Logika 2011/12

(I zjazd)

1. Podstawowa terminologia

Logika = nauka badająca warunki poprawności rozumowań.

Znak (konwencjonalny) = obserwowalny przedmiot lub zjawisko, które pełni funkcje poznawcze, komunikacyjne lub kulturowe na mocy umów (konwencji), obowiązujących w danej grupie użytkowników znaków.

Odniesienie (referencja) = funkcja poznawcza niektórych znaków, polegająca na oznaczaniu przedmiotów. Znak odnosi się do przedmiotu, gdy można go o tym przedmiocie zgodnie z prawdą orzec. Odniesienie jest podstawową funkcją znaków w wielu złożonych systemach znakowych.

Desygnat znaku = przedmiot, do którego odnosi się znak. Desygnaty mogą być przedmiotami konkretnymi lub abstrakcyjnymi, rzeczywistymi lub tylko możliwymi, realnymi lub fikcyjnymi itd.

Język = złożony system konwencjonalnych znaków. Z logicznego punktu widzenia każdy język jest systemem wyznaczonym przez co najmniej trzy składniki:

• słownik, tj. zbiór znaków prostych,

• składnię, tj. zbiór reguł składania znaków złożonych ze znaków prostych,

• interpretację, tj. zbiór reguł określających znaczenie znaków. W najprostszych przypadkach użycia języka - najczęściej rozważanych w logice - przyjmuje się, że znaczeniem znaku jest jego odniesienie.

Krótko: język = słownik + składnia + interpretacja.

Wyrażenie = znak językowy (prosty lub złożony).

Język naturalny = język spontanicznie wytworzony w długim (wielopokoleniowym) okresie historycznym w obrębie danej społeczności językowej (użytkowników znaków).

Język sztuczny = język tworzony w określonym celu w danym momencie historycznym (zwykle przez jedną osobę lub niewielką grupę osób).

Język przedmiotowy = język służący do opisu danego fragmentu rzeczywistości (pozajęzykowej).

Metajęzyk = język służący do opisu danego języka przedmiotowego.

Nazwa = wyrażenie, które pełni funkcję odniesieniową (referencjalną) i może być używane jako podmiot logiczny zdania lub orzecznik imienny. Typowe przykłady nazw: imiona własne, rzeczowniki pospolite i przymiotniki.

Podział nazw ze względu na liczbę desygnatów:

• jednostkowe; typowe przykłady: imiona własne,

• ogólne; typowe przykłady: rzeczowniki pospolite i przymiotniki,

• puste; typowe przykłady: wewnętrznie sprzeczne nazwy złożone (np. „kwadratowe koło”).

Nazw pustych nie należy mylić z nazwami fikcjonalnymi, czyli nazwami oznaczającymi przedmioty fikcyjne („Zeus”, „Hamlet” itd.). Nazwy puste, w przeciwieństwie do nazw fikcjonalnych, są wyrażeniami dysfunkcyjnymi, tj. niespełniającymi swojej funkcji językowej (w tym przypadku - funkcji referencjalnej).

Zdanie w sensie lingwistycznym = wyrażenie danego języka, zawierające osobową formę orzeczenia, które może w różnych sytuacjach pełnić funkcje poznawcze lub komunikacyjne. Wyróżnia się zdania oznajmujące, pytajne, rozkazujące itd.

Kontekst wypowiedzi = sytuacja w której zdanie jest wypowiadane i której składniki (nadawca, odbiorca, gesty wskazujące, czas, miejsce itd.) odgrywają istotną rolę w interpretacji tego zdania.

Wypowiedź (komunikat językowy) = zdanie wypowiedziane w pewnym kontekście.

Krótko: wypowiedź = zdanie + kontekst.

Wypowiedź wieloznaczna = wypowiedź, która ma w danej sytuacji wiele interpretacji. Na przykład wypowiedź „Jan kupił zamek” może mieć co najmniej dwie interpretacje (zależnie od słownikowego znaczenia wyrazu „zamek”).

