwościach mniejszych od 1 kHz dominują składowe o częstotliwościach od 45 do ok. 100 Hz oraz ich kilka pierwszych harmonicznych, których źródłem jest przede wszystkim układ odchylenia pionowego.

Pole wytwarzane przez ten układ ma kształt zbliżony do generowanego przez układ odchylenia poziomego ( rys. 2 ), różni się jedynie częstotliwością.

Z pomiarów wykonywanych przez wielu badaczy wynika, że w odległości 0,3 m od monitora natężenie pola elektrycznego tego pasma nie przekracza 50 V/m, a magnetycznego - 0,2 A/m.

Dotychczas w Polsce nie określono dopuszczalnych natężeń pól elektromagnetycznych dla całego pasma poniżej 1 kHz. Określono wartości dopuszczalne tylko dla częstotliwości przemysłowej - 50 Hz [ 20, 22 ]. Dla ogółu ludności dopuszcza się wartość natężenia pola elektrycznego 1000 V/m. Pole elektryczne wokół monitora jest około dwudziestokrotnie mniejsze od tej wartości. Istnieją wprawdzie przepisy z zakresu ochrony ludzi i środowiska przed oddziaływaniem pola elektromagnetycznego ogłoszone w zarządzeniu ministra górnictwa i energetyki z 28. 01. 1985 r. [ 20 ], ale odnoszą się one jedynie do projektowania i eksploatacji urządzeń elektromagnetycznych. Według [ 22 ] dopuszcza się 8 - godzinną ekspozycję na pole magnetyczne o natężeniu 400 A/m ( 0,5 mT ).

Wobec braku w kraju przepisów mogących mieć zastosowanie do oceny pól układów odchylenia pionowego, pracujących w paśmie 50 ÷ 100 Hz, można stosować w tym zakresie wymienione już zalecenia szwedzkie MPR, według których natężenia pól wolnozmiennych w zakresie od 5 Hz do 2 kHz nie powinny przekraczać wartości :

• pole elektryczne : 25 V/m

• pole magnetyczne : 0,25 µT ( co odpowiada 0,2 A/m ).

Parlament Europejski, w rezolucji z dnia 5. 05. 1994 r., zaproponował włączenie wymagań MPR do obowiązującej dyrektywy 90/270/EWG dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe. Należy podkreślić, że wymagania MPR są niezwykle restrykcyjne, a przepisy higieniczne międzynarodowe i krajowe dotyczące pól z tego pasma są co najmniej o jeden rząd wielkości łagodniejsze.

Monitory ekranowe są wrażliwe na zewnętrzne pola magnetyczne, zmieniające tor wiązki elektronowej rysującej obraz na ekranie. Z tego powodu należy unikać ustawienia monitorów w pobliżu transformatorów bądź kabli energetycznych. Wprawdzie wytwarzane przez nie pole magnetyczne nie jest duże, to jednak już od około 0,5 µT obserwuje się drżenie obrazu, pogarszające jego ostrość.

Pola elektrostatyczne i jonizacja powietrza

Źródłem pola elektrostatycznego monitora jest przede wszystkim potencjał ekranu kineskopu. Pojawia się on w momencie włączenia monitora. Luminofol i pokrywająca go cienka maska aluminiowa lub maskownica mają wtedy wysoki potencjał , dochodzący w zależności od typu monitora do ok. + 10 ÷ + 30 kV. Przez indukcję, do podobnego potencjału ładuje się powierzchnia czołowa kineskopu od strony operatora. Szczególnie łatwo można to zaobserwować w odbiornikach telewizyjnych. Z upływem czasu , na skutek wychwytywania przez naładowaną czołową część kineskopu jonów ujemnych z powietrza oraz dopływu ładunków ujemnych drogą przewodnictwa (upływności) potencjał powierzchni czołowej maleje.

Zbierany na niej ładunek ekranuje pole elektrostatyczne monitora i natężenie pola na zewnątrz maleje. W zależności od wilgotności powietrza i użytych środków ( np. sztucznej jonizacji powietrza) proces zanika tego może trwać od kilku sekund do kilkudziesięciu godzin. Po wyłączeniu monitora pole elektrostatyczne monitora powinno zaniknąć, jednak w przypadku, gdy monitor był wyłączony dostatecznie długo i zdążył się częściowo rozładować, to z kolei zgromadzony na jego powierzchni ładunek ujemny staje się źródłem pola elektrostatycznego o kierunku przeciwnym niż przy wyłączonym monitorze. Zilustrowano to na rysunku 3.

Rys.3. Zachowanie się potencjału elektrostatycznego powierzchni ekranu monitora komputerowego starej generacji lub monitora telewizyjnego

Wobec tego , że potencjał operatora jest zbliżony do potencjału ziemi, między operatorem a ekranem istnieje napięcie do kilkunastu kV, a tym samym pole elektrostatyczne skierowane do ekranu w kierunku operatora. Jego natężenie zmierzone uziemionym miernikiem (co zwiększa natężenie pola w pobliżu miernika) wynosi do 75 kV/m w odległości 10 cm od ekranu [11] i do 20 kV/m w odległości 40 cm [9]. Dotyczy to monitorów starszych ekranów generacji . Inne źródła podają mniejsze wartości.

W nowszych modelach monitorów, zwłaszcza typu LR, integralną częścią kineskopu jest uziemiona warstwa przewodząca. Powoduje to praktyczne całkowite wyeliminowanie pola elektrostatycznego ww. pochodzenia.

Niekiedy jednak źródłem pola może być sam operator korzystający z siedziska obitego tworzywem sztucznym, skutkiem czego jego ubranie i on sam może być naładowany elektrycznie. Wtedy także może powstawać silne pole elektryczne między uziemionych ekranem a operatorem. Z punktu widzenia skutków zdrowotnych oba efekty mogą być równoważne, jeżeli operator naładuje się ujemnie. Na szczęście jednak potencjał elektrostatyczny operatora jest co do wartości bezwzględnej mniejszy ( wg pomiarów własnych - od kilkudziesięciu woltów do 3 kV).

W Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Korniewicz, Gryz i Bukowicki zbadali 145 typów monitorów. Wyniki przedstawiono na rysunku 4 oraz w tabeli 2. Pomiary wykonano przy wilgotności względnej powietrza poniżej 35 %. Jest to bardzo istotne, gdyż wilgotność silnie wpływa na wartość mierzonego potencjału. Jak widać, zdecydowaną większość stanowią jeszcze w zakładach pracy monitory o potencjale elektrostatycznym ekranu przekraczającym wartości uznawane za dopuszczalne, a wynoszące 200 i 500 V [ 19, 28 ], jednak rosnąca liczba monitorów LR zapewne w krótkim czasie poprawi sytuację.

Monitory, przy których nie stwierdzono przekroczeń potencjału 200 i 500 V, były najczęściej monitory typu LR. Należy jednak zaznaczyć, że zanotowano kilka typów LR o bardzo dużych wartościach potencjałów.

Rys. 4. Wyniki badań potencjału elektrostatycznego powierzchni ekranu 145 typów monitorów ekranowych z lat 1987 - 1996 [ 8 ]

Tabela 2. Potencjał elektrostatyczny ekranu różnych typów monitorów.

Rys. 5. Zależność potencjału elektrostatycznego ekranu ( w % wartości maksymalnej w chwili włączenia ) od wilgotności względnej powietrza i czasu pracy monitora [ 8 ]

Na rysunku 5 pokazano przykładową zależność potencjału monitora od wilgotności względnej powietrza i czasu pracy ( od momentu włączenia monitora ). Wykres przedstawiania spadek potencjału ekranu telewizora `' Jowisz `' w funkcji czasu od włączenia monitora ( czasu neutralizacji ) i wilgotności powietrza przy temperaturze 20 - 22°C.

Problem elektryczności statycznej ( wysokiego potencjału elektrostatycznego ekranu ) jest szczególnie istotny zimą, gdy wilgotność względna powietrza w pomieszczeniach spada poniżej 40 %.

Zmniejszenie natężenia pola elektrostatycznego można uzyskać przez :

• utrzymywanie w pomieszczeniu, w którym monitor jest eksploatowany,

właściwej wilgotności względnej powietrza, większej niż 40 %

• stosowanie monitorów LR

• krótkotrwałe stosowanie sztucznej jonizacji powietrza ( np. jonizatorem elektrycznym )

• przetarcie monitora, po wyłączeniu, lekko wilgotną szmatką

• założenie na monitor filtru ekranującego ( uziemionego, przewodzącego ), funkcje te spełnia obecnie znaczna część oferowanych na rynku filtrów optycznych.

Do oceny narażenia na pola elektrostatyczne, w danych w Polsce wytycznych ochrony przed elektrycznością statyczną [ 19 ], zaleca się stosowanie kryteriów określonych w radzieckiej normie GOST 12 - 1. 0.45 - 84 [ 26 ], w której ustalono, że :

• przebywanie w polach o natężeniu E < 20 kV V/m nie podlega ograniczeniom;

• przebywanie w polach o natężeniu E = 20 ÷ 60 kV/m należy ograniczyć do czasu : t ( h ) = 60 V/m/E² ( kV/m )

• w polach o natężeniu powyżej 60 kV/m pracownicy nie powinni przebywać.

Według powyższych kryteriów operator monitora nie jest nadmiernie narażony na działanie pola elektrostatycznego, ale ekspozycja na to pole może być duża, zbliżona w niektórych wypadkach do maksymalnej dopuszczalnej.

Ponadto, w wymienionych wytycznych polskich potencjał elektrostatyczny naładowanych powierzchni ograniczono do 200 V ( dopuszczalna wartość natężenia pola elektrostatycznego w odległości 10 cm od powierzchni 2 kV/m ).

Według zaleceń szwedzkich ( MPR 1990 : 10 ) dopuszczalny potencjał elektrostatyczny ekranu monitora powinien być ograniczony do wartości poniżej 500 V.

Pole elektrostatyczne, poza bezpośrednim działaniem na człowieka, wpływa również na powstawanie i ruch jonów w powietrzu. Nie ekranowany monitor starego typu wychwytuje jony ujemne, a jony dodatnie odpycha w kierunku operatora i w dalszą przestrzeń. Wpływ monitora na koncentrację jonów ujemnych w pomieszczeniu w pomieszczeniu jest zależny od potencjału ekranu. Przy dużych potencjałach rzędu kV/m koncentracja jonów gwałtownie spada do poziomu kilkudziesięciu jonów/cm³ i mniejszej. Z kolei, przy mniejszych potencjałach ( rzędu setek V/m ) może ona nieco ( o kilkadziesiąt % ) wzrosnąć [ 3 ]. Zawsze jednak dochodzi do rozwarstwienia jonów dodatnich i ujemnych, a przy operatora zazwyczaj brakuje jonów ujemnych, co może zdaniem niektórych badaczy niekorzystnie wpływać na samopoczucie ok. 25% operatorów ( wg szacunku izraelskich taka część populacji wykazuje wrażliwość na gwałtowne zmiany składu jonowego powietrza ). Także bombardowanie skóry twarzy operatora jonami dodatnimi i naładowanymi dodatnio drobinami kurzu nie jest zjawiskiem pożądanym.

Monitor starego typu lub odbiornik TV redukuje stężenie jonów lekkich w powietrzu w odległości do 2 m od ekranu, w przypadku gdy nie siedzi przed nim operator ( telewidz ). Osoba siedząca przed monitorem ogranicza ten zasięg, skupiając na sobie linie sił pola elektrycznego.

Dotychczas, oprócz dawnego ZSRR ( przepisy sanitarne nr 2152 - 59 Głównego Lekarza Sanitarnego ), nigdzie na świecie nie normuje się składu jonowego powietrza.

Filtry ochronne

Filtry ochronne są to cienkie, płaskie płyty szklane lub z materiałów sytetycznych o rozmiarach nieco większych od rozmiaru ekranu monitora, przeznaczone głównie do poprawy warunków pracy wzrokowej, a często także do ograniczenia zasięgu pola elektrostatycznego monitora.

Według Korniewicza [ 6 ] podstawowe zadania filtrów ekranowych to :

• poprawa jakości obrazu

• obniżanie natężenia pola elektrostatycznego, występującego przed ekranem

• uniemożliwienie bezpośredniego dotykania ekranu monitora.

Poprawa jakości wzroku obrazu polega na zwiększeniu jego kontrastu. Uzyskuje się ją wtedy, gdy filtr tłumi istotnie światło, zewnętrzne ( dzienne i z oświetlenia sztucznego ), przechodzące w kierunku ekranu monitora, oraz sam odbija od swojej powierzchni znacznie mniej światła niż ekran monitora [ 6 ]. A zatem przy stosowaniu konkretnego filtru ekranowego możliwa do uzyskania poprawa kontrastu zależy od współczynnika odbicia światła od powierzchni ekranu monitora. Współczynnik odbicia światła od powierzchni ekranu monitora powinien być podany w opisie technicznym monitora [ 6 ].

Powyższe wymagania sformułowano w okresie, gdy nie produkowano jeszcze monitorów low radiation ( LR ), których ekrany zawierają warstwę przewodzącą, stanowiącą bardzo skuteczny ekran pola elektrostatycznego. Dla tego typu monitorów stosowanie filtrów osłabiających pole elektrostatyczne jest zbędne. Dlatego należy rozróżniać dwa rodzaje filtrów [ 6 ] :

• filtry poprawiające elektrostatyczne i optyczne warunki pracy - do stosowania w monitorach będących źródłem silnego pola elektrostatycznego i mających współczynnik odbicia światła od ekranu znacznie większy od współczynnika odbicia światła od powierzchni czołowej filtru. Chodzi tutaj o monitory starszego typu, mające potencjał elektrostatyczny ekranu powyżej 200 V i współczynnik odbicia światła białego od ekranu na poziomie 4 % i wyższym ;

• filtry poprawiające jedynie optyczne warunki obserwowania obrazu na ekranie kineskopu - stosowania w monitorach, które :

• mają zabezpieczenie antyelektrostatyczne, dzięki któremu potencjał elektrostatyczny ekranu jest mniejszy niż 200 V, a natężenie pola elektrostatycznego w odległości 10 cm od ekranu monitora nie przekracza 2 kV/m ;

• mają powierzchnię ekranu bez zabezpieczenia antyodblaskowego i wysoki współczynnik odbicia światła białego od powierzchni ekranu - rzędu 4 % ; do tej grupy należy większość popularnych monitorów LR o przekątnej ekranu 14 cali.

Rys. 6. Wartość współczynnika tłumienia pola elektrostatycznego przez filtr Polaroid CP - Uniwersal w funkcji odległości od ekranu monitora ( wg [ 7 ] )

W przypadku monitorów wyższej klasy, wyposażonych w kineskop z warstwami ekranującymi przed polem elektrostatycznym i z warstwami antyodblaskowymi, stosowanie dodatkowych filtrów ekranowych mija się z celem. Ponieważ filtr tłumi światło emitowane przez ekran monitora, wymusza przez to ustawianie intensywniejszej jaskrawości obrazu, co może prowadzić do skrócenia czasu życia kineskopu. Z dotychczasowej praktyki wynika jednak, że monitory częściej wymienia się z uwagi na ich przestarzałość niż uszkodzenia.

Jeśli przy wilgotności poniżej 30 % stwierdza się potencjał ekranu większy niż 200 V ( co przy pomiarze w odległości od ekranu monitora równej 10 cm jest równoznacznie z występowaniem pola elektrostatycznego o natężeniu powyżej 2000 V/m ), to należy stosować filtry ekranowe tłumiące pole elektrostatyczne ( filtry z przewodem uziemiającym ).

W Centralnym Instytucie Ochrony Pracy Korniewicz i Gryz [ 7, 8 ] wykonali badania, z których wynika, że wytyczne krajowe dotyczące ograniczenia potencjału powierzchni ekranu do 200 V będą spełnione, jeśli na ekran monitora założy się filtr tłumiący pole elektrostatyczne ok. 100 razy.

Nie zawsze dokumentacja monitora zawiera odpowiednie dane, można jednak od dostawcy zażądać wyników stosowanych badań. Na rysunku6 pokazano przykładowe tłumienie filtrów o właściwościach antystatycznych, zmierzone w CIOP.

