Zróżnicowanie współczesnej polszczyzny

Polszczyzna jako język etniczny (narodowy) nie jest tworem jednorodnym. Jej wewnętrzne zróżnicowanie można jednak traktować jako przejaw bogactwa kultury narodowej.

Podstawową odmianą języka, mającą zasięg ogólnonarodowy, a więc tą, którą - jak się przyjmuje za Z. Klemensiewiczem (por. Z. Klemensiewicz 1961, s. 108 ) - posługują się użytkownicy polszczyzny bez względu na wiek, płeć, pochodzenie społeczne i terytorialne, a także wykonywany zawód, jest język ogólnopolski (nazywany dziś także językiem ogólnym lub standardowym). Jest on upowszechniany przez szkołę, a jego opanowanie jest konieczne do czynnego uczestnictwa w kulturze. Dawniej stosowano wobec tej odmiany także terminy: język literacki oraz dialekt kulturalny. Nie są one do końca równoważne. Pierwszy raczej odnosił się do wersji pisanej języka ogólnego, drugi - do wariantu swobodnego, mówionego. Zwycięstwo w terminologii językoznawczej terminu język ogólny jest związane ze zmianami w samym języku. Początkowo, do II wojny światowej użytkownikiem polszczyzny ogólnej była niezbyt liczebna elita narodowa - wykształcona i dobrze osadzona w tradycji. Tworzyło ją ziemiaństwo, deklasująca się szlachta, coraz częściej uprawiająca zawody inteligenckie. Elitę i resztę społeczeństwa dzielił znaczny dystans społeczny i kulturowy, którego pokonanie w drodze awansu wiązało się ze znacznym wysiłkiem. Przemiany ustrojowe po II wojnie światowej: zanik warstwy ziemiańsko-szlacheckiej, osłabienie, wyniszczenie w czasie II wojny światowej starej inteligencji, wzrost znaczenia warstwy robotniczej, urbanizacja, ruchy migracyjne ze wsi do miasta, wreszcie rozwój oświaty i mediów, przyczyniły się do powstawania nowych elit społeczno-politycznych i pomagały w awansie społecznym. Nie zawsze nadążał za nim awans językowo-kulturowy. W efekcie w czasach PRL-u nastąpiło wyraźne rozejście się elit społeczno-politycznych i kulturalno-językowych. W tych okolicznościach wyłonił się nowy język literacki, który nieco inaczej jest usytuowany względem pozostałych odmian języka narodowego. Język literacki podlega procesom demokratyzacji i równolegle deelitaryzacji (por. S.Gajda, 2001). Krąg użytkowników tej centralnej odmiany polszczyzny znacznie się poszerzył.

Podstawową cechą języka ogólnego jest to, że może on obsługiwać różne sfery komunikacyjne. Realizacja tej potencji komunikacyjnej objawia się obecnością w polszczyźnie odmian języka ogólnego, zwanych stylami funkcjonalnymi. Należą do nich: odmiana artystyczna, naukowa, administarcyjno-prawna (nazywana też urzędową), publicystyczna (zwana też publicystyczno-dzeiennikarską), religijna i potoczna. System odmian funkcjonalnych pozostaje w złożonych relacjach wobec dychotomicznego wewnętrznego podziału na polszczyznę oficjalną i nieoficjalną. Język oficjalny obsługuje sformalizowane sytuacje publiczne i towarzyskie (np. podczas lekcji w szkole, w urzędzie). Nieoficjalny - jest typowy dla kontaktów towarzysko-rodzinnych prywatnych.

1. Język mówiony - pisany

Język ogólny może być realizowany za pomocą kanału fonicznego lub graficznego. Na tej podstawie wyróżnia się dwa warianty polszczyzny ogólnej: pisany i mówiony (ustny). Różnice między nimi dotyczą stopnia ich normalizacji, zasobu leksyki i konstrukcji gramatycznych.

Dla zilustrowania właściwości polszczyzny mówionej przyjrzyjmy się fragmentowi autentycznej rozmowy telefonicznej, zapisanej w książce K. Pisarkowej (cyt. za: K. Pisarkowa 1975)

• Ja jutro nie mogę się urwać, bo jestem umówiony na wizytę, dzisiaj widziałem, że do Eldomu na Alejach przywieźli takie palniki, do tych kuchenek jak wasza, wiesz. No i radzę pójść szybko. Słuchaj jest sklep Eldomu na Alejach Krasińskiego między Smoleńską a tą księgarnią muzyczną, wiesz, znaczy PWM.