Wieloznaczności nie należy mylić z ogólnikowością wypowiedzi (np. wypowiedź „Ktoś kiedyś coś kupił”, jest ogólnikowa, ale jednoznaczna). Interpretacji wypowiedzi nie należy mylić z jej uszczegółowieniem (np. wypowiedź „Jan kupił samochód w 2011 roku” nie jest interpretacją wypowiedzi „Ktoś kiedyś coś kupił”; jest natomiast jej uszczegółowieniem).

Słowo okazjonalne = wyrażenie którego odniesienie jest w pewien systematyczny sposób zależne od kontekstu wypowiedzi, w której to wyrażenie zostało użyte. Przykłady: odniesienia słów „teraz”, „wczoraj”, „wtedy” są w systematyczny sposób zależne od czasu, w którym zostały użyte; odniesienia słów „ja”, „mój” - od nadawcy itd.

Zdanie w sensie logicznym = jednoznaczne zdanie oznajmujące. Z logicznego punktu widzenia istotną cechą zdań jest posiadanie wartości logicznej, tzn. bycie prawdziwym (posiadanie wartości logicznej 1) lub bycie fałszywym (posiadanie wartości logicznej 0).

Zdanie prawdziwe = zdanie w sensie logicznym, opisujące sytuację, która faktycznie ma miejsce. Zdanie jest prawdziwe, gdy jest tak, jak ono głosi. Prawdziwość zdania jest cechą niestopniowalną (zdanie nie może być „tylko trochę” prawdziwe).

Semiotyka = teoria znaku. Semiotyka składa się z trzech działów (teorii):

• syntaktyki, tj. teorii składni,

• semantyki, tj. teoria interpretacji i

• pragmatyki, tj. teoria użytkowania znaków w sytuacji komunikacyjnej (kontekście wypowiedzi).

Krótko: semiotyka = syntaktyka + semantyka + pragmatyka.

Działy logiki:

• logika formalna, tj. teoria formalnych aspektów poprawności rozumowań;

• metodologia nauki (ogólna metodologia nauk), tj. nauka o metodach powszechnie stosowanych w nauce,

• semiotyka, tj. logiczna teoria znaku.

2. Funkcje językowe

Funkcja językowa (funkcja mowy, funkcja wypowiedzi) = funkcja, jaką zgodnie z intencją nadawcy spełnia wypowiedź w danej sytuacji poznawczej lub komunikacyjnej.

Funkcja opisowa (informacyjno-poznawcza, racjonalna, referencjalna) polega na stwierdzaniu faktów (asercji) lub informowaniu odbiorcy. Typowa forma językowa: zdania oznajmujące, pozbawione wyrażeń emocjonalnych i normatywnych. Dziedziny życia, w których ta funkcja odgrywa istotną rolę: nauka, filozofia, technika, wymiana informacji w środkach masowego przekazu; w codziennym życiu: zainteresowania poznawcze człowieka oraz codzienna wymiana informacji.

Funkcja ekspresywna (ekspresyjna) polega na wyrażaniu stanów psychicznych autora wypowiedzi, odmiennych od asercji. Stany psychiczne mogą mieć charakter emocjonalny (np. zachwyt, przygnębienie itd.), wolitywny (np. dokonanie wyboru, wyrażenie potrzeby itd.) lub poznawczy (np. wątpienie, przypuszczenie itd.). Typowe formy językowe: a) zdania zawierające wyrazy nacechowane emocjonalnie i wyrażające subiektywne oceny, b) wypowiedzi w których dominują czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej i zaimki osobowe typu: mnie, mój, ja itd., c) wykrzykniki, d) pytania (w tym pytania retoryczne). Dziedziny życia, w których ta funkcja odgrywa istotną rolę: literatura piękna; w życiu codziennym: słowne reakcje na bodźce.

Funkcja perswazyjna (sugestyjna) polega na oddziaływaniu na adresata w celu zmiany jego przekonań, postawy lub zachowania. Typowe formy językowe: zdania rozkazujące, wypowiedzi normatywne i prośby. Dziedziny życia, w których ta funkcja odgrywa istotną rolę: reklama, PR, polityka, religia, wychowanie i w codziennych interakcjach społecznych.

