11. Wykład z językoznawstwa ogólnego - 27.01.2015

1. Dwa najbardziej rozpowszechnione podejścia do znaczenia:

• funkcja

• wartość kognitywna/ wartość poznawcza wyrażenia

• znaczenie to jest to, czego można się dowiedzieć z jakiegoś wyrażenia, istota znaczenia sprowadza się do wartości informacyjne

2. Potrzebne jest odróżnianie znaczenia od oznaczania

• Znaczenie - chodzi o wyjaśnienie tego w jakich zależnościach pozostaje dany wyraz, dane jednostka z innymi jednostkami w języku

• Oznaczanie - co oznacza dany wyraz, chodzi o stosunek tej jednostki do świata pozajęzykowego.

• Pyta się o denotację (zakres danej nazwy, ogół desygnatów), desygnację (wyznaczanie, mianowanie) takiego wyrazu.

3. Dlaczego znaczenie i oznaczenie trzeba od siebie odróżniać:

Skoro można znaleźć takie jednostki, które znaczą, ale nie oznaczają i odwrotnie, które oznaczają, ale nie znaczą, to odróżnianie, tych dwóch wielkości ma swój sens.

1) Jednostki, które znaczą, ale nie oznaczają

• Typowe słowa językowe, które nie odnoszą się do żadnego świata poza językiem, czyli nie oznaczają, to takie słowa jak:

• partykuły, spójniki, przyimki, komentarze mówiącego odnoszące się do słowa, zdania, tekstu lub innych wyrażeń językowych.

• Można mówić o istnieniu tzw. poziomu przedmiotowego i poziomu meta w odniesieniu do języka.

• Te jednostki językowe, które nie odnoszą się do niczego w świecie są jednostkami należącymi do poziomu meta.

• Jak to można sprawdzać praktycznie:

W jednym wypadku można wskazać przedmiot poza językiem, w drugim nie.

Np. Co oznacza wyraz okno? To jest okno.

Co oznacza wyraz chyba? Odpowiedź niemożliwa.

Co oznacza słowo oraz? Odpowiedź niemożliwa.

• Nie można oznaczania rozumieć w takim sensie jak robiła to logika formalna, która wyodrębniała nazwy puste - nie mające desygnatów.

W sensie lingwistycznym słowa baba jaga, krasnoludek oznaczają na takiej samej zasadzie jak okno, pies (dlatego, że istnieje pewien świat psychiki ludzkiej, w której takie byty jak baba jaga czy krasnoludek istnieją, dla tego świata da się odnieść tego rodzaju słowo).

Świat tzw. fikcjonalny jest równie dobrym światem w mentalnym sensie jak świat materialny rozumiany w pewnym przybliżeniu tak samo przez wszystkich użytkowników języka.

2) Istnieją takie wyrazy, które coś oznaczają, ale które nic nie znaczą.

• Nie można odpowiedzieć w racjonalny sposób że za ich pomocą jest coś określonego powiedziane.

Przykłady:

• nazwy własne (bez względu na to, czy możemy powiedzieć, że istnieją nazwy własne charakterystyczne dla pewnego rodzaju desygnatów, czy też nie)

• Charakterystyczną cechą imion własnych jest o, że za pomocą nazw własnych nic nie jest powiedziane.

• Kojarzy się na zasadzie wiedzy o świecie słowo Ewa z nazwą kobiety, ale słowo Ewa może być odniesione do wszystkiego, do czego mówiący chce słowo odnieść np. do knajpy, do zestawu mebli kuchennych.

• Imię kobiece było odnoszone np. do reaktora atomowego.

• Niemożliwość użycia nazwy własnej w narzędniku.

- X jest jakimś

Ona jest Ewą

Czy on jest Piotrem Kowalskim itd.

Narzędnik - orzekanie, tego rodzaju operacji nie da się wykonać.