Z punktu widzenia wpływu monitora na jonizację powietrza stosowanie monitorów LR lub filtrów antystatycznych jest bardzo pożądane. Monitor z ekranem naładowanym do potencjału kilku, kilkunastu kV jest w stanie w znacznym sposób obniżyć koncentrację jonów lekkich w odległości do 2 - 3 m od ekranu ( badania własne ). W monitorach starego typu autor wielokrotnie obserwował dość wysoki potencjał górnych i bocznych powierzchni monitora o wartościach zbliżonych do potencjału ekranu. Z punktu widzenia ochrony operatora przed pole elektrostatycznym, jest to zjawisko o mniejszej istotności, jednak z punktu widzenia jonizacji powietrza jest to bardzo niekorzystne. Skutki tej wady można zmniejszyć ograniczenia. W dobrych monitorach LR zjawisko to nie występuje, natomiast w monitorach LR klasy popularnej autor obserwował wartości tego potencjału na poziomie kilkuset V.

Filtry szklane charakteryzują się nieznacznie lepszym tłumieniem pola elektrostatycznego niż filtr siatkowy, ale oba rodzaje filtrów redukują pola elektrostatyczne przed ekranem monitora do poziomów uznawanych za bezpieczne.

Filtry siatkowe, z uwagi na wyraźnie gorsze właściwości optyczne i trudność w utrzymaniu ich czystości wychodzą z użycia.

Podsumowanie

Monitory ekranowe są źródłem szerokiego spektrum pól i fal elektromagnetycznych, jednak poziomy tych czynników, w świetle aktualnej wiedzy, są na tyle małe, że nie powodują skutków zdrowotnych. Jedynym problemem mogą być pola elektrostatyczne, które jednak można łatwo wyeliminować stosując nowoczesne monitory z ekranami zawierającymi warstwę przewodzącą oraz uziemione filtry ekranowe.

7. Wymagania ergonomiczne

Agnieszka Wolska, Adam Gedliczka, Joanna Bugajska

Ogólne zasady kształtowania stanowisk pracy *

( *Przedstawione w tym rozdziale zasady są zgodne z normą ISO/DIS 9241 - 5.3 [ 20 ]

Projektowanie komputerowego stanowiska pracy powinno być poprzedzone analizą zadań przewidzianych do wykonywania na danym stanowisku, dzięki czemu można określić zadania najważniejsze. Taka analiza zadań powinna uwzględniać :

• zadania i ich wzajemne powiązania : częstotliwość, ważność, położenie przedmiotów, obserwacji, czas i rodzaj korzystania z wyposażenia ;

• najważniejsze zadania wzrokowe ;

• położenie kończyn górnych : znaczenie dla pozycji przy pracy, zasięg przy operowaniu urządzeniami, wzajemne usytuowanie wyposażenia komputerowego i materiałów niezbędnych do wykonywania zadań, czas trwania i złożoności ruchów.

Przy rozpatrywaniu wymagań, założeń projektowych ( konstrukcyjnych ) i wyborze stanowiska do pracy z komputerem, stosuje się pięć, powiązanych ze sobą, zasad :

• uniwersalność i elastyczność. Stanowisko powinno umożliwiać wybranej populacji użytkowników wykonywanie powierzonych im zadań wygodnie i wydajnie. Ponadto konstrukcja stanowiska pracy powinna być odpowiednia dla wielu różnych zadań, które mogły być na nim wykonywane, a im dłuższy przewidywany czas pracy danego użytkownika przy komputerze, tym ważniejsze jest zrealizowanie dobrego projekty stanowiska pracy ;

• możliwość dostosowania. Wybór i projektowanie mebli oraz wyposażenia polega na właściwym dopasowaniu ich do wymagań dotyczących wielu zadań i potrzeb użytkowników. Takie dostosowanie dotyczy stopnia, w jakim meble i wyposażenie ( krzesło, płaszczyzna pracy, ekran, urządzenia do wprowadzania danych itp. ) mogą być przystosowane do indywidualnych potrzeb użytkownika ( w szczególności do jego charakterystyki antropometrycznej ). Dobre dostosowanie jest niezbędne dla wybranej populacji oraz użytkowników, w tym dla osób dzielących ze sobą dane stanowisko pracy oraz użytkowników ze specjalnymi potrzebami, jak np. osoby niepełnosprawne ;

• możliwość zmiany pozycji. Organizacja stanowiska pracy, zadania na nim wykonywane oraz meble powinny zachęcać do dowolnych i nie wymuszonych zmian pozycji ciała przy pracy. Przyjmowane przez użytkowników pozycje i potrzeba ich zmian w dużym stopniu zależą od organizacji pracy, a w szczególności od wymagań zadania roboczego ;

• informowanie użytkownika. Użytkownicy powinni być poinformowani o tym, dlaczego i jak meble oraz inne urządzenia wchodzące w skład stanowiska pracy ( np. monitor ) powinny być regulowane i dopasowane indywidualnie dla każdego pracownika. W tym celu najlepiej jest organizować odpowiednie szkolenie użytkowników ;

• łatwość konserwacji i utrzymywania w stanie gotowości eksploatacyjnej. Należy uwzględnić takie czynniki, jak : utrzymanie ( konserwacji ), możliwość dostępu oraz możliwość przystosowania stanowiska pracy do zmieniających się wymagań.

Gdy mowa o wyposażeniu stanowiska z komputerem najczęściej uważa się, że chodzi wyłącznie o zestaw komputerowy, a więc takie elementy jak : monitor, klawiatura, jednostka centralna oraz drukarka. W niniejszym opracowaniu przez ,, wyposażenia stanowiska z komputerem ” rozumie się również wszystkie urządzenia i elementy wchodzące w skład stanowiska, łącznie ze stołem, krzesłem, uchwytem na dokumenty, podnóżkiem, wspornikiem nadgarstkowym oraz oświetleniem miejscowym. Dla przejrzystości opracowania przyjęto podział wyposażenia stanowiska pracy z komputerem na dwie grupy :

• wyposażenia podstawowe, niezbędne na stanowisku pracy : monitor, klawiatura, mysz lub trackball, jednostka centralna, stół, krzesło ;

• wyposażenie dodatkowe, często potrzebne na stanowisku pracy : drukarka, skaner, uchwyt na dokument, podnóżek, wspornik nadgarstkowy, filtr na ekran, oprawa oświetlenia miejscowego.

Każdy z wymienionych elementów wyposażenia zostanie przedstawiony w sposób szczególny.

Wyposażenie podstawowe

Monitor

Monitor ekranowy służy do prezentacji obrazu i informacji podczas pracy z komputerem. Jego jakość decyduje o stopniu obciążenia narządu wzroku podczas pracy.

Monitor CRT ( z lampą kineskopową ) są monitorami najczęściej spotykanymi na stanowisku pracy. Budowa tych monitorów jest ciągle udoskonalana w celu uzyskania jak najlepszej jakości obrazu na ekranie ( np. monitor typu Trinitron ). Monitory te mają coraz lepsze ekranowanie emitowanych pól elektromagnetycznych ( monitory low radiation - często oznaczane skrótem LR ).

W ostatnich latach pojawiły się na rynku tzw. monitory z płaskim ekranem. Zalicza się do nich następujące rodzaje ekranów : plazmowe, elektroluminescencyjne i ciekłokrystaliczne.

Ekrany plazmowe składają się z dwóch płytek przewodzących, pomiędzy którymi znajduje się mieszanka gazów ( na ogół zawierających neon ). Napięcie w odpowiednio dużej wartości powoduje rozkład gazu na plazmę elektronów i jonów. Plazma ta jarzy się pod wpływem przepływającego prądu. Większość ekranów plazmowych świeci światłem pomarańczowym, jednak spotyka się również ekrany plazmowe kolorowe. Ekrany te charakteryzują się dużym poborem mocy i są stosowane tam, gdzie nie liczy się oszczędność energii i miniaturyzacja urządzenia [ 2 ].

Ekrany elektroluminescencyjne opierają się na technologii elektroluminescencji cienkowarstwowej. Substancją świecącą jest najczęściej fosfor z domieszką manganu. Kiedy napięcie przekroczy ściśle określony próg, fosfor zaczyna lawinowo przewodzić. Prąd ten pobudza jony manganu do świecenia na żółto. Ekrany tego typu są bardzo trwałe, mają jednak dwie wady : nie oddają wszystkich barw, a ich pobór mocy dorównuje ekranom plazmowym [ 2 ].

Ekrany ciekłokrystaliczne ( LCD ) - najczęściej spotykane na rynku - są wytwarzane z wykorzystaniem technologii pasywnej, opartej na własnościach elektrooptycznych ciekłych kryształów. Za najlepsze uważa się ekrany ciekłokrystaliczne z aktywną macierzą ( LCD TFT ), które oprócz tego, że mają małą objętość, są lekkie i pobierają mało energii, odtwarzają doskonałej jakości obraz kolorowy dorównujący kineskopom kolorowym pod względem kontrastu, jakości i nasycenia barw. Dodatkową zaletą tych monitorów jest to, że nie emitują promieniowania rentgenowskiego. Jak dotąd ekrany te najczęściej są stosowane w komputerach przenośnych, powszechnie nazywanych lap - top lub notebook. Zalety tych monitorów są przyczyną gwałtownego rozwoju technologii ich wytwarzania oraz poprawy jakości obrazu ( coraz wyższa rozdzielczość ) i przewiduje się, że za kilka lat prawdopodobnie zastąpią na rynku ekrany CRT [ 2 ].

Na rynku polskim nie spotyka się ekranów plazmowych i elektroluminescencyjnych. Spośród wymienionych ekranów płaskich dostępne w sprzedaży są tylko ekrany ciekłokrystaliczne i to najczęściej zamontowane w komputerach przenośnych.

Przedstawione poniżej wymagania ergonomiczne stawiane monitorom są zgodne z normą ISO 9241 - 3 [ 17 ].

Jakość obrazu

Przedstawiono tu najważniejsze wymagania i zalecenia, których spełnienie zapewnia czytelny, wyraźny obraz na ekranie monitora przy jednoczesnym zachowaniu wygody widzenia.

Znaki na ekranie powinny być ostre i dobrze czytelne. Znaki te są tworzone na specjalnych matrycach znaku, które składają się z różnej liczby pikseli ( najczęściej są to punkty lub paski świetlne ). Sposób tworzenia znaku na ekranie przedstawiono na rysunku 1. Tym lepsza jakość tworzonego znaku na ekranie, im większa rozdzielczość matrycy znaku.

Rys. 1. Przykłady różnych rozdzielczości znaków na ekranie w zależności od wielkości matrycy znaku [ 8 ]

Matryca znaku 5 x 7 pikseli ( szerokość x wysokość ) może być najmniejszą stosowaną matrycą dla prezentacji liczb oraz wielkich liter.

Matryca znaku 7 x 9 pikseli ( szerokość x wysokość ) może być najmniejszą stosowaną matrycą w przypadku zadań, które wymagają ciągłego czytania dla zachowania kontekstu lub wówczas gdy czytelność pojedynczego znaku alfabetu jest ważna ze względu na wykonywane zadanie, np. w pracy korektorskiej.

Matryca znaku może być zwiększona o co najmniej 2 piksele w górę, jeśli są używane górne znaki diaktryczne * ( * Znaki diaktryczne to znaki graficzne odróżniające odmienne brzmienie liter, w alfabecie polskim są to np. : ą, ę, ń, ś, ż ). Natomiast, jeśli są używane litery z wydłużeniem dolnym ( jak np. g, y, j, p ), matryca znaku może być zwiększona o co najmniej 2 piksele w dół.

Odległości pomiędzy znakami i poszczególnymi liniami tekstu powinny zapewniać łatwe czytanie ( bez nachodzenia na siebie znaków czy zbytniego ich oddalenia ). Dokładne określenie poszczególnych minimalnych odległości jest następujące :

• pomiędzy sąsiednimi znakami ( przy krojach czcionki bezszeryfowych ) odległość nie mniejsza niż szerokość jednego piksela lub jedna szerokość kreślenia ( z jakich jest tworzona matryca znaku ). Jeśli znaki mają szeryfy **

• ( ** Szeryfy są to krótkie kreski stanowiące zakończenia linii liter łacińskich w niektórych krojach pism ), to odległość ta powinna wynosić co najmniej jeden piksel pomiędzy szeryfami sąsiednich znaków ;

• pomiędzy sąsiednimi wyrazami odległość nie mniejsza niż szerokość wielkiej litery N ;

• pomiędzy liniami tekstu ( wierszami ) odległość nie mniejsza niż szerokość jednego piksela ( z jakich jest tworzona matryca znaku ). Odległość ta nie powinna zawierać w sobie części znaków czy znaków diaktrycznych, natomiast może zawierać w sobie podkreślenia.

Obraz na ekranie powinien być stabilny, bez tętnienia, drgania czy płynięcia. Wielkość ekranu i znaków na ekranie oraz rozdzielczość ekranu powinny zapewniać łatwe rozpoznawanie znaków przy dowolnej odległości obserwacji z zakresu 400 ÷ 1000 mm ( dla specjalnych zastosowań, np. dla ekranów dotykowych, z odległości powyżej 300 mm ). Stanowisko z komputerem powinno umożliwiać ustawienie monitora w przewidywanej odległości obserwacji. Jeśli zadanie wzrokowe łączy się z czytaniem kontekstowym przez znaczącą część czasu pracy, to stanowisko pracy powinno zapewnić takie ustawienie odległości obserwacji, aby wysokość znaku zawierała się w przedziale 20' ÷ 22' ( minuty kątowe ) Na rysunku 2 przedstawiono zależność między przewidywalną odległością obserwacji a wysokością znaku z przedziału 2 ÷ 5 mm ( dla preferowanej wielkości kątowej znaku ).

Rys. 2. Zależność między projektowaną odległością obserwacji a wysokością znaku

Parametry świetlne ekranu monitora zgodnie z wymaganiami ergonomicznymi powinny być następujące :

• luminacja znaku na ekranie L : co najmniej 35 cd/m². W przypadku monitora o pozytywnej polarności - ciemne znaki na jasnym tle - wartość ta odnosi się do luminacji tła ;

• kontrast znaku na ekranie C_r : co najmniej 3 : 1

C_r = —

gdzie L_w - luminacja o większej wartości, L_m - - luminacja o mniejszej wartości. Tak więc kontrast znaku C_r jest liczony jako stosunek luminacji znaku do luminacji tła ( w przypadku jasnych znaków na ziemnym tle ) lub jako stosunek luminacji tła do luminacji znaku ( dla ciemnych znaków na jasnym tle ) ;

• modulacja kontrastu znaku na ekranie C_m : co najmniej 0,5.

C_m =

gdzie : L_w - luminacja o większej wartości, L_m - luminacja o mniejszej wartości.

Polarność obrazu

Polarność negatywowa ( jasne znaki na ciemnym tle ) i polarność pozytywowa ( ciemne znaki na jasnym tle ) są akceptowalne, pod warunkiem, że spełnione są pozostałe wymienione wcześniej wymagania dotyczące jakości obrazu na ekranie. Użytkownicy komputerów różnią się w swych upodobaniach co do polarności obrazu na ekranie. Oba rodzaje polarności mają swoje zalety, np. :

• przy polarności pozytywowej odbicia kierunkowe są mniej zauważalne, krawędzie znaków wydają się być ostrzejsze, a równowaga luminacji w polu widzenia łatwiejsza do uzyskania ;

• przy polarności negatywowej tętnienie obrazu jest mniej zauważalne, czytelność jest lepsza, zwłaszcza dla osób o słabej ostrości wzroku, a znaki na ekranie wydają się być większe niż w rzeczywistości.

Regulacja monitora

Użytkownik komputera powinien mieć możliwość łatwej regulacji jaskrawości i kontrastu znaku na ekranie. Ponadto monitor powinien być wyposażony w następujące regulacje :

• pochylenia : do tyłu - do 20º, a do przodu - do 5º [ 8 ] ;

• obrotu wokół swojej osi pionowej : o 120º, po 60º w obu kierunkach ;

• wysokości położenia : przynajmniej w zakresie do 15 cm [ 8 ].