Funkcja performatywna (dokonawcza). Polega na ustanawianiu, w kontekście dokładnie określonych, umownych czynności, nowych faktów społecznych o względnie trwałym charakterze. Typowe przykłady: ogłoszenia wyroków sądowych, podpisywanie umów, nadawanie imion, przyrzeczenia. Funkcja ta odgrywa istotną rolę w każdej sferze życia społecznego.

Funkcja fatyczna. Polega na nawiązaniu lub podtrzymaniu kontaktu między rozmówcami. Typowe formy: a) zwroty grzecznościowe („co słychać?”, „cała przyjemność po mojej stronie” itd.), b) powitania (Cześć!, Dzień dobry!, Hejka!, Sie ma!) c) zwroty podtrzymujące rozmowę (Oj! No proszę! Słucham! Aha! Tak, tak! Halo! itd.), d) pożegnania (No to pa! Do widzenia!, Trzymka!).

Wiele wypowiedzi pełni dwie lub więcej funkcji jednocześnie. Na przykład pytanie „Przepraszam, która jest godzina?” pełni najczęściej (ale nie zawsze) funkcję ekspresywną (wyraża potrzebę uzyskania pewnej informacji) i jednocześnie funkcję perswazyjną (nakłania odbiorcę do udzielenia informacji).

W wielu takich dwu- lub wielofunkcyjnych wypowiedziach - choć nie we wszystkich - można wyróżnić funkcję główną i funkcje poboczne. Funkcję główną łatwo można w danej wypowiedzi wyróżnić, gdy znana jest intencja nadawcy. Na przykład główną funkcją pytania „Przepraszam, która jest godzina?”, zadanego w celu nawiązania z odbiorcą znajomości, jest funkcja fatyczna, a poboczną - funkcja ekspresywno-perswazyjna.

Wypowiedzi, w których głównymi funkcjami są funkcje perswazyjna, performatywna i fatyczna, są zachowaniami społecznymi, dokładniej, działaniami ukierunkowanymi na inne (poza nadawcą) osoby, których skutki mają względnie trwały charakter.

Wypowiedzi performatywne (tj. takie, których główną funkcją jest funkcja performatywna), charakteryzują się tym, że wystarczającym warunkiem ich skuteczności jest rzetelne ich wykonanie: wypowiedzenie lub zapisanie odpowiedniej formuły w odpowiednich okolicznościach. W przeciwieństwie do wypowiedzi performatywnych, wypowiedzi perswazyjne (tj. takie, których główną funkcją jest funkcja perswazyjna) i fatyczne mogą być nieskuteczne, pomimo spełnienia wszelkich warunków rzetelności. W szczególności, nawet najbardziej rzetelna wypowiedź argumentacyjna może być w pewnych okolicznościach nieskuteczna (gdy np. odbiorca jest zbyt zmęczony lub zbyt uparty).

Zadania

1. Każdej grupie słów okazjonalnych odpowiada pewien składnik kontekstu wypowiedzi, którego znajomość w danej sytuacji komunikacyjnej jest niezbędna do właściwej interpretacji tej wypowiedzi. Np. grupie okazjonalnych {teraz, wtedy, wczoraj, za sto lat…} odpowiada składnik: CZAS wypowiedzi. Wymień (własny) przykład takiej grupy słów okazjonalnych i odpowiadającego jej składnika kontekstu.

2. Dokonaj analizy wybranych przez siebie kilku wypowiedzi (w danym kontekście) pod względem ich funkcji językowych.

(II zjazd)

3. Typy wieloznaczności

Przypomnijmy: wypowiedź jest jednoznaczna w danym kontekście, gdy nie dopuszcza w tym kontekście dwóch różnych interpretacji (sposobów rozumienia). Dana wypowiedź może być wieloznaczna ze względu na:

1. wieloznaczność wyrazu nieokazjonalnego (wieloznaczność semantyczną, słownikową), bądź

2. wieloznaczność składni (wieloznaczność syntaktyczną), bądź też

3. wieloznaczność funkcji językowej (wieloznaczność pragmatyczną).

Ad 1. Wieloznaczność semantyczna (treści słownikowej).