- To Piotr - identyfikacja obiektu za pomocą nazwy własnej, tak samo jak identyfikuje się poprzez PESEL, NIP

3) Trzeci argument, który świadczy o odrębności znaczenia polega na odwołaniu się do deskrypcji określonej

• Ten sam obiekt poza językiem może być identyfikowany za pomocą bardzo wielu różnych deskrypcji, teoretycznie za pomocą nieskończonego zbioru deskrypcji.

• np. Autor Dziadów, autor Pana Tadeusza, autor Romantyczności itd. - te deskrypcje odnoszą się do tego samego obiektu pozajęzykowego

• stolica Polski, miasto w Polsce o największej liczbie mieszkańców itd.

• Deskrypcje określone mają swoje znaczenie i jeżeli się z tego punktu widzenia porównuje, to one się odznaczają nieidentycznością znaczeń, niesynonimicznością - argument przemawiający za tym, że mimo braku synonimiczności można identyfikować desygnat, który mówiący ma na myśli.

• Można charakteryzować dany przedmiot określając relacje w jakie dany przedmiot wchodzi z określonym wyrażeniem językowym w bardzo różny sposób, taki, że charakterystyki mimo identyczności sensu są charakterystykami wzajemnie niewymiennymi. To samo można odnosić do płaszczyzny semantycznej i do różnych innych płaszczyzn, także do płaszczyzny pragmatycznej.

• Wyrażenia odnoszące się do śmierci (ktoś przestał istnieć)

Z tego nie wynika, że istnieje możliwość wymian tych wyrażeń w dowolny sposób, są one zdeterminowane

stylem, typem tekstu, aktami mowy itd.

• W nekrologu nie napisze się, że ktoś zaczął wąchać kwiatki od spodu.

• Powiedzenie odszedł nie jest identyfikacją predykatu bez określonego sposobu użycia.

Istnieją chwyty językowe pozwalające na przekazywanie tej samej informacji w różny sposób.

4. Odniesienie przedmiotowe

1) Wszystko to, co jest związane z odniesieniem przedmiotowym ma to do siebie, że jest dokonywane za pomocą języka, albo może być dokonywane w sposób mechaniczny.

odniesienia przedmiotowe

• czystych indeksów - służą tylko do wskazania, tylko do identyfikacji, do połączenia danego komunikatu z tym obiektem, o który chodzi, np.

• nazwy własne,

• ograniczony zbiór zaimków (ja, ty, to)

• wyrażeń o funkcji indeksowej

• inne zaimki, które służą do wskazania

• deskrypcje określone

• miana -istota miana polega na tym, że chodzi o użycie nazwy pospolitej w funkcji identyfikującej, identyfikacja jest pochodną wiedzy użytkowników języka o obiekcie, o przyjętej przez pewną zbiorowość konwencji, np.

• jak mieszkańcy danego miasta używają słowa miasto w odniesieniu do tego tylko miasta,

• zwierzchnik, przełożony jakiej grupy osób i ci poddani używają słowa szef w odniesieniu do tej konkretnej osoby

2) Drugi punkt widzenia wynika z tego, czy dokonujemy odniesienia dotyczącego słowa, leksemu, jednostki języka w sposób niezależny od jej użycia, tylko pytamy co oznacza dany wyraz, pytamy do czego się odnosi, wtedy pytamy o denotację tego właśnie wyrazu.

• Zbiór obiektów odniesienia - denotat

• Do czego się odnosi dane wypowiedzenie, dany komunikat, jaki jest przedmiot odniesienia, o czym on mówi - referencja

Taka repartycja tych słów jest najbardziej rozpowszechniona.

Trudno mówić o odniesieniu jednostki, gdy się abstrahuje od jej użycia.

5. Zjawisko związane bezpośrednio z odniesieniem

Te odniesienia, o których była mowa za pomocą tego aparatu terminologicznego pokazują relacje między wypowiedziami, poza językiem.

1) Można mówić także o tym, ze dane wyrażenie językowe odnosi się do pewnego innego konkretnego odniesienia językowego użytego w sąsiadującym zdaniu, w sąsiadującym tekście.