Regulacje te powinny umożliwić użytkownikowi takie ustawienie monitora, które wyeliminuje odblaski na ekranie oraz pozwoli na obserwowanie ekranu z zachowaniem wygodnego kąta pochylenia głowy ( bez unoszenia głowy do góry ).

Klawiatura

Klawiatura jest obecnie podstawowym urządzeniem używanym przez operatorów do wprowadzania informacji ( danych ) do systemu komputerowego. Jej właściwości konstrukcyjne w znaczącym stopniu decydują o szybkości wprowadzania danych, liczbie popełnianych błędów, wydajności pracy oraz stopniu obciążenia kończyn górnych ( aspekty biomechaniczne i psychofizyczne ).

Rys. 3. Położenie rąk : a ) przy standardowym położeniu klawiszy ( odchylenie łokciowe w stawie nadgarstkowym ) ; b ) przy klawiaturze dzielonej

Klawiatura najczęściej stanowi osobny element sprzętu komputerowego połączony przewodem z jednostką centralną komputera. Spotykane są jeszcze klawiatury, które mieszczą się w jednej obudowie z ekranem. Dotyczy to starych ( dawno wyposażonych ) stanowisk pracy służących do wprowadzania danych.

Współczesne konstrukcje klawiatur typu QWERTY, czyli taka, która w najwyższym rzędzie klawiszy literowych, patrząc od lewej strony, ma litery : Q, W, E, R, T, Y [ 4 ]. Obsługa takiej klawiatury zazwyczaj łączy się z niedogodną pozycją rąk ( nadmierne odchylenie łokciowe w stawie nadgarstkowym - rys. 3a ). W związku z tym poszukuje się właściwego kształtu klawiatury. Jedną z propozycji jest klawiatura dzielona, której podstawową cechą jest podzielenie klawiszy na trzy rozsunięte grupy obsługiwane przez obie ręce pod kątem umożliwiającym naturalne ich ułożenie ( rys. 3b, 4 ).

Przedstawione poniżej wymagania ergonomiczne odniesie do konstrukcji klawiatury, są zgodne z normą ISO/DIS 9241 - 4.3 [ 19 ].

Rys. 4. Przykłady dzielonej klawiatury : a ) pionowej ; b ) poziomej

Wymiary klawiatury

Całkowite wymiary klawiatury nie powinny przekraczać minimalnej przestrzeni określonej przez liczbę klawiszy ( liczbę sekcji klawiszy, wymiary klawiszy ) i ich właściwie rozmieszczenie ( odległości między klawiszami i sekcjami klawiszy ).

Jeśli w projekcie konstrukcyjnym klawiatury przewidziano wbudowany wspornik ,, dla odpoczynku dłoni ” ( palm - rest ), to głębokość tego wspornika powinna wynosić co najmniej 70 mm ( rys. 5 ). Jeśli nie przewidziano takiego wspornika, to przestrzeń przed frontowym rzędem klawiszy powinna być jak najmniejsza ( krawędź przednia klawiatury powinna być w miarę możliwości przy krawędzi frontowego rzędu klawiszy ).

Rys. 5. Przykład konstrukcji klawiatury z wbudowanym wspornikiem dla ,, odpoczynku dłoni ”

Zaleca się, aby wysokość środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych ( z klawiszami A, S .... ) nie przekraczała 30 mm ( rys 3 ). Jeśli klawiatura jest wyposażona w mechanizm regulacyjny, to przynajmniej jedna z pozycji regulacji powinna zapewniać spełnienie powyższego wymagania co do wysokości klawiatury.

Rys. 6. Zalecenia wysokości środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych

Pochylenie klawiatury

Zaleca się, aby klawiatura miała regulowany kąt pochylenia. Zalecany zakres kąta pochylenia klawiatury α powinien zawierać się w przedziale 5º ÷ 12º względem poziomu. Sposób określania kąta pochylenia klawiatury przedstawiono na rysunku 7.

Rys. 7. Sposób określenia kąta pochylenia klawiatury

Profil klawiatury

Akceptuje się trzy rodzaje profilów klawiatury, tzn. kształtu jej krótszego boku : pochyły, schodkowy, wklęsły ( rys. 8 ). Najbardziej popularny jest profil wklęsły, ukształtowany zgodnie z krzywą przemieszczania się palców.

Rys. 8. Rodzaje profilów klawiatury : a ) pochyły ; b ) schodkowe ; c ) wklęsły

Powierzchnia klawiatury

Widoczne powierzchnie klawiszy oraz klawiatury powinny być matowe, a współczynnik odbicia klawiszy alfanumerycznych powinien przyjmować wartości z przedziału 0,15 ÷ 0,75. Materiał używany do wykonania tych powierzchni, których użytkownik często dotyka, nie powinien mieć nieprzyjemnej dla użytkownika charakterystyki przewodności cieplnej ( tzn. jego temperatura nie powinna nadmiernie wzrastać lub obniżać się powodując przy dotykaniu nieprzyjemne wrażenie dla dłoni ).

Obudowa klawiatury nie powinna mieć żadnych ostrych krawędzi ani narożników.

Rozmieszczenie klawiszy

Poziome i pionowe odległości między dwoma sąsiednimi klawiszami z sekcji alfanumerycznej ( mierzone między środkami klawiszy ) powinny wynosić 19 mm ± 1 mm ( rys. 9 ). Poza alfanumeryczną i numeryczną sekcją klawiszy dozwolone są inne odległości między klawiszami, lecz nie powinny być one mniejsze niż 15 mm.

Rys. 9. Sposób pomiaru odległości między klawiszami

Wymiary górnej powierzchni klawiszy

Rozmiar klawiszy dobiera się w taki sposób, aby

powierzchnia klawisza zapewniała z jednej

strony dostateczną przestrzeń dla palców

operatora, a drugiej strony - jak najmniejsze wymiary

klawiatury.

Uderzana górna powierzchnia klawisza

alfanumerycznego powinna wynosić co najmniej

110 mm²,natomiast szerokość tej powierzchni powinna zawierać się w przedziale 12 ÷ 15 mm ( rys. 10 ). Poza alfanumeryczną i numeryczną sekcją klawiszy dozwolone są mniejsze powierzchnie klawiszy, lecz nie powinny być one mniejsze niż 64 mm².

Skok klawisza oraz siła potrzebna do jego zadziałania

Wartość soku ( czyli pionowego przemieszczenia ) klawisza oraz siła potrzebna do zadziałania klawisza decydują o łatwości i pewności pracy na klawiaturze. Zbyt duża siła potrzebna do zadziałania klawisza może powodować zmęczenie mięśni kończyn górnych, zaś za mała - zwiększa wrażliwość klawiatury na przypadkowe naciśnięcia. Przyjmuje się, że siła potrzebna do zadziałania klawisza powinna mieścić się w zakresie: 0,5 ÷ 1,5 N, przy czym najkorzystniejsze są wartości z przedziału 0,5 ÷ 0,8 N. Dopuszczalny zakres skoku klawisza zawiera się w przedziale 1,5 ÷ 6 mm, a za optymalne uważa się wartości 2 ÷ 4 mm.

Reakcja potwierdzenia zadziałania klawisza

Zadziałaniu klawisza powinna towarzyszyć odpowiedź klawisza ( w rozumieniu sprzężenia zwrotnego ), która może być odbierana przez dotyk, słuchowo lub przez połączenie obu tych sposobów. Jeśli konstrukcja klawiatury umożliwia wykorzystanie tylko jednego z wymienionych sposobów, wówczas preferowana jest odpowiedź odczuwania przez dotyk.

Jest jeszcze jeden sposób odpowiedzi sygnalizującej zadziałanie klawisza - odpowiedź wizualna, stosowana wówczas, gdy potrzebne jest zasygnalizowanie długotrwałego stanu działania szczególnego klawisza lub klawisz ( np. Num Lock, Caps Lock ). Ten rodzaj sprzężenia zwrotnego powinien jednoznacznie wskazywać stan ( działania lub spoczynku ) danego klawisza szczególnego.

Graficzne oznaczenia klawiszy

Wszystkie oznaczenia na klawiszach powinny być czytelne z przewidywanej odległości obserwacji klawiatury. Do najważniejszych parametrów należą :

• wielkość znaku klawiszu, nie mniejsza niż 2,2 mm

• kontrast luminacji między tłem na klawiszu a znakiem na klawiszu, co najmniej 3 : 1 ( znak ciemniejesz od tła klawisza ).

Mysz, trackball, artpad

Korzystanie z różnych programów graficznych jest dużo łatwiejsze, jeśli zamiast klawiatury używa się myszy, trackballa ( tzw. stacjonarnej myszy ) lub artpadu ( bezprzewodowego, czułego na nacisk pióra ). Dwa pierwsze urządzenia wejścia są zbudowane na prostej zasadzie, która polega na tym, że ruch kulki ( będącej ich elementem składowym ) jest przenoszonym ( odwzorowanym ) na ekran i zaznaczany przez pozycję kursora. Artpad składa się ze specjalnego pióra wraz z podkładką - każdy ruch pióra na tej podkładce jest precyzyjnie wzorowany na ekranie monitora. Z uwagi na dużo większą pozycję odwzorowania niż w przypadku myszy czy trackballa, artpad jest coraz częściej stosowany w różnych programach graficznych, zwłaszcza przy zastosowaniach profesjonalnych.

Aby operator mógł korzystać z myszy lub artpadu, stanowisko powinno mieć wystarczająco dużą powierzchnię na blacie stołu, na której można by swobodnie przesuwać mysz lub pióro po odpowiedniej podkładce. Do korzystania z trackballa wystarczy tyle miejsca na blacie stołu, ile zajmuje samo to urządzenie ( czyli bardzo nie wielka powierzchnia ).

Zasadniczym wymaganiem, jakie się stawia myszy i trackballowi jest dopasowanie ich kształtu do dłoni operatora, tak aby mógł się wygodnie nimi posługiwać bez nadmiernego odgięcia grzbietowego ręki w stawie nadgarstkowym. Drugim ważnym wskazaniem jest, aby kulka, w którą jest wyposażona mysz i trackball, łatwo się obracała i aby w razie zabrudzenia można w prosty sposób oczyścić jej powierzchnię

[ 6 ].

Jednostka centralna

Zasadniczą częścią zastawu komputerowego jest jednostka centralna, która wraz z zainstalowanym w niej twardym dyskiem, pamięcią, kartą graficzną, kartą dźwiękową, stacją dyskietek, napędem CD, modemem itp. stanowi o parametrach użytkowych ( m. in. O jakości prezentowanego na ekranie obrazu ) i możliwościach wykorzystywania danego zestawu komputerowego. Obudowa jednostki centralnej ma kształt prostopadłościanu. Na rynku najczęściej spotyka się 5 podstawowych jej typów : poziomą, poziomą niską ( slim ), pionową małą ( mini wieża ), pionową średnią ( midi wieża ) oraz pionową dużą ( wieża ). W komputerach przenośnych ( netbook, lap - top ) jednostka centralna stanowi całość wraz z monitorem i klawiaturą.

Jednostki centralne poziome, mini wieże i midi wieże powinno się ustawić obok monitora. Jeżeli nie ma wystarczająco dużo miejsca na ustawienie poziomej jednostki centralnej obok monitora, dopuszcza się umieszczenie jej pod monitorem, ale wówczas wysokość blatu pod monitor powinna być regulowana. Pozwoli to na właściwe usytuowanie wysokości ekranu względem oczu operatora. Jednostki centralne typu wieże najwygodniej jest ustawić bezpośrednio na podłodze e odległości umożliwiającej wygodne wkładanie dyskietek i włączanie komputera oraz nie przeszkadzającej w wykonywaniu innych czynności ( przechodzeniu, swobodnym ułożeniu nóg pod stołem ).

Stół

Konstrukcja stołu i możliwości jego regulacji w dużym stopniu decydują o przyjmowanej przez operatora pozycji ciała.

Pozycje przyjmowane podczas pracy

W celu określenia właściwych wymagań zapewniających wygodę na stanowisku pracy, należy najpierw ustalić odpowiednią pozycję ciała dla danej pracy, dla której precyzuje się dane antropometryczne. Badania wskazują, że każda pozycja pracy może być wygodna dla użytkowników wykonujących określone zadania przez krótkie okresy czasu, jednakże nie gwarantuje ona warunków komfortowych w przypadku pracy długotrwałej, kiedy to najlepszym rozwiązaniem jest umożliwienie łatwej zmiany pozycji ciała.

Wyróżnia się trzy pozycje przy pracy : siedzącą, stojącą i naprzemienną.

Dobrze zaprojektowane stanowisko przeznaczone do pracy w pozycji siedzącej powinno zapewniać stabilne jej podtrzymanie ( podparcie ), umożliwiające wykonanie ruchów, wygodę i realizację zadania. W normie ISO 9241 - 5.3 [ 20 ] określono, że linia widzenia przy swobodnej pozycji siedzącej jest nachylona pod kątem 35 względem poziomu. Optymalny zakres kątowy obserwacji dla większości monitorów mieści się w granicach  15 w płaszczyźnie pionowej o poziomej względem linii widzenia ( rys. 11 ). Dopuszczalny kąt obserwacji w pozycji siedzącej powinien mieścić się w zakresie 0  60 względem poziomej linii widzenia ( na wysokości oczu ). Odpowiednio do tych wymagań pracy wzrokowej powinny być dobrane wymiary stanowiska pracy z monitorem.

Rys. 11. Zalecane kąty obserwacji dla pozycji siedzącej ( wg [ 20 ] )

Stojąca pozycja pracy jest zalecana wtedy, gdy może być przyjmowana naprzemiennie z pozycją siedzącą. Można to osiągnąć, jeśli w miejscu pracy są stanowiska pracy lub płaszczyzny pracy osobne dla pozycji siedzącej i stojącej bądź jest jedno stanowisko z odpowiednimi regulacjami, za pomocą których można je przystosować do pracy w wybranej pozycji ( rys. 12 ). Innym rozwiązaniem jest wyposażenie stanowiska w wysokie siedzisko, umożliwiające łatwą zmianę pozycji ze stojącej na siedzącą i odwrotnie.

W przypadku przyjmowania pozycji stojącej nachylenie linii widzenia względem poziomu wynosi około 30 ( rys. 13 ).

Dobór stołu

Z punktu widzenia ergonomii o osiągnięciu komfortu pracy decydują następujące parametry stołu :

• wysokość stołu, która powinna zapewnić :

• naturalne położenie kończyn górnych ( bez ich nadmiernego unoszenia ) podczas pracy

• odpowiedni kąt obserwacji ekranu monitora

• odpowiednią przestrzeń dla nóg pod blatem stołu ( tylko w przypadku pozycji siedzącej ) ;

• szerokość i głębokość stołu, które powinny zagwarantować :

• wystarczającą ilość miejsca dla wykonywanych na nim czynności

• ustawienie w odpowiedniej odległości od pracownika elementów wyposażenia komputera ;

• zaokrąglenie przedniej krawędzi stołu ;

• stabilność stołu.

Stół powinien być dobierany w zależności od rodzaju i charakteru wykonywanej na nim pracy. Z ergonomicznego punktu widzenia zaleca się, aby stół pod komputerem miał dwa odrębne blaty : pod monitor i pod klawiaturę. Jeśli na stanowisku jest wykonywana praca o charakterze ciągłym, np. wprowadzanie lub przetwarzanie danych, to wówczas stawia się większe wymagania co do parametrów ergonomicznych. Do tego rodzaju pracy zaleca się stosowanie stołu typu profesjonalnego. Chodzi tu o stół z dwoma oddzielnymi blatami, z których każdy ma osobną regulację wysokości. Prace o charakterze dorywczym można wykonać na stole spełniającym podstawowe wymagania ergonomiczne. Do tego rodzaju zastosowań proponujemy stół typu standard, czyli stół z dwoma oddzielnymi blatami, przy czym blat pod klawiaturę może być wsuwany pod blat z monitorem i regulowany tylko łącznie z nim [ 12 ]. Tego rodzaju stół jest przeznaczony jedynie do prac wykonywanych w pozycji siedzącej.