Przykład 1. Wypowiedź „Jan kupił zamek” jest wieloznaczna ze względu na wieloznaczność słowa „zamek”, które oznacza bądź zespół architektoniczny, bądź mechanizm do zamykania.Ⴈ

Ważną odmianą wieloznaczności ze względu na wieloznaczność użytego wyraz jest ekwiwokacja, czyli co najmniej dwukrotne użycie (w obrębie jednej wypowiedzi) danego wyrazu, za każdym razem w innym znaczeniu.

Przykład 2. Następujące rozumowanie zawiera błąd ekwiwokacji. „Lech Wałęsa odegrał ważną rolę w historii. Historia jest nauką humanistyczną, zatem Lech Wałęsa odegrał ważną rolę w nauce humanistycznej.” Słowo „historia” zostało tu użyte najpierw w znaczeniu „dziejów”, a następnie w znaczeniu „dyscypliny naukowej”. Ⴈ

Ad 2. Wieloznaczność syntaktyczna (składniowa).

Dwa następne przykłady dotyczą wypowiedzi wieloznacznych ze względu na wieloznaczność konstrukcji składniowej - są to tzw. amfibolie.

Przykład 3. Pytanie „Czy wybór Agaty był trafny?” zawiera amfibolię, gdyż są dopuszczalne dwie interpretacje tego pytania: a) „Czy Agata dokonała trafnego wyboru?” oraz b) „Czy dokonano trafnego wyboru, wybierając Agatę?”.Ⴈ

Przykład 4. W zdaniu „Nieprawda, że pójdę do kina i pójdę na spacer” zawarta jest amfibolia, gdyż nie wiadomo, czy zaprzeczenie odnosi się do fragmentu „pójdę do kina”, czy do fragmentu: „pójdę do kina i pójdę na spacer”.Ⴈ

Innym typem wieloznaczności składniowej jest niedopowiedzenie, czyli wieloznaczność spowodowana brakującym składnikiem w konstrukcji wypowiedzi.

Przykład 5. Zdanie „Polacy są idealistami” zawiera niedopowiedzenie polegające na braku kwantyfikatora na początku zdania („Wszyscy”, „Większość”, „Zdecydowana większość” itd.).Ⴈ

Przykład 6. Pytanie „Czy Kazimiera Nowak jest wielkim autorytetem?” zawiera niedopowiedzenie polegające na braku odniesienia słowa „autorytet” do dziedziny życia („w dziedzinie nauki”, „w dziedzinie moralności”, „w pewnej dziedzinie” itd.).Ⴈ

Ad 3. Wieloznaczność pragmatyczna.

Jeden z typów wieloznaczności pragmatycznej polega na niejednoznacznym użyciu słowa okazjonalnego (w danym kontekście).

Przykład 7. Wypowiedź „To jest zielone” jest wieloznaczna w kontekście sytuacyjnym, w którym nie nadawca nie wykonuje żadnego gestu wskazującego.

Przykład 8. Wypowiedź „Wtedy Piotr oświadczył się Annie” jest wieloznaczna w kontekście słownym, w którym nie został określony czas, w którym rozgrywa się opisywana historia.

Następny przykład dotyczy wypowiedzi wieloznacznej ze względu na funkcję językową.

Przykład 9. Wypowiedź „Powinieneś wziąć udział w tym konkursie” jest wieloznaczna, gdy nie wiadomo, czy jej intencją jest wyłącznie opis pewnego związku między faktami („Jeśli weźmiesz udział w tym konkursie, to prawdopodobnie wygrasz”), czy perswazja („Weź udział w tym konkursie!”).Ⴈ

4. Pragmatyczna wieloznaczność wypowiedzi normatywnych i wartościujących

Do wypowiedzi wieloznacznych pragmatycznie, których różne interpretacje pełnią odmienne funkcje językowe, należą zwykle zdania normatywne i wartościujące. Zdania takie mają na ogół przynajmniej dwie pragmatyczne interpretacje, opisową i nieopisową. Zwłaszcza w przypadku faktów społecznych budzących emocje (kradzieży, nieuprzejmości, heroizmu, samobójstw, elegancji itd.), zależnie od intencji i kontekstu, zdania takie są bądź opisem takiego faktu (lub związku między takimi faktami), bądź też wyrażają subiektywną postawę nadawcy wobec tych faktów.