• Dwie sekwencje są ze sobą powiązane. Łączy się je na zasadzie tworzenia pewnej koreferencji, pewnego wspólnego odniesienia.

• Dwie wielkości mają wspólne odniesienie = są koreferencyjne/koreferencjalne

• Jak linia tekstu wskazuje odniesienie to może być do wcześniejszej części tekstu i do późniejszej części tekstu.

• W zależności od tego, czy mamy do czynienia z odniesieniem wstecznym czy postępowym, to odniesienie jest realizowane za pomocą takich wielkości jak anafora bądź katafora.

• Za pomocą anafory lub katafory dokonuje się nawiązania do części tekstu.

• anafora - odesłanie, podniesienie w górę

• katafora - odesłanie, podniesienie w dół

np. Jeżeli ktoś powie: Piotr już wrócił do Europy. Widziałem go wczoraj na ulicy

go - przejaw anafory, ten właśnie wyraz i użyte we wcześniejszej sekwencji słowo Piotr mają identyczne odniesienie, są koreferencyjne

I odwrotnie: Mimo jej gadulstwa, Ewa jest bardzo miła.

jej odnosi się do słowa, które następuje w sekwencji następnej, w związku z tym jej jest kataforą

• Anafora i katafora i liczne inne terminy, które należą do retoryki, do sztuki argumentacji, czy są terminami z zakresu teorii figur, mają także rożne inne znaczenia, ale wszystkie te znaczenia są wtórne do pierwotnego sensu polegającego na odsyłaniu.

2) Wyrażenia deiktyczne to wyrazy, których znaczenie zmienia się w zależności od sytuacji, w której zostały wypowiedziane (nadawcy, odbiorcy, czasu, miejsca wypowiedzi).

• deixis - wskazywanie

• Istotą wyrażeń deiktycznych jest tzw. okazjonalna zmienność odniesienia.

• Ta okazjonalna zmienność odniesienia najłatwiej jest widoczna w słowie ja.

Każdy z nas jak użyje słowa ja to zawsze odnosi to słowo tylko do siebie, to odniesienie do siebie pozostaje w stosunku wykluczania z wszelkimi innymi odniesieniami.

• Zmienność odniesienia jest pochodną tego, kto w danym momencie otwiera usta i mówi o sobie. Parametrem aktu mowy ze względu na który odniesienie jest zmienne jest mówiący, osoba z ograniczeniem do osoby mówiącej.

• Kilka parametrów aktu mowy, które mają swoje wykładniki charakteryzujące się okazjonalną zmiennością.

• czas aktu mowy

• teraz, obecnie, w tym oto czasie - odnoszą się do samej chwili mówienia, jeżeli się zmienia czas, w którym ktoś mówi, to zmienia się całe odniesienie aktu mowy

• Tak samo jest z parametrem atu mowy jakim jest miejsce

• Postój taksówek jest niedaleko stąd - zmienność tego stąd jest uzależniona od tego w jakim miejscu zostaje to zdanie wypowiedziane

(inaczej jak ktoś to powie w maiuise, a inaczej na dworcu głównym)

- tu, tam, stamtąd, stąd - okazjonalna zmienność

3) Odniesienie do pewnej części tekstu

• Zwykle dokonuje się tego za pomóc pewnych przymiotników, które są do tej funkcji predestynowane, np.

• była o tym mowa w poprzednim rozdziale, będzie o tym mowa w następnym akapicie (mówiący ma na myśli część jakiegoś większego tekstu, o których jest mowa wtedy, gdy używa się określonych przymiotników)

* dyskurs = tekst

Pogranicze semantyki i pragmatyki

1. Kategoria modalności

• Sam termin modalność pochodzi od słowa modus i znaczy tyle co sposób.

• Sposób w takim węższym sensie ten sposób był odnoszony do czasownika i w takim odniesieniu odczasownikowym oznaczał tyle co tryb (kategoria trybu).