Konstrukcje stołu wyposażonego w jeden blat nie są zalecane, jednak w układzie terminalowym ( bez jednostki centralnej ) i przy zastosowaniu niskiej klawiatury mogą one spełniać podstawowe wymagania stawiane stanowiskom do pracy dorywczej.

Przestrzeń pracy

Przestrzeń pracy, określona przez powierzchnię blatu stołu, powinna być wystarczająco duża, tak aby zapewnić łatwe rozmieszczenie monitora, klawiatury, myszy, dokumentów i innych elementów wyposażenia stanowiska. Minimalne wartości parametrów określających powierzchnię blatu stołu przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Minimalne wymiary blatów

Parametr	Wartość minimalna, cm
Szerokość	80
Głębokość blatu pod klawiaturę	30
Głębokość blatu pod monitor	60

Praca przy komputerach najczęściej jest wykonana w pozycji siedzącej, dlatego przedstawione w tym opracowaniu wymagania dotyczące zakresów regulacji stołów i krzeseł zastały określone dla tej właśnie pozycji, z założeniem, że jednocześnie muszą one zapewniać wygodę dla całej populacji użytkowników. Parametry struktury przestrzennej stanowisk pracy wynikają zatem z wymiarów antropometrycznych dla 5 - centylowej* ( * Centyl jest to punkt na skali ocen, poniżej którego znajduje się określony procent wyników. Na przykład wymiar 95 - centylowy mężczyzny oznacza, że 95 % populacji mężczyzn ma wymiary mniejsze ) kobiety ( wymiary minimalne ) oraz 95 - centylowego mężczyzn ( wymiary maksymalne ). Podstawowe wymiary stanowiska ( odpowiadające wymiarom populacji polskiej określających parametry struktury przestrzennej ) przedstawiono na rysunku 14 i w tabeli 2.

Tabela 2. Zalecane zakresy regulacji elementów stanowiska komputerowego typu profesjonalnego dla populacji polskiej - 5. centyl kobiet i 95. centyl mężczyzn

Nazwa parametru	Parametr wg rys. 14	Zakres regulacji
Wysokość płyty siedziska	A^a)	40 ÷ 50 cm
Wysokość dolnej powierzchni blatu pod klawiaturę	B^a)	52 ÷ 67 cm
Wysokość górnej powierzchni blatu pod klawiaturę	C^a)	57 ÷ 75 cm
Wysokość górnej powierzchni blatu pod monitor	D^a)	69 ÷ 93 cm 52 ÷ 76 cm^b)
Wysokość poziomej linii widzenia	E^a)	109 ÷ 133 cm
Zalecana odległość obserwacji	F1 ÷ F2	40 ÷ 70 cm
Głębokość siedziska	G	40 ÷ 45 cm
Odległość umożliwiająca odsunięcie krzesła	H	min 82 cm
Regulacja kąta pochylenia podnóżka	I	0 ÷ 15°
Optymalny zakres kątowy obserwacji [ wg 20 ]	J	20 ÷ 50°

a ) Do cechy ( parametru ) A, B, C, D, E zaleca się dodać 3 cm - wysokość obuwia wg [ 20 ]

b ) Dla przypadku, gdy monitor stoi na poziomej jednostce centralnej o wysokości 17 cm.

Rys. 14. Parametry struktury przestrzennej stanowiska komputerowego typu profesjonalnego. Objaśnienia symboli zgodnie z tabelą 2 [ 15 ]

Wysokość stołu

Jak już zaznaczono, od wysokości stołu zależy dogodność przyjmowanej pozycji siedzącej. Ważne jest, aby wysokość stołu umożliwiała wygodne położenie kończyn górnych podczas pracy, właściwy kąt obserwacji, a także zapewniała odpowiednią przestrzeń na nogi. Za dogodne położenie kończyn górnych podczas pracy z komputerem uważa się takie, gdy przedramię wsparte na podłokietniku znajduje się pod kątem zbliżonym do prostego ( 90° ) w stosunku do ramion. Dlatego wysokość stołu powinna być regulowana, aby móc ją indywidualnie dopasować do użytkownika.

Obliczanie wysokości blatów stołu typu profesjonalnego [ 12 ]

Blat pod monitor

Zakres regulacji wysokości blatu pod monitor ustala się przyjmując, że optymalny zakres kątowy obserwacji ekranu powinien zawierać się przedziale 20° ÷ 50° w stosunku do poziomej linii widzenia ( rys. 11 ), która jest uważana za najkorzystniejszy kierunek obserwacji ze względu na napięcie mięśni szyjnych i mięśni okoruchowych. Przy zalecanej odległości oczu monitora wynoszącej 50 cm, oczy powinny znajdować się mniej więcej na wysokości górnej krawędzi monitora. Przyjmując, że średnia wysokości monitora CRT ( o przekątnej ekranu 14” ) wynosi 40 cm, można obliczyć maksymalną i minimalną wysokość blatu pod monitor.

Maksymalną wysokość regulowanego blatu pod monitor oblicza się dla 95. centyla mężczyzn, a minimalną - dla 5. centyla kobiet postępując w następujący sposób:

• na podstawie normy antropometrycznej [ 15 ] należy wyznaczyć wysokość położenia oka WO u człowieka w pozycji siedzącej : dla 95. centyla mężczyzn - WO_m95 oraz dla 5. centyla kobiet - WO_k4 ;

• następnie należy odjąć wysokość monitora ( np. 40 cm ) od wysokości położenia oka ( rys. 15 ). Otrzymany wynik jest poszukiwaną wysokością

blatu h₁ w cm :

h_1min = WO_k5 - 40 = 108,8 - 40 = 68,8 ≈ 69

h_1max = WO_m95 - 40 = 133,2 - 40 = 93,2 ≈ 93

Powyższy zakres regulacji wysokości blatu pod monitor był liczony przy założeniu, że monitor stoi bezpośrednio na blacie stołu. Jeżeli monitor stoi na jednostce centralnej typu poziomego, to od wartości granicznych regulacji należy odjąć wartość równą wartość równą wysokości poziomej jednostki centralnej. Dla przykładu, jeśli wysokość jednostki centralnej wynosi 17 cm, to, po zaokrągleniu, wysokość blatu h₁, powinna mieścić się w granicach od 52 cm do 76 cm.

Na podstawie przedstawionych obliczeń można przyjąć wariant uniwersalny zakresu regulacji wysokości blatu pod monitor, uwzględniający również możliwość ustawienia monitora 14 - calowego na poziomej jednostce centralnej :

h_1min = 52 cm

h_1max = 93 cm.

Rys. 15. Dane do obliczenia wysokości blatu pod monitor. W nawiasie podano wartość dla 5. centyla kobiet

Blat pod klawiaturę

Zakres regulacji wysokości blatu pod klawiaturę oblicza się przyjmując, że jego maksymalna wysokość powinna odpowiadać wysokości położenia łokcia przy zgiętej pod kątem prostym kończynie górnej osoby obsługującej komputer w pozycji siedzącej. Przyjmuje się przy tym, że dłoń znajduje się na wysokości środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych na klawiaturze. Jak już wiadomo, zgodnie z wymaganiami ergonomicznymi dotyczącymi wymiarów klawiatury, wysokość tego rzędu klawiatury nie powinna przekraczać 3 cm i dlatego do obliczeń przyjęto tę właśnie wartość. Takie usytuowanie blatu zapobiega nadmiernemu uniesieniu kończyn górnych oraz odgięciu grzbietowemu ręki w stawie nadgarstkowym podczas pracy.

Maksymalną wysokość blatu pod klawiaturę oblicza się dla 95. centyla mężczyzn, a minimalną - dla 5. centyla kobiet w następujący sposób :

• na podstawie normy antropometrycznej [ 15 ] należy wyznaczyć wysokość położenia łokcia WŁ osoby w pozycji siedzącej : dla 95. centyla mężczyzn - WŁ_m95 oraz dla 5. centyla kobiet - WŁ_k5 ;

• następnie należy odjąć 3 cm ( wysokość środkowego rzędu klawiszy alfanumerycznych na klawiaturze ) od wyznaczonej wysokości położenia łokcia ( rys. 16 ) ; otrzymany wynik jest poszukiwaną wysokością blatu h₂, w cm :

h_2min = WŁ_k5 - 3 = 59,5 - 3 = 56,5

h_2max = WŁ_m95 - 3 = 77,7 - 3 = 74,7 ;

• należy sprawdzić, czy pod blatem zmieszczą się kończyny dolne :

• minimalna przestrzeń na kończyny dolne - wysokość kolanowa dla 5. centyla

kobiet [ 15 ] : P_k = 46,1 ; widać, że P_k < h_2min ;

• maksymalna przestrzeń na kończyny dolne : wysokość kolanowa dla 95. centyla

mężczyzn [ 15 ] : P_m = 59,6 cm ; widać, że P_m < h_2max.

A zatem można przyjąć następujący zakres regulacji wysokości blatu pod klawiaturę :

h_2min = 57 cm

h_2max = 75 cm.

Rys. 16. Dane do obliczania wysokości blatu pod klawiaturę. W nawiasie podano wartość dla 5. centyla kobiet

Przy tak ustalonym zakresie regulacji wysokości blatu pod klawiaturę pod blatem znajdzie się dostatecznie dużo miejsca na kończyny dolne dla większości ( 90 % ) populacji polskiej. Na rysunku 17 podano wymiary i zakres regulacji stołu typu profesjonalnego.

Rys. 17. Wymiary i zakresy regulacji stołu typu profesjonalnego

Obliczanie wysokości blatów stołu typu standard [ 12 ]

Jeżeli blat pod klawiaturę jest wysuwany spod blatu pod monitor, a konstrukcja regulacji wysokości blatów jest nierozłączna, tzn. wraz ze zmianą wysokości jednego z blatów jednocześnie zmienia się wysokość drugiego, wówczas zakres regulacji wysokości powinien zapewniać odpowiednią wysokość blatu pod klawiaturę.

Minimalna pionowa odległość między obydwoma blatami, umożliwiająca swobodne wsuwanie klawiatury pod blat z monitorem wynosi 7 cm. Ze względu na odpowiednie warunki widzenia odległość ta jest również właściwa, gdyż uwzględniając grubość blatu pod monitor ( ok. 3 cm ) zapewnia usytuowanie górnej płaszczyzny tego stołu na odpowiedniej wysokości ( rys. 18 ).

Rys. 18. Dane do obliczenia wysokości blatów stołu typu standard oraz zakresy jego regulacji. W nawiasie podano wartość dla 5. centyla kobiet

Blat pod klawiaturę

Zakres regulacji wysokości blatu pod klawiaturę oblicza się tak samo jak zakres regulacji stołu typu profesjonalnego. W wyniku przeprowadzonych obliczeń otrzymuje się :

h_2min = 57 cm

h_2max = 75 cm

Na rysunku 18 przedstawiono zakresy regulacji stołu typu standard

Blat pod monitor

Wysokość blatu pod monitor jest ustalana w następstwie ustalenia odpowiedniej wysokości blatu pod klawiaturę i zawsze jest większa o 10 cm od wysokości górnej płaszczyzny blatu pod klawiaturę ( suma pionowej odległości między blatami oraz grubość blatu pod monitor ).

Zakres regulacji wysokości blatu pod monitor wynosi ( rys. 18 ) :

h_1min = 67 cm

h_1max = 85 cm

Podsumowanie

Zakres regulacji obu rozważanych rodzajów stołu pod komputer zestawiono w tabeli 3. Zastosowane w stołach mechanizmy regulacji muszą być łatwe i proste w obsłudze, a ich zadziałanie nie może wymagać użycia dużej siły.

Tabela 3. Zakresy regulacji wysokości stołów stosowanych pod komputer

Rodzaj blatu	Zakres regulacji ^a ), cm
	Stół typu standard	Stół typu profesjonalnego
Blat pod klawiaturę	57 ÷ 75	57 ÷ 75
Blat pod monitor	67 ÷ 85	52 ^b) ÷ 93

^{a )}Do podanych zakresów regulacji zaleca się dodać 3 cm - wysokość obuwia wg [ 20 ]

^{b )}Przypadek, gdy monitor stoi na poziomej jednostce centralnej o wysokości 17 cm - wariant uniwersalny.

Na rysunku znajdują się różnorodne rozwiązania konstrukcyjne stołu pod komputer. Jedną z propozycji jest konstrukcja stołu umożliwiająca takie usytuowanie monitora, że jest on wpuszczony w biurko i znajduje się poniżej płaszczyzny blatu stołu. Klawiatura jest wysuwana spod blatu tak jak szuflada, zaś miejsce na jednostkę centralną przewidziano w szafce przymocowanej pod blatem ( rys. 19 ).

Rys. 19. Przykład stołu z wpuszczonym w biurko monitorem

Zalecenia dodatkowe

• W celu ograniczenia odbić kierunkowych należy stosować matową powierzchnię blatu o współczynniku odbicia nie większym niż 0,45 [ 20 ]. Zaleca się barwy jasne, pastelowe. Należy unikać blatów koloru czarnego.

• Przednia krawędź blatu stołu powinna być zaokrąglona. Minimalny promień zaokrąglenia krawędzi i narożników blatu powinien wynosić więcej niż 2 mm, ale zaleca się zaokrąglenia o jeszcze większym promieniu.

• Powinno być możliwe usytuowanie myszy ( lub trackball ) na tej samej płaszczyźnie co klawiatura i tak blisko klawiatury, jak to możliwe.

• Obciążony sprzętem komputerowym blat stołu powinien być stabilny, nawet jeśli użytkownik się na nim oprze.

• Regulacja wysokości blatu powinna być stabilna i bezpieczna.

Krzesło

Od konstrukcji krzesła w bardzo istotny sposób warunki pracy na stanowiskach z komputerami. W szczególności chodzi tu o obciążenie układu mięśniowo - szkieletowego operatora wynikające z pozycji ciała przyjmowanej podczas pracy. Prawidłowa pozycja siedząca zapewnia stabilne utrzymanie ciała podczas pracy, odpowiednie do zadań lub aktywności, które są realizowane na danym stanowisku, przy jednoczesnej wygodzie przez cały czas pracy.

Często krzesło jest jedynym regulowanym elementem stanowiska pracy. Prawidłowo skonstruowane krzesło powinno spełniać następujące podstawowe wymagania :

• nie może powodować ucisku przedniej krawędzi płyty siedziska na dół podkolanowy, co ogranicza krążenie krwi w kończynach dolnych użytkownika

• powinno ułatwić utrzymanie prawidłowej pozycji pracy oraz jej zmianę

• powierzchnie oparcia i siedziska powinny mieć dostateczny współczynnik tarcia, który zapobiega zsuwaniu się z siedziska.

• powierzchnie siedziska i oparcia powinny być wykonane z materiałów przepuszczających powietrze.

Z punktu widzenia ergonomii o zapewnieniu komfortu pracy decydują następujące cechy krzesła [ 12 ] :

• dostateczna stabilność

• odpowiednie wymiary płyty oparcia i siedziska

• regulacja pochylenia płyty siedziska i oparcia

• odpowiednie wyprofilowanie płyty siedziska i oparcia

• obecność podłokietników

• obrót osiowy krzesła

• możliwość łatwego przemieszczania

Krzesło, podobnie jak stół, powinno być dobierane w zależności od rodzaju i charakteru wykonywanej pracy. Jeśli na danym stanowisku jest wykonywana praca o charakterze ciągłym, np. wprowadzanie lub przetwarzanie danych czy projektowanie wspomagane komputerowo, to wymagania co do parametrów ergonomicznych powinny być większe. Do tego rodzaju zastosowań proponuje się używane krzesła typu profesjonalnego. Krzesło to jest wyposażone we wszelkie regulacje, ma również podłokietniki o regulowanej wysokości ( rys. 20 ). Jeśli natomiast na danym stanowisku przewiduje się wykonywanie pracy o charakterze dorywczym, to wówczas wystarczy krzesło spełniające podstawowe wymagania, czyli krzesło typu standard ( rys. 21 ). W tabeli 4 zestawiono wymagania ergonomiczne stawiane obu wyróżnionym typom krzeseł.