Przykład 1. Wypowiedź wartościująca „Kapitan Wrona jest bohaterem” może być niekiedy rozumiana jako wypowiedź opisowa, a więc jako wypowiedź typu „Kapitan Wrona spełnia takie a takie kryterium bycia bohaterem”, a innym razem jako równoważnik wypowiedzi ekspresywnej „Kapitan Wrona jest bohaterem!”.Ⴈ

Przykład 2. Wypowiedź normatywna „Nie wolno kraść” może być interpretowana w pewnych sytuacjach jako wypowiedź opisowa, równoznaczna ze zdaniem „Każdy przypadek kradzieży podlega sankcji społecznej”, a w innych - jako synonim wypowiedzi ekspresywno-perswazyjnej: „Każda kradzież jest oburzająca! Nie kradnij!”. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z interpretacją opisową, a w drugim - nieopisową. Tylko pierwsza interpretacja może być wyrażona w zdaniu logicznym, a tym samym, może podlegać ocenie wartości logicznej.Ⴈ

Uzyskiwanie prawdziwych rezultatów poznawczych oraz formułowanie ich w sposób jednoznaczny jest ideałem nauki, który nie zawsze udaje się osiągnąć. Ludzi nauki zbliża do tego ideału konsekwentna realizacja postulatu obiektywizmu naukowego, głoszącego, iż głównym typem wypowiedzi naukowej są prawdziwe zdania logiczne, pełniące wyłącznie funkcję opisową.

Ćwiczenia.

Czy zdanie historyka, że przedstawiciele pewnego narodu powinni przeprosić inny naród za dokonane na nim w przeszłości zbrodnie, jest wypowiedzią naukową? Uzasadnij odpowiedź.

5. Pytania i odpowiedzi

Pytania poznawcze są to pytania wypowiadane serio (tzn. ani dydaktycznie, ani retorycznie, ani żartobliwie itd.) w celu uzyskania prawdziwych informacji o świecie. Pytanie poznawcze jest dobrze postawione, gdy jest:

• poprawne składniowo (syntaktycznie): jest zbudowane zgodnie z regułami składni danego języka,

• poprawne treściowo (semantycznie): jest jednoznaczne, dostatecznie precyzyjne i wiadomo, że nie zawiera nazw pustych,

• trafne: nie jest oparte na fałszywych założeniach.

Przykład 1. Pytanie „Czy istnieje liczba podzielna przez?” nie jest poprawne składniowo.

Przykład 2. Pytanie „Czy młody człowiek może w Polsce wejść w związek małżeński?” nie jest dostatecznie precyzyjne ze względu na nieostrość słowa „młody”.

Przykład 3. Pytanie „Czy Atlantyda była państwem demokratycznym?” nie jest poprawne treściowo, gdyż nie wiadomo, czy nazwa własna „Atlantyda” jest nazwą niepustą (póki co nie wiadomo, czy w rzeczywistości istniało takie państwo).

Przykład 4. Pytanie „Który Rosjanin wylądował na Księżycu w XX w.?” jest nietrafne, gdyż jest oparte na fałszywym założeniu.

Z gramatycznego punktu widzenia, pytania są wypowiedziami zawierającymi (przynajmniej jedną) partykułę pytajną. Pytania, zawierające partykułę „Czy” i domagające się wyboru jednej z dwóch wykluczających się odpowiedzi, nazywamy pytaniami rozstrzygającymi. Pozostałe pytania nazywamy pytaniami uzupełniającymi (są to więc pytania z partykułami „Jaki”, „Który”, „Ile”, „Dlaczego” itd.). Pytania uzupełniające, które wyznaczają określony schemat odpowiedzi, nazywamy pytaniami zamkniętymi, natomiast pozostałe pytania uzupełniające - pytaniami otwartymi.