• A to wiem, wiem…

• No i tam widziałem na wystawie, a dzisiaj przechodziłem tamtędy.

• Ale palniki jakie, to znaczy co?

• No to, co jest u was rozleciałe, do tej Slabody, kuchenek Slaboda.

• Dobra

• Są i te większe, i te mniejsze, wiesz.

• No to dziękuje ci strasznie. To oczywiście tam pójdę. To otwierają o jedenastej?

• No o jedenastej otwierają. Po prostu boję się, że jakbym jutro nie wyskoczył, to…

• Nie , a dlaczego masz skakać, skoro ja mogę skoczyć?

• No wiesz, bo ci obiecałem, że będę się starał to ci załatwić.

• Nic nie masz załatwiać, stary.

• Ale… tylko tak nie bardzo jestem zorientowany, czy jednego typu były te kuchenki, tak że raczej żebyś wziął te palniki z domu, wiesz.

• Człowieku, czy zdajesz sobie sprawę, jak wygląda taki palnik w środku; w ogóle trzeba zdrapywać nie wiem czym, bracie, w ogóle te kuchenki należałoby wyrzucić, od tego się zaczyna.

• Słuchaj, no nie wiem, wiesz bo tamte obsady są dobre, tylko same palniki są do dupy, bo to cienka blaszka jest.

• Właśnie, te obsady są złe.

• Zobaczysz jak to tam…

• To znaczy to, w co się wkłada palnik, a w tej chwili nawet palnik mi się rozpieprzył.

• No a są palniki na wystawie, a może w środku jest jeszcze coś więcej, wiesz, ale dwa dni temu tam przechodziłem i nie widziałem tego, także chyba dopiero co przyszło. Chyba żeby nie mieli na wystawie. Tego też nie wiem.

• No dobra, zobaczę, jutro będę tam.

Tekst mówiony powstaje w specyficznych warunkach komunikacyjnych, odmiennych niż tekst pisany. Tę odmienność można by ująć w zestaw cech kontrastowych:

Przekaz mówiony	Przekaz pisany
Mówienie wiąże się raczej z bezrefleksyjnym użyciem języka, jest spontaniczne.	Pisanie, jako działanie w większym stopniu przemyślane, uporządkowane, łączy się z pewnym wysiłkiem.
Tekst mówiony ma charakter ulotny.	Tekst pisany przypomina swoją trwałością przedmioty materialne.
Długość wypowiedzi ustnych jest ograniczona przez możliwości człowieka w zakresie pojemności jego pamięci.	Tekstom pisanym obce są ograniczenia związane ze zdolnością ludzkiego umysłu do percepcji, koncentracji.
Mówienie powiązane jest z kontekstem: sytuacją, realiami otoczenia, możliwością obserwowania reakcji rozmówcy.	W przekazach pisanych proces nadawania i odbioru komunikatu są od siebie oddalone w czasie i przestrzeni - wypowiedzi pisane uniezależniają się od sytuacji, w której powstały.

W efekcie, mówiąc, posługujemy się takimi środkami językowymi, jak:

• powtórzenia;

• anakoluty (konstrukcje gramatycznie niespójne);

• wypowiedzenia niedokończone;

• autopoprawki, wprowadzane przez wyrażenia to jest, to znaczy ;

• polisyndeton (składnia charakteryzująca się nadmiarem spójników);

• pauzy wypełnione wyrazami retardacyjnymi (przypadkowymi, opóźniającymi tok zdania, np. prawda, wiesz, bracie );

• elementy parajęzykowe (mhm, eee);

• potok składniowy (wypowiedzenie zbudowane jest zgodnie z jakąś nadrzędną intencją nadawcy, ale bez wyraźnych wykładników powiązań gramatycznych między wyrazami w zdaniu, brak wyraźnych granic między zdaniami, luźne ciągi składniowe);

• równoważniki zdań;

• skróty składniowe i elipsy (pominięcia członów składniowych, np. orzeczenia);

• podwójne orzeczenia (np.wziął zrobił);

• szyk podporządkowany intencji komunikacyjnej (na pierwsze miejsce wysuwają się informacje ważne wyodrębniane akcentem zdaniowym);

• nieprecyzyjne pod względem znaczenia użycia słów (np. jechałam zupełnie pustym autobusem).