Rys. 20. Krzesło typu profesjonalnego

Rys. 21. Krzesło typu standard

Tabela 4. Zestawienie parametrów ergonomicznych krzeseł używanych do pracy z komputerem

Parametr	Krzesło typu standart	Krzesło typu profesjonalnego
Stabilność	5 - ramienna podstawa na kółkach
Wymiary min. Płyty siedziska : szerokość głębokość	44 cm 40 ÷ 45 cm
Wymiary minimalne oparcia szerokość wysokość	36 cm 30 cm	43 cm 38 cm
Minimalny zakres regulacji wysokości płyty siedziska	43 ÷ 53 cm
Minimalny zakres regulacji wysokości płyty oparcia	0 ÷ 20 cm
Minimalne pochylenie Oparcia ( do tyłu )	104º ÷ 120º [ 5 ] 100º ÷ 105 [ 14 ]
Regulacja pochylenia oparcia	przynajmniej pasywna ^a )		pasywna i aktywna^b ) 5º do przodu i 24º do tyłu
Pochylenie siedziska ( przednia krawędź ku górze )	4º ÷ 6º [ 5 ] 3º ÷ 6º [ 14 ]
Regulacja pochylenia siedziska	nie wymagana	pasywna i aktywna ^b )
Regulacja głębokości siedziska	nie wymagana	aktywna
Ukształtowanie płyty siedziska i oparcia	odpowiednie do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego nóg	odpowiednie do naturalnego wygięcia kręgosłupa i odcinka udowego nóg ; wskazana regulacja uwypuklenia przedniej części płyty oparcia podtrzymującej część lędźwiową kręgosłupa
Podłokietniki	zalecane, ale nie wymagane	pożądane
Regulacja dopasowania podłokietników	Nie wymagana	wskazana regulacja wysokości podłokietników oraz odległości między nimi

^{A )} Regulacja pasywna następuje wtedy, gdy powierzchnia oparcia ( siedziska ) przesuwa się wraz z przemieszczeniem się ciała

^{B )} Regulacja aktywna następuje wtedy, gdy zmiana położenia regulowanej powierzchni możliwa jest poprzez skorzystanie z mechanizmu regulacji, np. za pomocą pokrętła, dzwigni, a po regulacji ustalone położenie jest zablokowane ww. urządzeniami.

Siedzisko

Wysokość siedziska

Wysokość płyty siedziska powinna być regulowana samodzielnie przez użytkownika. Zakres regulacji powinien umożliwiać całej populacji użytkowników odpowiednie ustawienie siedziska. Ustawiona dla danego użytkownika wysokość siedziska nie może być zbyt wysoka, gdyż wówczas stopy nie oprą się o podłoże ( zawisną nad podłogą ), to zaś spowoduje nadmierny ucisk na dolną stronę ud i dół podkolanowy, a w konsekwencji ograniczenie swobodnego przepływu krwi w kończynach dolnych. Najczęściej przyjmuje się, że właściwa wysokość siedziska równa się, w przybliżeniu, wysokości podkolanowej, powiększonej o grubość podeszwy lub obcasa buta, np. 3 cm [ 20 ]. Jeśli wysokość siedziska nie może być regulowana w dół, wówczas niżsi użytkownicy powinni opierać nogi na odpowiednim podnóżku.

Obliczanie zakresu regulacji wysokości płyty siedziska [ 12 ]

Na podstawie danych zawartych w normie antropometrycznej [ 15 ] można obliczyć minimalny zakres regulacji wysokości płyty siedziska r, w cm, według wzoru, w którym uwzględniono grubość podeszwy lub obcasa buta wynoszącą średnio 3 cm

[ 20 ]:

h_min = WP_c5k + 3 = 40,5 + 3 = 43,5 ≈ 43

h_max = WP_c5k + 3 = 49,5 + 3 = 52,9 ≈ 53

gdzie : WP_C95m - wysokość podkolanowa w pozycji siedzącej dla 95. centyla mężczyzn, która odpowiada wysokości maksymalnej płyty siedziska ; WP_C5k - wysokość podkolanowa w pozycji siedzącej dla 5. centyla kobiet, która odpowiada wysokości minimalnej płyty siedziska.

Głębokość siedziska

Aby zapewnić użytkownikowi właściwą pozycję siedzącą ( bez zsuwania się z siedziska i bez ucisku przedniej krawędzi siedziska na dół kolanowy ) należy dobrać płytę siedziska o głębokości nieznacznie mniejszej od odległości między pośladkami a kolanami ( długość siedzeniowa uda ) określonej dla danej populacji użytkowników. Jeżeli głębokość siedziska jest zbyt duża, niżsi użytkownicy nie mogą się opierać o płytę oparcia w sposób właściwy, gdyż powodowałoby to zbyt duży ucisk na dół kolanowy. Jeśli natomiast głębokość siedziska jest zbyt mała, szczególnie wysocy użytkownicy powinni mieć zapewnione dodatkowe wsparcie dla kończyn dolnych, by zapobiec efektowi zsuwania się z siedziska [ 20 ]. Zróżnicowanie głębokości siedziska można uzyskać albo przez jej regulację albo poprzez jej regulację albo przez stosowanie wymiarów siedziska ( odpowiednich dla poszczególnych grup użytkowników ). Regulowanie głębokością siedziska może następować bądź poprzez regulację oparcia

( jego położenia względem siedziska - przesuwanie poziome w kierunku przedniej krawędzi siedziska ) bądź poprzez przesuwanie płyty siedziska względem oparcia.

Szerokość siedziska

Właściwa szerokość siedziska powinna być większa niż szerokość bioder użytkownika ( w pozycji siedzącej ). Tak więc, przy ustalaniu szerokości siedziska bierze się pod uwagę jeden parametr, jaki jest maksymalna szerokość bioder użytkownika w pozycji siedzącej, ewentualnie powiększona o grubość ubrania : 1 cm dla ubrania lekkiego, 2,5 cm dla ubrania średniego i grubego [ 20 ]. Należy zaznaczyć, że jeżeli krzesło jest wyposażone w podłokietniki o nieregulowanej odległości między nimi, to ich rozstawienie powinno być odpowiednie dla użytkowników o najszerszych biodrach [ 20 ]. W populacji polskiej są to kobiety - 95. centyl [ 15 ]. Maksymalną szerokość siedziska S_max, w cm, ( przykładowo, dla użytkownika w lekkim ubraniu ) oblicza się następująco :

S_max = Sb_C95k + 1 = 42,9 + 1 = 43,9 ≈ 44

Gdzie : Sb_C95k - szerokość bioder dla 95. centyla kobiet.

Należy jednak pamiętać, że takie rozstawienie podłokietników będzie niewłaściwe dla osób szczupłych. Zapobiec temu można w dwojaki sposób, mianowicie poprzez :

• zapewnienie regulacji odległości między podłokietnikami

• dopasowanie szerokości płyty siedziska do wymiarów antropometrycznych konkretnego użytkownika.

Dynamiczne aspekty siedzenia

Konstrukcja siedziska powinna umożliwiać użytkownikowi częste zmiany pozycji ciała. Aby ten cel osiągnąć, należy wziąć pod uwagę cztery główne aspekty konstrukcyjne [ 20 ] : kąt pochylenia siedziska, jednoczesne przemieszczanie się( ruch ) siedziska i oparcia, rolki przy 5 - ramiennej podstawie krzesła oraz obrót osiowy krzesła.

Rys. 22. Jednoczesne przemieszczanie się siedziska i oparcia przy zmianie pozycji ciała użytkownika

Kat pochylenia siedziska powinien umożliwiać użytkownikowi zmianę pozycji. Siedziska mogą mieć zarówno ustalony i nieregulowany kąt pochylenia siedziska, jak i regulowany kąt pochylenia. Zaletą regulowanego kąta nachylenia siedziska jest zapewnienie dobrego przepływu krwi przy zmianie pozycji ciała.

Jednoczesne przemieszczanie się siedziska i oparcia zapewnia użytkownikowi wygodne podparcie przy zmianach pozycji ciała podczas wykonywania różnych zadań

( rys. 22 ) Krzesła typu profesjonalnego powinny być wyposażone w takie urządzenia

( mechanizmy ), które automatycznie dostosowują kąt pochylenia siedziska, wówczas oparcie automatycznie przesuwa się do tyłu.

Rolki, w które wyposażona jest podstawa krzesła, powinny umożliwiać łatwe i bezpieczne przesuwanie krzesła. Rodzaj zastosowanych rolek powinien uwzględniać właściwości podłoża, po którym krzesło ma się przesuwać. Opór tarcia powinien się zmniejszać, kiedy użytkownik siedzi na krześle. Krzesło nie powinno się przesuwać w sposób niezamierzony zarówno wtedy gdy jest zajęte, jak i wtedy gdy stoi wolne. Dlatego też rolki p małym współczynniku tarcia nie mogą być bezpiecznie używane w przypadku twardej powierzchni podłogi.

Obrót osiowy krzesła powinien zapewniać użytkownikowi łatwe i bezpieczne obracanie ciała bez skręcenia tułowia w celu ułatwienia wykonywania różnych zadań w przestrzeni pracy, jak np. sięganie do szuflady, drukarki, dokumentów itp.

Oparcie

Oparcie powinno zapewniać plecom użytkownika podparcie we wszystkich pozycjach siedzących.

Oparcie powinno mieć maksymalną wypukłość na wysokości części lędźwiowej kręgosłupa. Górna krawędź oparcia powinna się znajdować poniżej poziomu łopatek, dzięki czemu ruchy górnej części ciała nie będą ograniczone. Dla pewnych rodzajów pracy, kiedy znacznie odchylona ( półleżąca ) pozycja ciała jest zasadnicza i/lub niezbędna, zaleca się wyższe oparcia, które zapewniają podtrzymanie łopatek. Wynika to z faktu, że oparcia o małej lub średniej wysokości przy znacznych kątach pochylenia powodują niestabilność górnej części ciała. Wyższe oparcia powinny mieć w części lędźwiowej wypukłość, która łagodnie przechodzi w płaszczyznę wklęsłości w części barkowej. Należy unikać nadmiernie zakrzywionego profilu oparcia [ 20 ].

Szerokość płyty oparcia oraz szerokości i głębokości płyty siedziska oblicza się przyjmując odpowiednie wartości dla 95.centyla mężczyzn i kobiet [ 15 ] oraz korzystając z zaleceń zawartych w polskiej normie na meble biurowe [ 14 ].

Mechanizmy regulacji

Mechanizmom regulacji stawia się następujące wymagania :

• mechanizm regulacji wysokości płyty siedziska powinien być tak usytuowany i skonstruowany, aby użytkownik mógł wykonać regulację siedząc;

• regulacje pochylenia oparcia i płyty siedziska powinny być zsynchronizowane, tzn. przy zmianie pochylenia płyty oparcia powinno równocześnie zmieniać się pochylenie siedziska ;

• wszystkie mechanizmy regulacyjne powinny być łatwo dostępne, proste w obsłudze, a dokonanie regulacji nie powinno wymagać użycia dużej siły.

Różnorodność rozwiązań konstrukcyjnych krzeseł przeznaczonych do pracy z komputerem jest jeszcze większa niż stołów pod komputer. Różne stylistycznie rozwiązania krzeseł typu standard w istocie są do siebie dość podobne. Na uwagę zasługują niektóre rozwiązania jak np. krzesło z dzieloną płytą oparcia ( rys. 23 ). Płytę oparcia podzielono wzdłużnie pozostawiając przerwę w miejscu, gdzie opiera się kręgosłup, co ma zapobiegać uciskaniu kręgosłupa, zaś obie połówki oparcia ukształtowano w sposób umożliwiający właściwe podparcie pleców. Innym ciekawym rozwiązaniem są proponowane charakterystyczne ukształtowanie płyty siedziska. W części przedniej siedziska krzesła przedstawiono na rysunku 24 krawędź została rozdzielona i odpowiednio ukształtowana. Na rysunku 25 pokazano krzesło ze specjalnie ukształtowaną płytą siedziska, która ma korygować pozycję siedzącą. Można również spotkać krzesła nazywane potocznie klęczkami ( rys. 26 ), które umożliwia odmienną od tradycyjnej, jednak przez wielu użytkowników preferowana, pozycję siedzącą.

Rys. 23. Przykład krzesła z dzieloną podłużnie Rys. 24. Przykład krzesła z charakterystycznym

płytą oparcia ukształtowaniem oraz rozdzieleniem

płyty siedziska

Rys. 25. Przykład krzesła ze specjalnie ukształtowaną płytą siedziska korygującą pozycję siedzącą

Rys. 26. Przykład krzesła typu klęcznik

Wyposażenie dodatkowe

Uchwyt na dokument

Duże obciążenie wzroku jest związane ze zmianą akomodacji soczewki i fiksacja wzroku na obiektach znajdujących się w różnej odległości. Należy więc dążyć do ustawienia ekranu monitora, klawiatury i dokumentu źródłowego w jednakowej odległości od oczu.

Stanowisko z komputerem użytkownika, który podczas normalnej pracy z komputerem przeważnie korzysta z dokumentów, powinno zatem być wyposażone w uchwyt na dokument. Dzięki niemu dokument źródłowy może być umieszczony w odpowiedniej odległości oraz na odpowiedniej wysokości względem usytuowania monitora. Stosowanie uchwytu na dokument ogranicza liczbę ruchów oczu, szyi i głowy przy przenoszeniu wzroku z dokumentu na ekran i klawiaturę. Aby sprostać temu zadaniu, uchwyt na dokument powinien mieć [ 20 ] :

• możliwość regulacji wysokości, pochylenia oraz odległości od użytkownika ;

• wymiary umożliwiające wygodne umieszczenie dokumentu ;

• matową ( o niskim współczynniku odbicia ), nie przepuszczającą padającego światła powierzchnię ( przepuszczanie światła powoduje zmniejszenie czytelności tekstu ), również przesuwana linijka powinna być matowa ;

• odpowiednią stabilność, tak aby przypadkowe przesunięcie płaszczyzny pracy lub umieszczenie na uchwycie ciężkich dokumentów nie powodowało jego upadku czy przechylenia się.

Zaleca się, aby dokument znajdował się na wprost operatora, pomiędzy ekranem monitora i klawiaturą ( rys. 27a ). Jeśli nie jest to możliwe, dopuszcza się, aby uchwyt na dokument znajdował się obok monitora ( rys. 27b ).

Rys. 27. Przykład uchwytu na dokument : a ) uchwyt umieszczony na wprost operatora, między monitorem a klawiaturą ; b ) uchwyt umieszczony obok monitora

Podnóżek

Podnóżek jest niezbędny w przypadku, gdy wysokość krzesła uniemożliwia użytkownikowi płaskie ( spoczynkowe ) ustawienie stóp na podłodze. W sytuacji, gdy wysokość blatu stołu nie jest regulowana, dla większości populacji użytkowników stosowanie podnóżka jest konieczne. Korzystanie z podnóżka wiąże się koniecznością zapewnienia odpowiedniej przestrzeni na podłodze, tak aby użytkownik mógł ustawić

Rys. 28. Przykłady różnych rozwiązań konstrukcyjnych podnóżków : a ) podnóżek nieregulowany ; b ), c ) podnóżki o regulowanym kącie pochylenia i wysokości ; d ) podnóżek spełniający jednocześnie funkcję do masażu stóp

Podnóżek w najdogodniejszym dla siebie miejscu. Podnóżek nie powinien się przesuwać w sposób niezamierzony. Zaleca się używanie podnóżków o regulowanym kącie pochylenia. Na rysunku 28 przedstawiono różne rozwiązania konstrukcyjne podnóżków począwszy od tych najprostszych o nie regulowanym kącie pochylenia, poprzez modele z regulacją pochylenia aż do podnóżka spełniającego dodatkową funkcję, jaką jest masaż stóp, a to dzięki wyposażeniu powierzchni podnóżka w plastikowe kulki, które na skutek przesuwania stóp po nich obracają się i w ten sposób je masują.