Odpowiedź bezpośrednia (właściwa) na pytanie zamknięte jest to składniowo i treściowo sensowna odpowiedź, która jest zgodna ze strukturą tego pytania. W przypadku pytań rozstrzygających jest to potwierdzenie lub zaprzeczenie treści pytania; w przypadku pytań uzupełniających odpowiedź bezpośrednia powstaje z danego pytania w ten sposób, że w miejscu operatora pytajnego występuje wyrażenie reprezentujące brakujący fragment informacji, a pozostała część pytania pozostaje bez zmian. Z kolei odpowiedź pośrednia na dane pytanie zamknięte jest to wypowiedź niebędąca wprawdzie odpowiedzią bezpośrednią na to pytanie, ale z której wynika pewna odpowiedź bezpośrednia.

Przykład 5. Zdanie „Neil Armstrong stąpał po Księżycu” jest bezpośrednią odpowiedzią na pytanie „Kto stąpał po Księżycu?”. Zdanie „Neil Armstrong był pierwszym człowiekiem który chodził po powierzchni Księżyca” jest pośrednią odpowiedzią na to pytanie.

Zarówno odpowiedź bezpośrednia, jak i pośrednia, są odpowiedziami całkowitymi: dostarczają pełnej informacji (niekoniecznie prawdziwej) na postawione pytanie. Odpowiedź częściowa na dane pytanie zamknięte jest to zdanie, które wynika z pewnej odpowiedzi bezpośredniej na to pytanie, lecz nie jest odpowiedzią ani bezpośrednią, ani pośrednią.

Przykład 6. Zdanie „August Comte był twórcą socjologii” jest odpowiedzią całkowitą na pytanie „Kto był twórcą socjologii?”. Zdanie „Pewien Francuz był twórcą socjologii” jest odpowiedzią częściową na to pytanie.

Problem (zagadnienie, kwestia) jest to znaczenie (treść) dobrze postawionego pytania które jest bądź pytaniem nowym (w chwili jego postawienia), bądź takim, dla którego nie została jeszcze ustalona (w zakresie danej dyscypliny wiedzy) żadna odpowiedź.

Definiowanie problemu to formułowanie dobrze postawionego pytania które ten problem ma wyrażać.

Rozwiązanie problemu jest to znalezienie uzasadnionej odpowiedzi na pytanie (wyrażające dany problem).

Pseudoproblem jest to treść pytania, które jest bądź niepoprawne semantycznie, bądź ustalona jest już na nie odpowiedź.

Podstawowym wymogiem pracy naukowej jest zdefiniowanie problemu i wskazanie metody jego rozwiązania. Poprawne zdefiniowanie problemu wymaga z kolei zapoznania się z dotychczasowym stanem badań na dany temat (z tzw. literaturą przedmiotu). Są dwa cele takiego zapoznania się: a) sprawdzenie, czy dane pytanie jest nowe lub czy nie jest już ustalona na nie odpowiedź (w dojrzałej nauce problem nie jest „tworzony”, lecz znajdowany bądź podejmowany) oraz b) ustalenie założeń dla postawionego problemu i dla przyjętej metody jego rozwiązania.

Ćwiczenia

1) Wskaż własne przykłady pytań niepoprawnych semantycznie.

2) Wskaż własne przykłady pytań nietrafnych.

3) Czy pytanie „Jaki odsetek Polaków jest katolikami?” jest dobrze postawione? Uzasadnij odpowiedź.

4) Podaj (prawdziwą) odpowiedź na pytanie „Jaki jest ustrój polityczny obecnej Polski?”: a) bezpośrednią, b) pośrednią, c) częściową.

5) Zdefiniuj problem wartości logicznej socjologizmu.

6. Zbiory

Zbiór (klasa logiczna) jest to wynik myślowego zebrania w całość dowolnych przedmiotów (rzeczy lub osób). Przedmioty składające się na dany zbiór nazywamy jego elementami. Zbiorami są więc zarówno znane z życia codziennego rodzaje rzeczy (zbiór ludzi, zbiór mebli, zbiór drzew itd.), jak i sztucznie zebrane w myśli „kolekcje” (zbiór złożony z Jana i jego butów, zbiór złożony ze wszystkich pierników i wszystkich wiatraków itd.).

Zbiory są identyczne, gdy składają się z dokładnie tych samych elementów. Zatem dwa zbiory są różne, gdy różnią się przynajmniej jednym elementem.