Dominującą formą wypowiedzi mówionej jest dialog - role nadawcy i odbiorcy są przemienne (pisanie - ma charakter monologowy). Związek z sytuacją powstawania tekstu wpływa na obecność w nim licznych elementów odsyłających do rzeczywistości - np. zaimków wskazujących ten, ta to. W mowie, nawet w tekście starannym, raczej nie stosuje się imiesłowów przysłówkowych uprzednich (typu: wziąwszy, usiadłszy). Jak widać, cechy wyróżniające polszczyzny mówionej mają przede wszystkim charakter składniowy.

1. Regionalne odmiany polszczyzny ogólnej

Odmiana ogólna polszczyzny nie jest jednolita pod względem terytorialnym: wykazuje zróżnicowanie regionalne, wyznaczone czynnikiem geograficznym.

Polszczyzn regionalna ma związek z kulturą materialną i duchową , a także historią regionu. Mianem regionalizmów określa się przede wszystkim wyrazy, formy słowotwórcze i znaczenia wyrazów, w mniejszym stopniu cechy wymowy, formy fleksyjne i konstrukcje składniowe, typowe dla ludzi niemówiących gwarą, w tym dla warstw wykształconych, używane w codziennej mowie tylko na pewnym obszarze geograficznym. Takie odrębności regionalne widoczne są w języku wykształconych warstw Polaków na przykład Warszawy, Poznania, Krakowa. Można dziś w praktyce mówić o mowie warszawskiej, krakowskiej, poznańskiej, wrocławskiej, śląskiej, pomorskiej, wschodniej. Z punktu widzenia normatywnego w polszczyźnie ogólnej regionalizmy są akceptowane (inaczej niż dialektyzmy).

Przykładami regionalizmów leksykalnych mogą być:

• krakowskie: piętka, borówka, nagniotek, drzewko, bańka, pluskiewk, na pole, ubierać (np. spodnie, buty) - odpowiadające warszawskim: przylepka, czarna jagoda, odcisk, choinka, bombka, pinezka, na dwór, zakładać;

• poznańskie: górka, tytka, antrejka, ryczka, modry, laczki, sklep - mające w mowie warszawskiej odpowiednio ekwiwalenty: poddasze, torebka, korytarz, stołeczek, niebieski, kapcie bez pięt, piwnica.

Regionalizmami fonetycznymi są na przykład spotykane głównie na wschodzie Polski ł przedniojęzykowe czy dźwięczne h (w wyrazach pisanych przez samo h, np. herbata, hak), a także na terenach zachodnich i nadgranicznych realizacja dźwięcznego w po spółgłoskach bezdźwięcznych (np. święty, twój, krwawy, chwała). W wymowie krakowskiej można jeszcze usłyszeć tzw. wymowę udźwięczniającą. Spółgłoski na granicy wyrazów przed samogłoskami, a także przed [l, ł, m,n] bywają wymawiane na południu Polski dźwięcznie:

wymowa warszawska wymowa krakowska

krzak róży [kszak ruży] - [kszag ruży]

kwiat nasturcji[kfiat nasturcji] - [kwiad nasturcji]

Także w wymowie krakowskiej obserwuje się szerszy, niż w mowie użytkowników polszczyzny innych obszarów zakres użycia n tylnojęzykowego. Pojawia się ono tam nie tylko w wyrazach pochodzenia obcego (typ: bank, gang), ale również w wyrazach rodzimych (np. okienko, panienka, szynka). Krakowskie pochodzenie mówiącego może być zdradzone przez uproszczony sposób realizacji grup spółgłoskowych trz, drz, wymawianych jako cz, dż (np. drzewo wym. [dżewo], trzask wym [czask]).

Fleksyjnymi regionalizmami są na przykład pomorsko-mazowieckie formy znajdywać czy wykupywać. Słowotwórczym regionalizmem są wyrazy z formantem -ak, np. dzieciak, kurczak.

Należy podkreślić, że współcześnie zróżnicowanie regionalne polszczyzny ogólnej podlega częściowemu rozchwianiu, a nawet coraz częściej jesteśmy świadkami wycofywania się form regionalnych. Nie są one stosowane konsekwentnie, bywa, że występują tylko w mowie starszego pokolenia. Z drugiej strony zauważalne jest szerzenie się stołecznych cech regionalnych, jak wymowa bezdźwięczna na granicy wyrazów czy wyrazy z formantem -ak. Te cechy, w szczególności fonetyczne, są upowszechniane przez media.