Konstrukcja podnóżka powinna uwzględniać podstawowe wymagania ergonomiczne, a mianowicie :

• minimalne wymiary płyty podnóżka - 450 x 350 mm ( szerokość x głębokość );

• zalecany zakres regulacji kąta pochylenia podnóżka - 0º ÷ 15º. W przypadku stosowania podnóżka nieregulowanego, kąt pochylenia powinien wynosić 15º;

• powierzchnia º ÷podnóżka nie może być śliska. Podnóżek powinien być na tyle stabilny, aby podczas używania nie przesuwał się po podłodze.

Wspornik nadgarstkowy

Nieprawidłowością często spotykaną na stanowiskach pracy z komputerami starszej generacji jest zbyt wysoka klawiatura, wymuszająca nadmierny wyprost kończyny górnej w stawie nadgarstkowym. Zastosowany w tej sytuacji wspornik nadgarstkowy wypełniał lukę między blatem stołu a krawędzią klawiatury. Również w przypadku klawiatur niskich zaleca się stosowanie dostępnych na rynku wsporników nadgarstkowych, których różne rozwiązania przedstawiono na rysunku 29. Wspornik nadgarstkowy zapewnia podparcie nadgarstka oraz zmniejsza kąt wyprostu kończyny górnej oraz wystąpieniu zespołu cieśni kanału nadgarstka [ 1 ].

Podparcie nadgarstka, korzystne podczas obsługi klawiatury można uzyskać na kilka sposobów, w szczególności przez :

• zapewnienie odpowiedniej przestrzeni na blacie stołu przed klawiaturą wynoszącą co najmniej 10 cm głębokości [ 20 ] ; należy przy tym zwrócić uwagę, aby krawędź blatu stołu była łagodnie zaokrąglona ;

• podparcie dłoni na wsporniku, który jest integralną częścią klawiatury ;

• podparcie dłoni/nadgarstka na wsporniku, który jest elementem oddzielnym wyposażenia stanowiska ( ten sposób jest preferowany ).

Wsporniki nadgarstkowe powinny spełniać następujące wymagania ergonomiczne :

• wspornik nie może w jakikolwiek sposób ograniczać preferowanej przez użytkownika pozycji ani wykonywania przez niego operacji na klawiaturze :

• geometria powierzchni wspornika powinna uwzględniać wysokość i pochylenie klawiatury ;

• głębokość wspornika powinna zawierać się w przedziale 7 ÷ 10 cm [ 20 ] ;

• szerokość wspornika nie powinna być mniejsza od szerokości klawiatury

[ 20 ];

• przednia krawędź wspornika powinna mieć łagodne ukształtowanie, a sam wspornik powinien być na tyle stabilny, aby podczas pracy nie przesuwał się względem klawiatury czy blatu stołu ;

• wspornik powinien być wykonany z materiałów takich, jak : utwierdzona gąbka, drewno.

Rys. 29. Przykłady różnych rozwiązań wspornika nadgarstkowego

Inną nieprawidłowością, spotykaną na stanowiskach z komputerami, jest stawianie klawiatury na stołach nie przystosowanych do tego typu pracy i nie posiadających regulacji wysokości blatu pod klawiaturę. W takim przypadku proponuje się jako rozwiązanie zastosowanie wspornika ( dodatkowego pulpitu ) pod klawiaturę. Wspornik może być zaprojektowany jako nakładka na istniejący blat biurka, składająca się z wydzielonej części stabilizowanej przez monitor lub w inny sposób mocowanej do blatu stołu, pulpitu na dokumenty i właściwego wspornika pod klawiaturę usytuowanego poniżej przedniej krawędzi blatu stołu. Obniżenie w ten sposób położenia klawiatury jest korzystne, gdyż podczas jej obsługi przedramię może spoczywać na podłokietniku krzesła, co zmniejsza obciążenie mięśni kończyny górnej i obręczy barkowej. Ponadto zapewnia to prawidłowy kąt między ramieniem a przedramieniem.

Dodatkowo wspornik taki umożliwia podparcie rąk i nadgarstków, co również zapobiega nadmiernemu obciążeniu statycznemu mięśni oraz nadmiernemu wyprostowi kończyn górnych w stawach nadgarstkowych.

Rozmieszczenie stanowisk pracy w pomieszczeniu oraz wyposażenia na stanowisku pracy

Sposób rozmieszczenia stanowisk pracy w pomieszczeniu oraz elementów wyposażenia na stanowisku pracy przede wszystkim od rodzaju pracy wykonywanej na danym stanowisku.

Rozmieszczenie stanowisk pracy w pomieszczeniu biurowym powinno być planowane z uwzględnieniem następujących aspektów [ 21 ] :

• dostępność dla użytkownika - osoby korzystającej ze stanowisk pracy muszą mieć do nich odpowiedni dostęp, a szerokość dróg dostępu do stanowiska oraz przestrzeń za krzesłami nie powinny go ograniczać ;

• dostępność dla celów konserwacji - jeśli jakikolwiek element wyposażenia stanowiska się zepsuje, to projekt stanowiska oraz jego usytuowanie w pomieszczeniu nie powinny osobom naprawiającym sprzęt utrudniać dostępu do wszystkich części wyposażenia, okablowania i gniazdek ;

• relacje między grupami roboczymi - przebieg pracy, wymagania stawiane przez zadania robocze i aspekty społeczne ;

• dostępność przestrzeni - ograniczenia związane np. z instalacją oświetleniową, oświetleniem dziennym oraz wymaganiami prawnymi dotyczącymi minimalnej przestrzeni przypadającej na stanowisko pracy ;

• dostępność oświetlenia ;

• potrzeba korzystania ze stanowiska pracy przez różne osoby.

Widoczna obecnie na rynku różnorodność zarówno sprzętu komputerowego, jak i mebli biurowych, daje użytkownikowi szerokie możliwości wyboru przy zakupie wyposażenia stanowisk z komputerem. Wybierając odpowiedni stół i siedzisko należy uwzględnić następujące czynniki :

• liczba i rozmiary zakupionego sprzętu - rodzaj jednostki centralnej : pozioma, wieża, mini wieża, pozioma płaska, wielkość monitora, rodzaj i rozmiar drukarki oraz inny drobny sprzęt, jak : mysz, skaner itp. ;

• charakter planowanej do wykonywania pracy ( dorywcza, ciągła, wprowadzanie danych, edycja tekstu, prace dialogowe ).

Usytuowanie elementów sprzętu komputerowego na stole

Planując rozmieszczenie elementów sprzętu komputerowego należy wziąć pod uwagę następujące wskazówki :

• jeśli przewiduje się częste korzystanie z dokumentów, wskazane jest wyposażenie stanowiska w uchwyt na dokumenty, który najkorzystniej jest umieścić między monitorem a klawiaturą lub obok monitora ;

• należy unikać umieszczenia monitora na jednostce centralnej ;

• przednia krawędź klawiatury powinna znajdować się w odległości co najmniej 10 cm od przedniej krawędzi stołu ( zaokrąglonej ), aby było miejsce na podparcie rąk czy nadgarstka [ 20 ].

Usytuowanie stanowiska z komputerem w pomieszczeniu

Rozważając sposób usytuowania komputerowych stanowisk pracy w pomieszczeniu trzeba pamiętać, że :

• stanowisko z komputerem nie może być ustawione pod oprawami oświetleniowymi. Najlepszym rozwiązaniem jest umieszczenie go w taki sposób, aby linia obserwacji operatora była równoległa do linii opraw i do okien. Nie ustawia się monitora tyłem ani przodem do okien ( rys. 30 ) ;

Rys. 30. Ustawienie stanowiska z komputerem względem opraw oświetleniowych i okien

• jeśli w danym pomieszczeniu znajduje się więcej niż jeden komputer, to poszczególne stanowiska należy rozmieścić w ten sposób, aby minimalna odległość między tyłem monitora a głową sąsiedniego operatora wynosiła co najmniej 50 cm [ 8 ]. W praktyce oznacza to, że minimalna odległość zapewniająca swobodny dostęp do stanowiska. Zaleca się, by omawiana odległość wynosiła 150 cm ( rys. 31 ) ;

• podłoga powinna być pokryta wykładziną antyelektrostatyczną ;

• okna powinny być wyposażone w żaluzje i/lub zasłony, aby było możliwe regulowanie dostępu światła dziennego.

Rys. 31. Minimalne odległości między sąsiadującymi monitorami

Warunki środowiska pracy

Oświetlenie

Z uwagi na obciążający narząd wzroku charakter pracy przy komputerze, istotnym wpływającym na komfort pracy wzrokowej jest właściwe oświetlenie stanowiska pracy.

Praca przy komputerze wiąże się z co najmniej dwoma różniącymi się od siebie zadaniami wzrokowymi :

• czytanie drukowanego tekstu na dokumencie i znaków na klawiaturze

• czytanie znaków na monitorze ( znaki mogą być jasne na ciemnym tle lub ciemne na jasnym tle ).

Z tej sytuacji wynika konieczność stosowania takiego oświetlenia, które zapewniłoby dobre warunki widzenia dla obu wymienionych zadań wzrokowych. Wysoko poziom natężania oświetlenia jest niezbędny na płaszczyźnie klawiatury, dokumentu i stołu, lecz w płaszczyźnie ekranu jest niekorzystny ze względu na obniżenie kontrastu luminacji znaków i tła na ekranie. W Polsce do tej pory brak jednoznacznych i szczegółowych wymagań dotyczących oświetlenia pomieszczeń z komputerami.

Zapewnienie właściwych warunków pracy wzrokowej nie ogranicza się wyłącznie do odpowiedniego poziomu natężenia oświetlenia oraz ograniczenia oświetlenia. Należy również dążyć do wykreowania przyjemnego otoczenia świetlnego poprzez właściwe rozkłady luminancji w polu pracy wzrokowej, dzięki którym użytkownicy będą się czuli dobrze przebywając w danym pomieszczeniu. Tak więc do podstawowych wymagań stawianych oświetleniu stanowisk pracy z komputerem należą : odpowiedni poziom natężenia oświetlenia i rozkład luminancji w polu pracy wzrokowej, a także ograniczenie olśnienia bezpośredniego oraz odbiciowego od opraw oświetleniowych.

Poziom natężenia oświetlenia

Podstawowym parametrem oświetlenia, który ocenia się na stawisku pracy jest poziom natężenia oświetlenia. Zgodnie z polską normą [ 13 ] powinien on wynosić co najmniej 500 1x, przy czym nie precyzuje się żadnych dodatkowych zaleceń. Na świecie powstało wiele zaleceń, które uwzględniają specyfikę pracy wzrokowej przy komputerze. W normie międzynarodowej ISO [ 17 ], uwzględniając specyfikę pracy wzrokowej przy komputerze zaleca się wybór jednego z trzech preferowanych poziomów natężenia oświetlenia : 300, 500 lyb 750 1x. Wybór odpowiedniej wartości z zalecenia zakresu zależy od rodzaju i nasilenia wykonywanej pracy wzrokowej, np. przy pracach dorywczych i mało obciążonych wzrokowo wystarczy poziom 300 1x.

W wymienionej już polskiej normie [ 3 ] dopuszcza się obniżenie wymaganego średniego poziomu natężenia oświetlenia o jeden stopień ( wg zamieszczonego w normie szeregu ) dla stanowisk, na których praca jest wykonywana w sposób dorywczy. Można zatem przyjąć dla tych stanowisk najmniejszy dopuszczalny poziom natężenia oświetlenia równy 300 1x. Zgodnie z normą [ 13 ] wymagany minimalny poziom natężenia oświetlenia dla stanowisk pracy z komputerem wynosi :

• 500 1x - dla pracy ciągłej, trudnych zadań wzrokowych ( np. wprowadzanie danych odczytywanych na kliszach oraz słabej jakości dokumentach )

• 300 1x - dla pracy dorywczej, prostych zadań wzrokowych ( np. sporadyczne odszukiwanie informacji na ekranie ).

Rozkład luminacji

Jeden z podstawowych zasad oświetlenia stanowisk pracy jest zapewnienie równomiernego rozkładu luminacji w polu prasy wzrokowej. Oznacza to, że wartość luminacji płaszczyzn sąsiadujących lub na które bezpośrednio jest przenoszony wzrok, nie powinny nadmiernie różnić się między sobą. W tym celu określa się wymagania dotyczące rozkładu luminacji w polu pracy wzrokowej, które najczęściej sprowadzają się do określenia dopuszczalnych kontrastów luminacji między poszczególnymi płaszczyznami pracy wzrokowej.

Najczęściej zaleca się [ 18 ], aby kontrast luminacji między zadaniem wzrokowym a jego najbliższym otoczeniem wynosił 1 : 3, a między pozostałymi elementami pracy należącymi do otoczenia nie przekraczał wartości 1 : 10.

Z badań [ 11 ] wpływu kontrastu luminacji ( ekran - otoczenie ekranu ) wynika, że przekroczenie kontrastu 1 : 10 nie powoduje istotnego statystycznie wzrostu zmęczenia wzroku aż do osiągnięcia kontrastu 1 : 60. Dlatego też, przy pracach dorywczych nie trwających dłużej niż dwie godziny, kontrast między otoczeniem ekranu a ekranem może być większy niż 1 : 10, lecz nie większy niż 1 : 60.

Ograniczenie olśnienia od opraw oświetleniowych

Bardzo ważnym zaleceniem jest ograniczenie olśnienia odbiciowego pochodzącego od ekrany monitora, na którym widocznie są jaskrawe części opraw oświetleniowych lub okien. Z uwagi na ograniczenie olśnienia bezpośrednio sformułowano wymagania dotyczące ograniczenia luminacji opraw oświetleniowych oraz tych płaszczyzn. Przyjmuje się, że olśnienie odbiciowe jest ograniczone, jeśli spełnione są następujące warunki :

• dla ekranów monitorów nie w pełni eliminujących odbicia, średnia luminancja płaszczyzn, które mogą odbijać się na ekranie ( np. okna, oprawy, ściany, meble ) nie przekracza 200 cd/m² ( przy maksymalnej luminancji tych płaszczyzn nie przekraczających 400 cd/m² );

• dla ekranów monitorów w pełni eliminujących odbicia, luminancja ww. płaszczyzn nie powinna przekraczać 1000 cd/m²

• średnia luminancja ścian i umeblowania jest ograniczona do 200 cd/m²; jest to najlepsze rozwiązanie, gdyż wówczas unika się ,, ostrych przejść ” z jasnej płaszczyzny na ciemną ( np. nadmiernie jasny mebel na ciemnej ścianie ) ;

• dla ekranów bez powłok antyrefleksyjnych oraz dla ekranów o polarności negatywnej luminacji opraw w kierunkach, które mogą powodować odbicia na ekranie powinny być ograniczone do wartości 200 cd/m² ( gdy maksymalna wartość luminancji nie przekracza 500 cd/m² ). W zależności od przyjętego źródła ( normy lyb zaleceń ) oraz charakteru pracy wzrokowej, najczęściej ustala się to ograniczenie powyżej kątów : 45°, 50°, 55° lub 60° licząc od pionu ( rys. 32 ) ;

• dla ekranów z powłoką antyrefleksyjną oraz dla ekranów o polarności pozytywowej luminancje opraw w kierunkach, które mogą powodować odbicia na ekranie powinny być ograniczone do wartości 500 cd/m² ( gdy maksymalna wartość luminancji nie przekracza 1000 cd/m² ). W zależności od przyjętego źródła ( normy lub zaleceń ) oraz charakteru pracy wzrokowej, najczęściej ustala się to ograniczenie powyżej kątów : 45°, 50°, 55° lub 60° licząc od pionu ;

• dla ekranów o polarności pozytywowej posiadających dodatkowo powłokę luminancji opraw w kierunkach, które mogą powodować odbicia na ekranie powinny być ograniczone do wartości 1000 cd/m² ( gdy maksymalna wartość nie przekracza 1500 cd/m² ). W zależności od przyjętego źródła ( normy lub zaleceń ) oraz charakteru pracy wzrokowej najczęściej ustala się to ograniczenie powyżej kątów : 45°, 50°, 55° lub 60° licząc od pionu.