Istnieje zbiór pusty, czyli zbiór nieposiadający żadnego elementu. Zbiór pusty oznaczamy symbolem „∅”.

Wyrażenie „xA” znaczy, że przedmiot x należy do zbioru A. Od relacji (stosunku) należenia elementu do zbioru odróżnia się relację zawierania między zbiorami: zbiór A zawiera się w zbiorze B, gdy wszystkie elementy A są jednocześnie elementami B. Symbolicznie:

A  B wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego x, jeśli x  A, to x  B.

Zbiory są identyczne, gdy jeden z nich zawiera się w drugim i odwrotnie; symbolicznie:

A = B wtedy i tylko wtedy, gdy A  B oraz B  A.

7. Potencjalna wieloznaczność łącznika „jest”

Korzystając z wprowadzonych oznaczeń, można objaśnić trzy podstawowe znaczenia łącznika „jest”:

• jako należenia,

• jako zawierania,

• jako identyczności.

Przykład 1. W zdaniu „Paweł jest studentem” słowo „jest” występuje w znaczeniu relacji należenia („Paweł należy do zbioru studentów”; „Paweł  zbiór studentów”).

Przykład 2. W zdaniu „Każdy student jest człowiekiem” słowo „jest” występuje w znaczeniu relacji zawierania („Zbiór studentów zawiera się w zbiorze ludzi”; „Zbiór studentów  zbiór ludzi”).

Przykład 3. W zdaniu „Hans Kloss jest agentem J-23” słowo „jest” występuje w znaczeniu identyczności (Hans Kloss jest identyczny z agentem J-23”; „Hans Kloss = J-23”).

8. Typy nazw ze względu na rodzaj desygnatów i rodzaj odniesienia

Przypomnijmy: nazwy są to podmioty lub orzeczniki imienne zdań, czyli wyrażenia, które można poprawnie wstawić w miejsce S i P w zdaniu o postaci „S jest P”. Zakres nazwy jest to zbiór wszystkich desygnatów tej nazwy. Zakresem nazwy ogólnej jest co najmniej dwuelementowy zbiór, zakresem nazwy jednostkowej - zbiór jednostkowy (jednoelementowy), a zakresem nazwy pustej - zbiór pusty.

Ze względu na rodzaj desygnatów nazwy niepuste dzielimy na konkretne (wszystkie desygnaty są przedmiotami konkretnymi) lub abstrakcyjne (niektóre desygnaty są przedmiotami abstrakcyjnymi).

Również ze względu na rodzaj desygnatów nazwy niepuste dzielimy na zbiorowe (wszystkie desygnaty są przedmiotami zbiorowymi, „agregatami”) i niezbiorowe.

Z kolei ze względu na rodzaj odniesienia nazwy wyróżniamy nazwy ostre (odniesienie lub jego brak jest jednoznacznie określone względem każdego przedmiotu) i nieostre.

PODZIAŁ NAZW:

Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących w skład nazwy, rozróżniamy:

-NAZWY PROSTE-składają się one z jednego tylko wyrazu (np. nazwa „skrypt”); nie zawsze są rzeczownikami np. „chory cierpi”;

-NAZWY ZŁOŻONE-składają się one z więcej niż jednego wyrazu, np. „Student, który mieszka w Poznaniu”; na nazwę złożoną składa się zespół rzeczowników, czasowników, przymiotników, zaimków, przyimków;

Ze względu na to, ile desygnatów obejmuje zakres danej nazwy, rozróżniamy:

-NAZWY OGÓLNE-są to nazwy, które mają więcej niż jeden desygnat(np. szafa, koń, żołnierz, babka Adama Mickiewicza);

-NAZWY JEDNOSTKOWE-są to nazwy, które mają tylko jeden desygnat (np. naturalny księżyc naszej planety, najdłuższa rzeka w Polsce, matka Adama Mickiewicza, Adam Mickiewicz)