1. Polszczyzna ogólna - polszczyzna środowiskowa

Poza polszczyzną ogólną na język narodowy składają się z jednej strony odmiany środowiskowe - socjolekty, z drugiej terytorialne - dialekty.

Socjolekt to odmiana języka narodowego o ograniczonym zasięgu społecznym; posługują się nią wspólnoty połączone pewnym typem więzi społecznych, a także grupy ludzi wykonujących ten sam zawód. Zachowując cechy fonetyczne i gramatyczne polszczyzny ogólnej, różnią się od języka standardowego przede wszystkim słownictwem i frazeologią.

Tworzenie słownictwa specjalnego może jest typowe dla grup zawodowych. Odmianę języka obsługującą komunikację w grupach zawodowych (np. lekarzy, prawników, aktorów) nazywa się profesjolektem. Składają się na niego wyrazy używane w nieoficjalnych kontaktach zawodowych (tzw. profesjonalizmy). Tworzy go słownictwo związane z realiami wykonywania zawodu, powstałe jako efekt potrzeb nominacyjnych, a więc z konieczności nazwania zjawisk niemających określenia w słowniku języka ogólnego.

W środowiskach działających nielegalnie, np. złodziei, więźniów, narkomanów język odmienny od polszczyzny mówionej (np. grypsera), tzw. żargon albo slang, jest używana przede wszystkim dla utajnienia komunikacji, uczynienia przekazu niezrozumiałym dla osób spoza środowiska. W grupach społecznych, w których dominują kontakty bezpośrednie, osobiste, indywidualne: w kręgach rówieśniczych i towarzyskich (np. uczniów, studentów, karciarzy, szachistów), powstają gwary środowiskowe, dzięki którym wzmacnia się więź środowiskowa, a osobliwe, odrębne słownictwo służy nierzadko celom ekspresywnym i ludycznym.

Socjolekty stanowią cenne źródło wzbogacania polszczyzny ogólnej. Wyrazy wywodzące się z socjolektów trafiają do polszczyzny ogólnej, a tracąc swoje nacechowanie środowiskowe, stają się nierzadko środkami ekspresji w stylu potocznym. Taki socjolektalny rodowód mają na przykład pochodzące z języka łowieckiego wyrażenia i zwroty: zmylić czujność, być na tropie odnoszone w polszczyźnie ogólnej do czynności policyjnych. Z języka żołnierskiego przeszły do polszczyzny ogólnej takie czasowniki, jak: wtranżalać, wyrko, pucować, zaiwaniać.

2.4. Polszczyzna ogólna - polszczyzna gwarowa

Terytorialne odmiany języka usytuowane poza polszczyzną ogólną to dialekty. Mają one wspólną z polszczyzną ogólną część słownictwa podstawowego i zasadniczo taką samą strukturę gramatyczną. Odrębności są zauważalne przede wszystkim w warstwie fonetycznej, mniej w gramatyce i w znacznym stopniu w słownictwie, w tym w semantyce. Najogólniejszy podział polskiego terytorium dialektalnego (ustalony przez K. Nitscha) - głównie na podstawie cech fonetycznych - obejmuje pięć okręgów dialektalnych: wielkopolski, śląski, małopolski, mazowiecki i kaszubski (abstrahuję tu od toczącej się dyskusj, dotyczącej językowego statusu kaszubszczyzny: „język czy dialekt”). Ze względu na przedmiot tego rozdziału, nie podejmujemy szczegółowej charakterystyki tych odmian dialektalnych, odsyłając tylko do stosownej literatury (por. K. Nitach, 1957, K. Dejna, 1973). W tym miejscu chcemy tylko zwrócić uwagę czytelnika na kilka kwestii z dialektami związanych, a istotnych dla żywych zjawisk polszczyzny ogólnej.

Polska tradycja przypisuje gwarom status narzędzia komunikacji stawianego niżej, niż polszczyzna ogólna. Dialekt jest w praktyce mową zbiorowisk żyjących na wsi w pierwotnych wspólnotach komunikacyjnych. Inaczej niż w wielu narodach europejskich trudno mówić o jakiejś dwujęzyczności mieszkańców wyodrębnionych historycznie części kraju; dwujęzyczności, która polegałaby na posługiwaniu się w sytuacjach oficjalnych polszczyzną standardową, a w nieoficjalnych, prywatnych - dialektalną.