W celu ograniczenia olśnienia bezpośredniego pochodzącego od opraw oświetleniowych i/lub płaszczyzn pomieszczenia zaleca się, aby luminancja średnia oświetlonego sufitu lub opraw, które przy obserwacji w głąb pomieszczenia dają wrażenie wzrokowe w postaci ciągłej płaszczyzny, była koniecznie ograniczona do 500 cm/m² w kącie powyżej 45° licząc od pionu.

Aby spełnić te wymagania zaleca się stosowanie opraw oświetleniowych o odpowiednim kształtowaniu bryły światłości.

Rys. 32. Ograniczenie oświetlenia od opraw oświetleniowych

Stosowane systemy oświetlenia

Badania różnych systemów oświetlenia nie wskazują tylko jednego preferowanego sposobu oświetlenia stanowisk pracy z komputerami. Wynika z nich, że spełnienie wymagać oświetleniowych jest możliwe poprzez zastosowanie różnorodnych rozwiązań oświetleniowych w zależności od rozmiarów pomieszczenia ( małe, duże, wysokie, niskie itp. ), rodzaju wykonywanej pracy ( wprowadzenie danych, edycja tekstów, dialog itp. ), charakteru pracy ( ciągła, dorywcza ) i charakterystyki użytkowników ( ich preferencje, wieku ) oraz od aspektów ekonomicznych

( energooszczędność ). Tak więc, do oświetlenia stanowisk pracy przy komputerze można stosować następujące rodzaje oświetlenia :

• bezpośrednie - przy zastosowaniu opraw typu dark - light * ( * Oprawy oświetleniowe typu dark - light są to oprawy, które charakteryzują się ograniczeniem luminancji oprawy powyżej 45° ( lub 50°, 55°, 60° ) licząc od pionu ). Przykład krzywej światłości oprawy tego typu oraz właściwej jej usytuowanie w pomieszczeniu przedstawiono na rysunku 33 ;

• pośrednie - przy zastosowaniu opraw stojących lub zwieszakowych. Przykład krzywej światłości opraw tego typu jej usytuowanie w pomieszczeniu przedstawiono na rysunku 34 ;

Rys. 33. Przykład krzywej światłości oprawy typu dark light oraz usytuowania tej oprawy w pomieszczeniu

Rys. 34. Przykład krzywej światłości oprawy oświetlenia pośredniego oraz usytuowania w pomieszczeniu

• bezpośrednio - pośrednie lub pośrednio - bezpośrednie :

• przy zastosowaniu opraw zwieszakowych, których krzywa światłości w półprzestrzeni dolnej spełnia wymagania jak dla opraw typu dark - light oraz luminancji sufitu spełnia wymagania jak dla oświetlenia średniego. Przykład krzywej światłości oprawy tego typu oraz jej usytuowanie w pomieszczeniu przedstawiono na rysunku 35 ;

• przy zastosowaniu opraw zwieszakowych typu mildes licht ( miękkie światło ), których krzywa światłości w półprzestrzeni dolnej ma charakter rozproszony, a elementy oprawy przepuszczające i odbijające światło mają luminancję nie przekraczającą 500 cd/m² [ 7 ];

• założone - przy zastosowaniu jednego z wymienionych rodzajów oświetlenia ogólnego ( najczęściej pośredniego ) oraz nisko luminancyjnej oprawy oświetlenia miejscowego ( rys. 36 ). Do oświetlenia stanowisk z komputerami

Rys. 35. Przykład krzywej światłości oprawy oświetlenia bezpośredni pośredniego oraz usytuowania w pomieszczeniu

Rys. 36. Przykład oświetlenia miejscowego przeznaczonego do oświetlenia stanowiska z komputerem. A ) usytuowanie oprawy ; b ) raster oprawy nisko luminancyjnej

znajdujących się w tzw. biurach otwartych ( duże pomieszczenie z wieloma stanowiskami pracy ) zaleca się stosowanie pokazanego na rysunku 37 systemu ,, 2 C pośrednio/bezpośrednie ” ( 2 C indirect/direct ) składającego się z [ 9 ] :

• oprawy oświetlenia ( ogólnego ) pośredniego instalowanych bądź na suficie bądź bezpośrednio przy stanowisku pracy ( jako oprawa stojąca lub montowana do ekranów oddzielających stanowisk )

• nisko luminancyjnej oprawy oświetlenia miejscowego.

Rys. 37. Przykład oświetlenia złożonego realizowanego przez system `' 2C pośrednio/bezpośredni ''

Zalecenia dodatkowe

Nie powinno stosować się doświetlenia komputerowych stanowisk pracy przypadkowymi oprawami oświetlenia miejscowego, gdyż najczęściej powodują one olśnienie bezpośrednie, odbiciowe oraz niewłaściwy rozkład luminancji w polu widzenia ( zbyt duży kontrast jaskrawości ). Jedynie stosowanie specjalnych opraw oświetlenia miejscowego przeznaczonych do pracy przy komputerze, mających odpowiednio ukształtowany odbłyśnik i raster w celu ograniczenia olśnienia od oprawy oraz odbić na stanowisku pracy daje korzystne rezultaty i jest dobrze oceniane przez użytkowników. Dopuszczalne jest zastosowanie opraw oświetlenia miejscowego bez rastra, o odpowiedniej budowie ( odpowiedni kąt ochrony oprawy, regulowany, przegubowy, dość wysoki wysięgnik ) zapewniającej ograniczenie olśnienia ( rys. 38 ).

W pomieszczeniach oświetlonych oprawami oświetlenia ( nasufitowymi ), z wyjątkiem opraw oświetlenia pośredniego ( strumień świetlny kierowany na sufit i/lub ściany ), nigdy nie należy ustawiać stanowisk pracy pod oprawami.

Rys. 38. Przykład oświetlenia miejscowego, która może być stosowana do oświetlenia stanowisk z komputerami oraz krzywa światłości tej oprawy

Ograniczenie olśnienia od światła dziennego

W pomieszczeniach, których okna są skierowane w kierunkach innych niż północny, należy zainstalować żaluzje. Pozwala to na eliminowanie olśnienia lub odbić pochodzących od jaskrawych płaszczyzn okien. Stanowiska z komputerami należy ustawić z dala od okna ( co najmniej 1m ) i tak, aby monitor był skierowany bokiem do okna. Na rysunku 39 przedstawiono pomieszczenie z jednym oknem i z jednym komputerowym stanowiskiem pracy, które ustawiono blisko okna. Uzyskanie poprawy warunków pracy wzrokowej można osiągnąć w prosty sposób, przestawiając monitor dalej od okna, tak jak wskazuje strzałka na rysunku. Jeśli w oknie żaluzje

Rys. 39. Stanowisko pracy z komputerem blisko Rys. 40. Stanowisko pracy z komputerem dalej od

Okna - pozycja monitora okna - prawidłowa i nieprawidłowa pozycja

Monitora

Rys. 41. Pomieszczenie z dwoma stanowiskami pracy z komputerem - ograniczenie olśnienia odbiciowego : a ), b ) przez właściwe usytuowanie monitorów względem okien ; c ) ustawienie odpowiednich przesłon ( ścianek działowych ) względem okien

Lub nieprzeświecalne zasłony, oba usytuowania monitora na stole są dopuszczalne.

W przypadku, gdy okno znajduje się w większej odległości i z tyłu stanowiska z komputerem, ograniczenie olśnienia odbiciowego pochodzącego od okna można uzyskać ustawiając monitor tak jak pokazano na rysunku 40. Można też zainstalować w oknach żaluzje i wówczas obie pozycje monitora są dobre.

Gdy w pomieszczeniu znajduje się więcej niż jedno stanowisko pracy komputerem oraz więcej niż jedno okno, ograniczenie olśnieniach odbiciowego od okien można uzyskać nie tylko poprzez stosowanie żaluzji w oknach, lecz również poprzez odpowiednie usytuowanie monitorów względem okien ( rys. 41 a, b )a także zastosowanie odpowiednich przesłon ( ścianek działowych ), co widać na rysunku 41 c.

Mikroklimat

Warunki klimatyczne panujące na stanowisku pracy mają bezpośredni wpływ na dobre samopoczucie oraz wydajność pracowników. W pomieszczeniach, w których znajduję się stanowiska komputerowe zalecana jest temperatura powietrza w zakresie 20 ÷ 26 °C, zależnie od pory roku, w szczególności [ 21 ] :

Zimą : 20 ÷ 24 °C

Latem : 23 ÷ 26 °C

Wilgotność względem powietrza w tych pomieszczeniach powinna wynosić 40 ÷ 80%. Zalecana wilgotność względna powietrza zależy od temperatury panującej w pomieszczeniu. Im temperatura jest wyższa, tym wilgotność względna powinna być niższa. Wzrost wilgotności względnej powietrza zmniejsza pole elektrostatyczne tworząc się przed monitorem, co jest istotnym elementem przy ustalaniu właściwych parametrów mikroklimatu.

Przy temperaturze powietrza utrzymującej się w zakresie 20 ÷ 26 °C oraz wilgotności względnej powietrza w zakresie 45 ÷ 65 % obserwuje się rzadsze występowanie objawów uczucia suchości oczu oraz nadmiernej suchości skóry.

Dopuszczalne maksymalne wartości wilgotności względnej powietrza dla temperatury z zakresu 20 ÷ 26 °C [ 14 ] * ( * podane wartości odnoszą się do strefy klimatu umiarkowanego ) :

20°C - 60 ÷ 80 %

22°C - 50 ÷ 70 %

24°C - 45 ÷ 65 %

26°C - 40 ÷ 60 %

Temperatura powietrza na stanowisku pracy powinna być mierzona na następujących wysokościach :

• dla pozycji siedzącej :

• na wysokość kostek u nóg, tj. ~ 0,1 m

• na wysokości lędźwi, tj. ~ 0,6 m

• na wysokość szyi, tj. ~ 1,1 m

• dla pozycji stojącej : na wysokość ~~ 1,7 m.

Hałas

Aspekty związane z ograniczeniem hałasu sprawdzają się do akustycznej optymalizacji stanowisk pracy oraz pomieszczeń pracy stosowane do rodzaju czynności wykonywania na stanowisku z komputerem.

Źródła hałasu w pomieszczeniach z komputerami można podzielić na dwie

grupy :

• hałas pochodzący z zewnątrz ( np. ruch uliczny, hale produkcyjne )

• hałas wytwarzany w pomieszczeniu ( drukarki, maszyny, głośne rozmowy, sygnały telefonów ).

Aby uniknąć niepożądanych skutków hałasu, jak np. : ograniczenia wydajności, przeszkadzania w słownej lub innej komunikacji czy reakcji centralnego i autonomicznego systemu nerwowego na poziom hałasu, powinno się dążyć, vy był on jak najlżejszy. Dlatego poziom emisji dźwięku pochodzącego od wyposażenia stanowiska też powinien być jak najniższy.. Przy przedstawieniu lub zakupie wyposażenia i urządzeń do pomieszczeń pracy należy zwracać uwagę na szczegóły dotyczące emisji dźwięku od tego wyposażenia podane w dokumentacji technicznej. Na podstawie danych zawartych w dokumentach pomieszczenie pracy powinno zostać zoptymalizowane pod względem akustycznym, stosowanie do znajdujących się urządzeń i charakteru wykonywanej w nim pracy.

Należy dążyć do tego, aby w pomieszczeniach, w których wykonuje się na komputerze prace o dużym stopniu trudności, poziom dźwięku A był poniżej 40 - 45 dB [ 21 ].

Informacja o akustycznej emisji hałasu sprzętu komputerowego powinna być podawana według norm : ISO 7779 ( EN 27779 ), ISO 9295 ( EN 29295 ) oraz ISO 9296 [ 22, 23, 24 ].

Organizacja pracy

W celu przeciwdziałania nadmiernej intensywności pracy zaleca się :

• wprowadzenie przerw w pracy : co godzinę lub co dwie godziny po 15 minut przerwy, w zależności od nasilenia pracy ;

• łączenie pracy przy komputerze z pracami innego typu ;

• wprowadzenie ćwiczeń gimnastycznych podczas przerw.

Ograniczenie monotonii i nadmiernej cząstkowości pracy można osiągnąć przez pozostawanie operatorowi zadania o możliwie wysokim stopniu stymulacji, urozmaicenia, zamiast dążyć do automatyzowania wszystkiego co da się zautomatyzować.

Zaleca się, aby zadania realizowane przez operatorów miały charakter całościowy i obejmowały :

• czynności przygotowawcze ( wybór celów, procedury )

• czynności organizacyjne

• czynności kontrolne

• czynności wykonawcze.

Jeżeli względy organizacyjne nie pozwalają na zaprogramowanie zadań dostatecznie urozmaiconych i całościowych, proponuje się stosowanie rotacji, a więc przesuwanie pracownika w ciągu dnia roboczego do innych zadań.

W celu zapewnienia dostatecznego wpływu pracownika na proces pracy zaleca się :

• stosowanie systemów komputerowych pozostawiających operatorowi funkcje kontrolne, np. umożliwienie poprawienia błędu, wycofania się z rozpoczętej funkcji ;

• przeciwdziałanie możliwościom monitorowania podwładnych ;

• stwarzanie sytuacji umożliwiających pracownikom uczestniczenie w procesie poprawy warunków pracy ;

• zwiększenie zakresu kontroli w pracy poprzez podnoszenie umiejętności obsługi komputera, które raczej powinno być realizowane na drodze indywidualnego kontaktu z lokalnym ekspertem, a nie przez pisemne materiały instruktażowe.

W celu częściowego przynajmniej zgładzania abstrakcyjności pracy zaleca się dwojakie środki zaradcze :

• stosowanie programów, które wykorzystują obrazy ilustrujące dokumenty, usługi, zapisy, tak jak wyglądają one naprawdę ;

• łączenie pracy przy komputerze z pracą wykonywaną metodami konwencjonalnymi.

By zapobiec możliwym stresom wynikającym z ograniczenia czy też spłycenia kontaktów społecznych zaleca się m. in. Następujące posunięcia organizacyjne :

• przygotowanie blisko stanowiska pracy pomieszczeń, w których pracownicy mogliby się spotykać i wspólnie spędzać przerwy ;

• stwarzanie warunków dla funkcjonowania grup nieformalnych na terenie zakładu poprzez organizowanie wspólnej rekreacji pracowników ;

• zapewnienie pracownikom społecznego wsparcia w środowisku pracy.

8. Przepisy bhp oraz świadczenia z tytułu pracy z komputerami

Wiktor Leszczyński, Barbara Krzyśków, Monika Drygała

Podstawowe regulacje prawne

Podstawowe przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, mające zastosowanie również do prac wykonywanych na stawiskach z monitorami ekranowymi, są zawarte w dziale X kodeksu pracy. Należy tu wymienić w szczególności następujące obowiązki prawne :

• organizowanie pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy ( art. 207 § 2 )

• zapewnienie pomieszczeń pracy odpowiednich do rodzaju wykonywanych prac i liczb zatrudnionych pracowników oraz utrzymywanie tych pomieszczeń w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne warunki pracy ( art. 214 )

• informowanie pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami ( art. 226 )

• przeprowadzanie badań lekarskich wszystkich pracowników ( wstępnych, okresowych i kontrolnych ); pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku ( art. 229 )

• zapewnienie szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem do pracy oraz szkolenia okresowego ( art. 237³ ).

Ponadto, zgodnie z art. 212 kodeksu pracy, obowiązki dotyczące kształtowania warunków pracy zgodnie z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy ciążą na osobach kierujących pracownikowi ( kierownikach wydziałów, działów i innych komórek organizacyjnych ). Osoby te są zobowiązane między innymi :

• organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy

• organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy

• dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego.