-NAZWY PUSTE (bezpodmiotowe)-są to takie nazwy, które wcale nie mają desygnatów (np. błękitny kwiat róży, stupiętrowy dom w Poznaniu, syn bezdzietnej matki); niczego nazwy te nie oznaczają, ale niemniej coś znaczą; jeśli są nazwami generalnymi, mają pewną treść, każą mianowicie szukać-jeśli są to nazwy konkretne -osób czy rzeczy o określonych cechach, tyle tylko, że przedmiotów o takich cechach nie ma, względnie może nawet nie być;

Ze względu na to, do czego odnoszą się nazwy, należy rozróżnić:

-NAZWY KONKRETNE-znaki rzeczy, np. „stół” lub osób, np. „sędzia”, ewentualnie czegoś, co wyobrażamy sobie jako rzecz lub osobę, np. „kwiat paproci”, „nimfa”;

-NAZWY ABSTRAKCYJNE-nie są one znakami rzeczy czy osób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobrażamy; wskazują natomiast one na pewną cechę wspólną wielu przedmiotom, np. „białość”, także na pewne zdarzenie czy stan rzeczy (np. „kradzież”, „płacz”, „cisza”);

Ze względu na znaczenie nazw sposoby posługiwania się nimi indywidualnego jakimś języku, rozróżniamy:

-NAZWY INDYWIDUALNE-to takie nazwy, które służą do oznaczania poszczególnych tych a nie innych przedmiotów, nie przypisując przez to samo danemu przedmiotowi takich czy innych właściwości wyróżniających go; nazwa indywidualna, taka jak np. „Poznań”, „ Karol Karczmarek”, służy danemu przedmiotowi tak długo, jak długo zachowuje on ciągłość istnienia (chyba, że zmienimy daną mu raz nazwę), i to bez względu na cechy tego przedmiotu; przykład: skoro raz niemowlę nazwano „Karol Karczmarek”, nazwa ta będzie mu służyła, choć kolejno stanie się ono chłopcem, młodzieńcem, dojrzałym mężczyzną, starcem, choć będzie kolejno brunetem, siwym, łysym, choć zmieni zawód czy inne cechy; nazwy indywidualne mogą być nadawane nie tylko przedmiotom rzeczywistym, ale i przedmiotom wyobrażeniowym, jak np. postacie literackie („Andrzej Kmicic”) czy występującym w dziele literackim miejscowościom wyimaginowanym;

-NAZWY GENERALNE- są to nazwy, które przysługują przedmiotom ze względu na jakieś cechy, które tym przedmiotom przypisujemy; nazwy takie jak np. „budynek', „krzesło”, „student wydziału prawa”, odnoszą się do wszelkich przedmiotów danego rodzaju, a wiec przedmiotów mających cechy budynku, krzesła, studenta wydziału prawa

Ze względu na ostrość zakresu nazwy, rozróżniamy:

-NAZWY OSTRE -jeśli umiemy, znając należycie dany język, bez wątpliwości rozstrzygnąć o każdym napotkanym przedmiocie, z którym odpowiednio zapoznaliśmy się, czy jest on, czy nie desygnatem pewnej określonej nazwy, mówimy, że w danym języku nazwa ta ma ostry zakres, czyli jest nazwą ostrą; nazwy stają się ostrymi dzięki temu, że są nazwami wyraźnymi-to znaczy, że umiemy podać zespól cech wystarczających do odróżnienia desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów, lub też dzięki temu, że są nazwami dla nas intuicyjnymi-to znaczy, że na podstawie ogólnego wyglądu danego przedmiotu, bez zastanawiania się nad treścią danej nazwy, umiemy określić, czy jest on, czy nie jest desygnatem tej nazwy;

-NAZWY NIEOSTRE-jeżeli o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania się z ich cechami, nie umiemy orzec, czy są, czy nie są desygnatami danej nazwy, to nazwę tą określamy jako nazwę nieostrą; w języku potocznym niemal wszystkie nazwy są nazwami w pewnym stopniu nieostrymi, bo np., Gdy prokurator umiera, to, od jakiej chwili przestaje być desygnatem nazwy „prokurator”? Czy od chwili śmierci klinicznej, czy biologicznej, czy od momentu zapisanego w akcie zgonu przez urzędnika stanu cywilnego?

9

---