Gwary to nieocenione zwierciadło polskiej kultury i cenne źródło rekonstruowania polskiej obyczajowości (por. J. Bartmiński, 1973) . Bywa, że pewne słowa powstałe na gruncie gwar, trafiają do polszczyzny ogólnej. Tak stało się na przykład ze słownictwem nazywającym realia życia górali . Podhalański rodowód mają na przykład takie wyrazy jak: watra, turnia, żleb, szałas, upłaz, baca, gazda. Potoczne słowotwórstwo korzysta czasem z technik tworzenia nowych wyrazów, nawiązując do gwarowych form fonetycznych, np.: śmichy-chichy, bida, kobitka, bógwico, śmieszny.

Obserwuje się dziś z jednej strony proces zaniku gwar (nie bez udziału unifikujących język narodowy mediów), z drugiej nasilają się tendencje związane z kultywowaniem tradycji w obrębie małych ojczyzn - stąd wypadki pisania gwarą przez podhalańskich, śląskich, kaszubskich pisarzy ludowych.

2.5. Różne klasyfikacje odmian współczesnej polszczyzny.

Problem typologii odmian polszczyzny powraca co jakiś czas w polskim językoznawstwie. Niżej przedstawiamy najważniejsze z nich, dokonane przez S. Urbańczyka, Z. Klemensiewicza, A. Furdala, D. Buttler, T. Skubalankę, A. Markowskiego, A. Wilkonia, S. Gajdę. Typologie te ilustrują skomplikowane zjawisko wewnętrznego rozwarstwienia języka narodowego.

wg S. Urbańczyka 1968

wg Z. Klemensiewicza, 1961

wg T. Skubalanki, 1976

wg A. Wilkonia, 2000

wg D. Buttler, 1982

wg A. Markowskiego, 1992

wg S. Gajdy, 2001

wg A. Furdala 1973

LITERATURA

J. Bartmiński,1973, O języku folkloru, Wrocław

D. Buttler, 1982, Miejsce języka potocznego w wśród odmian współczesnego języka polskiego, w: S. Urbańczyk (red.), Język literacki i jego warianty, Wrocław

K. Dejna, 1973, Dialekty polskie, Wrocław

B. Dunaj, 1978, Odmiany oficjalne i nieoficjalne języka mówionego, w: Studia nad składnią polszczyzny mówionej, red.S. Grabias, J. Mazur, K. Pisarkowa, T. Skubalanka, Wrocław

Furdal, 1965, W sprawie zasięgu niektórych właściwości dialektu kulturalnego, Rozprawy Komisji Językowej Towarzystwa Naukowego, nr 5

A. Furdal, 1973, Klasyfikacja odmian współczesnego języka polskiego, Wrocław

S. Gajda, 2001, System odmian i jego dynamika rozwojowa, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Opole

K. Handke, 1986, Polszczyzna regionalna - problematyka i stan badań , poglądy na polszczyznę regionalną w literaturze językoznawczej, w: Polszczyzna regionalna Pomorza, t. I, Wejherowo

L. Karczmarek, T. Skubalanka, S. Grabias, 1994, Słownik gwary studenckiej, Lublin

Z. Klemensiewicz, 1961, O różnych odmianach współczesnej polszczyzny, w: W kręgu języka literackiego i artystycznego, Warszawa

E. Kołodziejek, 1994, Gwara środowiskowa marynarzy na tle subkultury marynarskiej, Szczecin

M. Kucała, 1994, Twoja mowa cię zdradza: regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, Kraków

A. Markowski, 1992, Polszczyzna końca XX wieku, Warszawa

K. Nitsch, 1957, Dialekty języka polskiego, Wrocław

K. Pisarkowa, 1974, O spójności tekstu mówionego, w: Tekst i język. Problemy semantyczne, red. M. R. Mayenowa, Wrocław

T. Skubalanka, 1976, Założenia analizy stylistycznej, w: Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa, red. H. Markiewicz, J. Sławiński, Kraków

K. Stępniak, 1986, Słownik gwar dewiacyjnych, Warszawa

S. Urbańczyk, 1968, Rozwój języka narodowego. Pojęcia i terminologia, w: Szkice z dziejów języka polskiego, Warszawa

A. Wilkoń, 2000, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyzny, Katowice

3

D. Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład (1A)

---