Dotychczas w Polsce nie zostały wydane szczegółowe przepisy bezpieczeństwa pracy dotyczące wykonywania prac w wykorzystaniem urządzeń z monitorami ekranowymi. Należy jednak zaznaczyć, że zgodnie z uchwałą nr 133/95 Rady Ministrów z dnia 14.11.1995 r. w sprawie realizacji zobowiązań wynikających z Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczą pospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi z drugiej strony w zakresie dostosowania prawa polskiego do standardów prawnych Unii Europejskiej oraz w związku z koniecznością podjęcia prac nad wdrażaniem zaleceń Białej Księgi Komisji Europejskiej w sprawie przygotowania krajów stowarzyszonych Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z Jednolitym Rynkiem Unii Europejskiej minister pracy i polityki socjalnej jest zobowiązany do wdrożenia do prawa krajowego dyrektywy 90/270/EWG dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi w monitory ekranowe.

Przewiduje się, że w ciągu najbliższego roku w powyższej sprawie zostanie wydane rozporządzenie uwzględniające co najmniej wymagania zawarte we wspomnianej dyrektywie, dlatego celowe wydaje się przedstawienie ważniejszych postanowień w niej ujętych. Zgodnie z postanowieniem dyrektywy, pracodawcy zatrudniający pracowników na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe są, w szczególności, obowiązani :

• zapewnić, aby stanowiska pracy ( przestrzeń pracy wraz z wyposażeniem obejmującym przede wszystkim monitor ekranowy, klawiaturę, biurko lub powierzchnię roboczą, krzesło ) spełniały wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii ;

• przeprowadzać analizę stanowisk pracy wyposażonych w monitory ekranowe w celu oceny warunków ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy pracowników - szczególnie w aspekcie potencjalnego zagrożenia wzroku, zagrożeń fizycznych i obciążeń psychicznych. Na podstawie tej oceny pracodawcy powinni podejmować działania w celu usunięcia stwierdzonych zagrożeń ;

• informować pracowników o wszystkich aspektach ochrony zdrowia i bezpieczeństwa na ich stanowiskach pracy, a w szczególności o niezbędnych środkach mających na celu ochronę zdrowia pracowników ;

• przeprowadzić szkolenie pracowników w zakresie korzystania ze stanowiska pracy przed podjęciem pracy i w każdym przypadku istotnej zmiany organizacji stanowiska pracy ;

• tak organizować pracę, aby odbywała się ona z przerwami na wypoczynek lub by zmieniał się charakter wykonywanych czynności - w celu zmniejszenia obciążenia pracą przy ekranie monitora ;

• zapewnić stosowanie badania oczu i wzroku przeprowadzane przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach ; badania takie powinny być przeprowadzane :

• przed podjęciem pracy przy monitorze ekranowym

• w regularnych odstępach czasu po podjęciu takiej pracy

• w razie wystąpienia zaburzeń wzroku, które mogą być wywołane pracą przed ekranem monitora.

Jeżeli wyniki badań wskażą na konieczność używania przez pracownika podczas pracy przed ekranem monitora urządzeń korygujących wzrok, a zwykłe urządzenia ( okulary ) noszone przez pracownika nie mogą być używane przy tej pracy, pracodawca powinien zapewnić takie urządzenia, przy czym pracownik nie może ponosić jakichkolwiek kosztów z tym związanych.

Mimo braku aktu prawnego określającego szczegółowe przepisy wdrażające dyrektywę 90/270/EWG, obowiązują wymagania ogólne, które odnoszą się również do organizacji stanowisk pracy z monitorami ekranowymi. Są one określone przede wszystkim w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 26.9.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [ 7 ]* ( * Rozporządzenie wchodzi w życie 24 kwietnia 1998 r. ). Wymagania te dotyczą w szczególności pomieszczeń pracy, w tym ich wysokości, objętości i powierzchni, minimalnej temperatury w pomieszczeniach pracy, oświetlenia dziennego i elektrycznego, wentylacji, a także organizacji stanowisk pracy.

Ponadto wymagania dotyczące profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników są określone w rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 30.05.1996 r.

[ 5 ], a wymagania dotyczące szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy - w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 28.5.1996 r.

[ 4 ].

Niezależnie od wymienionych aktów prawnych określających obowiązki i wymagania dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy zostały wydane akty prawne regulujące problematykę świadczeń związanych z pracą przy monitorach ekranowych. Chodzi tu przede wszystkim o przepisy określające prawa pracowników zatrudnionych przy tego rodzaju pracach do wcześniejszego o 5 lat przejścia na emeryturę ( z tytułu pracy w szczególnych warunkach ) oraz do dodatków pieniężnych do wynagrodzeń.

Wymagania dotyczące pomieszczeń pracy i stanowisk pracy

Pomieszczenia pracy, w których znajdują się stanowiska pracy wyposażone w monitory ekranowe, powinny spełniać wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy określone przede wszystkim w :

• rozporządzeniu ministra gospodarki przestrzennej i budownictwa z dnia 14.12.1994 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [ 3 ]

• rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 26.9.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [ 7 ].

Zgodnie z przepisami określonymi w wymienionych rozporządzeniach, w pomieszczeniach pracy należy zapewnić przede wszystkim : oświetlenie dzienne i elektryczne, odpowiednią temperaturę, wymianę powietrza oraz zabezpieczenie przed wilgocią, niekorzystnymi warunkami cieplnymi i nasłonecznieniem, drganiami oraz innymi czynnikami szkodliwymi dla zdrowia i uciążliwościami. Biorąc pod uwagę przepisy, pomieszczenia, w których znajdują się stanowiska z monitorami ekranowymi, powinny w szczególności spełniać następujące wymagania :

• w pomieszczeniach stałej pracy na każdego z pracowników powinno przypadać co najmniej 13 m³ wolnej objętości pomieszczenia oraz co najmniej 2 m² wolnej powierzchni podłogi ( nie zajętej przez meble, sprzęt itp. ) ;

• wysokość pomieszczenia stałej pracy nie powinna być mniejsza niż 3 m i może być obniżona tylko w przypadku :

• zastosowania klimatyzacji i pod warunkiem uzyskania zgody państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego

• jeżeli w pomieszczeniu zatrudnionych jest więcej niż 4 pracowników i na każdego z nich przypada co najmniej po 15 m³ wolnej objętości pomieszczenia ; wówczas pomieszczenie może mieć 2,5 m wysokości ;

• w pomieszczeniu stałej pracy należy zapewnić oświetlenie dzienne oraz oświetlenie elektryczne spełniające wymagania określone w polskich

normach ;

• okna w pomieszczeniach pracy powinny być wyposażone w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie promieni słonecznych padających na stanowiska pracy ;

• temperatura w pomieszczeniu pracy nie powinna być niższa niż 18ºC

( 291 K ) ;

• w pomieszczeniach pracy powinna być zapewniona odpowiednia wentylacja lub klimatyzacja ;

• podłogi w pomieszczeniach pracy powinny być równe, niepylące, odporne na ścieranie oraz nacisk, a także nie mogą być śliskie.

Wyżej wymienione rozporządzenie ministra pracy i polityki z dnia 26.9.1997 r. określa również podstawowe wymagania dotyczące organizacji stanowisk pracy. Zgodnie z tymi wymaganiami stanowiska pracy powinny być urządzone stosownie do rodzaju wykonywanych na nich czynności oraz psychofizycznych cech pracowników ; wymiary wolnej powierzchni stanowiska pracy ( nie zajętej przez meble, urządzenia itp. ) powinny zapewnić pracownikom swobodę ruchów wystarczającą do wykonywania pracy w sposób bezpieczny, z uwzględnieniem wymagań ergonomii. Siedziska, stanowiące wyposażenia stanowisk pracy, powinny spełniać wymagania polskich norm.

Profilaktyczna ochrona zdrowia pracowników

Zakres wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich, tryb ich przeprowadzania oraz częstotliwość badań okresowych zostały określone w rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej z dnia 30.5.1996 r. [ 5 ].

Zgodnie z tym rozporządzeniem przed podjęciem pracy przy obsłudze monitora ekranowego pracownicy powinni być poddani badaniom wstępnym ogólnym, ze zwróceniem uwagi na skórę, układ ruchu w obrębie kończyn górnych i kręgosłupa szyjnego oraz badaniom okulistycznym. Niezależnie od badań wstępnych co najmniej raz na 4 lata pracownicy powinni być poddani badaniom okresowym obejmującym badania układu ruchu w obrębie kończyn górnych i kręgosłupa szyjnego, badaniom okulistycznym oraz, w zależności od wskazań, badaniom dermatologicznym i ortopedycznym.

Należy zaznaczyć, że lekarz przeprowadzający badanie profilaktyczne może poszerzyć jego zakres o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe, a także wyznaczyć termin następnego badania ( niż określono w rozporządzeniu ), jeśli stwierdzi, że jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia pracownika.

Koszt badań profilaktycznych oraz wszelkich form profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnych z uwagi na warunki pracy, ponosi pracodawca. Wyjątkowo - w przypadku przepisania pracownikowi okularów korekcyjnych - koszty z tym związane nie są refundowane przez zakład pracy, chyba że układ zbiorowy, którym objęty jest dany zakład, przewiduje możliwość zwrotu przez pracodawcę kosztu zakupu okularów.

Biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia ochrony zdrowia kobietom w ciąży oraz uciążliwości związanych z pracą przy monitorze ekranowym dla takich kobiet, w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 10.9.1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom [ 6 ] został wprowadzony zakaz pracy kobiet w ciąży przy obsłudze monitorów ekranowych w wymiarze większym niż 4 godziny na dobę. Nie oznacza to, że kobieta w ciąży zatrudniona przy obsłudze monitora ekranowego, powinna być zatrudniona w skróconym ( 4 - godzinnym ) dobowym wymiarze czasu pracy ; przez pozostałą część dobowego wymiaru czasu pracy pracodawca powinien zatrudnić taką pracownicę przy innej pracy ( która nie jest wzbroniona kobiecie w ciąży ).

Prawo do wcześniejszego przejścia na emeryturę

Na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7.2 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze [ 2 ], pracownikom wykonującym prace przy obsłudze monitorów ekranowych może przysługiwać prawo do emerytury w wieku 55 lat - dla kobiet i 60 lat - dla mężczyzn. Prawo takie przysługuje wówczas, jeśli właściwy minister, kierownik urzędu centralnego lub centralnego związku spółdzielczego w ustalonym dla podległych lub nadzorowanych zakładów pracy wykazie stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, zmieścił stanowiska przy obsłudze monitorów ekranowych.

Okresami pracy uzasadniającymi prawo do tych świadczeń są okresy, w których praca przy obsłudze monitorów ekranowych jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Okresy te stwierdza zakład pracy na podstawie posiadanej dokumentacji. Do uzyskania tego świadczenia jest wymagane przepracowanie przez pracowników co najmniej 15 lat w szczególnych warunkach.

Oznacza to, że zachowując jednolity dla wszystkich zatrudnionych, wymagany do uzyskania emerytury, okres zatrudnienia ( 20 lat - dla kobiet i 25 lat - dla mężczyzn ) dopiero po przepracowaniu 15 lat w pracy związanej z obsługą monitorów ekranowych pracownik może skorzystać z wyżej omówionego przywileju.

Przykład

Kobieta zatrudniona przy obsłudze monitorów ekranowych może przejść na emeryturę po 20 - letnim okresie zatrudnienia, lecz nie wcześniej niż po ukończeniu 55 lat życia, pod warunkiem, że wiek ten osiągnęła w czasie zatrudnienia lub w ciągu 5 lat po ustaniu zatrudnienia. Jednak skorzystanie z przywileju wcześniejszego przejścia na emeryturę może nastąpić jedynie w przypadku, gdy okres zatrudnienia związany z obsługą monitorów ekranowych ( przy stałej i w pełnym wymiarze czasu pracy obsłudze tych urządzeń ) wynosi co najmniej 15 lat.

Dodatki do wynagrodzeń

Przepisy kodeksu pracy, mimo że nie nakładają na pracodawców obowiązku płacenia pracownikom dodatków do wynagrodzeń z tytułu wykonywania ,, prac w warunkach szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych i niebezpiecznych ”, stwarzających jednak możliwość ustalania prawa do takich dodatków. Zgodnie z art. 77¹ i 77² warunki przyznawania dodatków do wynagrodzeń mogą być określane w zakładowych lub ponadzakładowych układach zbiorowych pracy lub, u pracodawców zatrudniających co najmniej 5 pracowników nie objętych układem zbiorowym pracy, w regulaminach wynagradzania.

Natomiast, zgodnie z art., 77³ kodeksu pracy, zasady wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą dla pracowników zatrudnionych w państwowych jednostkach sfery budżetowej, jeżeli nie są oni objęci ponadzakładowym układem zbiorowym pracy, określa - w zasadzie nie zastrzeżonym do właściwości innych organów - minister pracy i polityki socjalnej.

Nierzadko, zarówno w układzie zbiorowych pracy, jak i w rozporządzeniach wydanych na podstawie art. 77³ kodeksu pracy, są określane zasady przyznawania omawianych dodatków do wynagrodzeń pracownikom zatrudnionym przy obsłudze monitorów ekranowych.

Zgodnie z przepisami wyżej wspomnianych rozporządzeń pracownikom przysługuje dodatek za każdą godzinę pracy wykonywanej przy obsłudze monitorów ekranowych, w wysokości do 5% stawki godzinowej wynikającej z najniższego wynagrodzenia. Wyjątkowo dodatek 8% przewiduje się dla pracowników jednostek badawczo - rozwojowych [ 8 ] oraz dla pracowników zatrudnionych w niektórych wojskowych jednostkach organizacyjnych sfery budżetowej [ 19 ].

Niektóre z wymienionych rozporządzeń uzależniają przyznane dodatki od przepracowania przy obsłudze monitorów ekranowych określonej liczby godzin w miesiącu ( np. w zarządzeniu Ministra - Kierownika Urzędu Postępu Naukowo - Technicznego i Wdrożeń z dnia 24.8.1989 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników jednostek badawczo - rozwojowych wymaga się przepracowania co najmniej 40 godzin ). W rozporządzeniach, w których nie została określona minimalna miesięczna liczba godzin, jaką należy przepracować przy obsłudze monitorów ekranowych, aby otrzymać dodatek, ustalono ten dodatek za każdą godzinę przepracowaną przy obsłudze monitorów.

Autor

Rok

• Badana grupa

• Liczba

badanych kobiet

Czynnik

Długość fali

Częstotliwość, Hz

Miejsce powstawania

Promieniowanie

jonizujące :

• rentgenowskie

• nadfiolet

próżniowy

poniżej 1 nm

1 ÷ 100 nm

Powyżej 3 · 10¹⁷

3 · 10¹⁷ ÷ 3 · 10¹⁵

( 1,2 keV ÷ 12 eV )

hamowanie wiązki

elektronów na ekranie

i na szyjce kineskopu

bombardowanie

elektronowe

luminoforu

• Promieniowanie

Optyczne :

• nadfiolet

( próżniowy

100 ÷ 200 nm,

C, B, A )

• widzialne

• podczerwień

100 ÷ 400 nm

400 ÷ 780 nm

780 nm ÷ 1 mm

3 · 10¹⁵ ÷ 7,5 · 10¹⁴

7,5 · 10¹⁴ ÷ 3,85 · 10¹⁴

3,85 · 10¹⁴ ÷ 3 · 10¹¹

promieniowanie

wzbudzonego

elektronami luminoforu

jw.

kineskop

0

2

4

6

8

25

50

75

100

15

Czas, min

MVC, %

• Pola

elektromagnetyczne :

- wielkiej

częstotliwości

natężenia

- małej

częstotliwości

- wolnozmienne

Pola elektrostatyczne

0

• Kineskop i zasilacz

wysokiego napięcia

1 m ÷ 3 km

3 ÷ 300 km

powyżej

300 km

1 · 10⁵ ÷ 3 · 10⁸

1 · 10³ ÷ 3 · 10⁵

poniżej 1 · 10³

Modulacja

Plamki

Układ odchylenia

Poziomego, przewody

Łączące, ekran

Układ odchylenia

Pionowego,

Ekran ( modulacja

Pola elektrostatycznego

Przez wiązkę

Elektronów )

L_w

L_m

L_w - L_m

L_w + L_m

115

---