• Dość szybko to pojęcie zaczęło rozszerzać swój zakres odniesienia i od wielu dziesięcioleci (od ponad półwieku) modalność jest interpretowana szeroko: jako stosunek mówiącego do treści dictum zawartego w danej wypowiedzi, taki stosunek, który ujawnia cel aktu mowy

2. Dictum (≠ dictum tematyczne!)

• Słowo dictum w tym sformułowaniu należy rozumieć literalnie, dictum to zgonie ze znaczeniem tego słowa w łacinie - forma dico dicere dixi dictum - to co jest powiedziane, co jest zawarte w danej wypowiedzi, w ten sposób się ujawnia jakiś cel aktu mowy

np. Ugryzł go chyba komar.

• Jaki jest stosunek mówiącego do treści dictum i w jakim celu on to mówi - przypuszczenie (że tą istotą, która mówiącego ugryzła był komar)

• Dictum będzie wszystkim po wyeliminowaniu słowa „chyba”, słowo „chyba” służy do ukazania przypuszczenia

• Ugryzł mnie komar - dictum

• do dictum odnosimy słowo chyba, umieszczamy je przy słowie komar, by przypuszczeniem był objęty wyraz komar

• Jest cel aktu mowy, jest dictum i jest wykładnik tego, za pomocą czego jest przedstawiona intencja mówiącego, a więc cel danej wypowiedzi.

Może być tak, ze te wykładniki są skumulowane, trzeba w jakiś sposób wydobyć dictum i wydobyć sam wykładnik aktu mowy

np. Spieprzaj.

• Stosunek mówiącego do dictum?

• dictum trzeba wydobyć, w Spieprzaj jest wszystko

• Powiedziane jest to, ze odbiorca tego zdania ma przestać być w danym miejscu, czy ma przestać być widoczny dla tego, kto mówi.

• Ten kto mówi wyraża taką wolę, żeby odbiorca zniknął z oczu mówiącego.

• Mówiący mówiąc to chce spowodować, żeby odbiorca przestał być w danym miejscu.

• Ta część należąca do tzw. dictum i część należąca do sfery modalnościowej są zintegrowane w sensie wyrażeniowym.

3. Postawa mówiącego względem dictum może mieć dwojaki charakter, może być tzw. centrum dictum, główną częścią dictum, bądź być na zewnątrz dictum. Stąd takie określenia jak:

1. modalność ekstradyktalna - stosunek do dictum jest na zewnątrz tego dictum, jest poza nim

2. modalność intradyktalna (logiczna, deontyczna) - stosunek mówiącego do dictum jest wewnątrz, jest jego centralną, zasadniczą częścią

Ad. 2) Intradyktalna

• istota modalności deontycznej polega na wyrażaniu konieczności bądź możliwości,

• jest to inaczej mówiąc, tzw. modalność dyrektyw i norm

• istnieją takie dość typowe formy dykatywne, które służą do zdawania z tego sprawy:

• należy, trzeba, powinien, musi, ma, jest konieczne, jest możliwe, może (wszystko to, co służy do wyeksponowania konieczności bądź możliwości)

• np. Musisz tam pójść, musisz to zrobić, trzeba było pomyśleć tym wcześniej, masz to zrobić (ma służyć do pokazania konieczności, obowiązku)

• Nazwa zespolona zdroworozsądkowo z tą funkcją, z tym podstawowym celem: stanowią centralną część zdania, zdanie konstytuowane za pomocą tych wykładników.

Ad. 1) Ekstradyktalna

• Skala możliwości w tym zakresie jest nieporównywalnie większa

• Jakie intencje jakie postaw może wyrażać mówiący poprzez różne wykładniki, które należą do wypowiedzenia

Pierwszy rodzaj modalności - modalność asertoryczna

• od słowa asercja, czyli po prostu stwierdzenie (ktoś coś twierdzi)

• Może coś bardzo określonego twierdzić na temat tego co twierdzi lub może nic nie twierdzić na ten temat co twierdzi.

1. Najprostszy wypadek - kiedy modalność asertoryczna jest zerowa, a samo wypowiedzenie jest amodalne

• np. Pada deszcz, słońce świeci, krzesło stoi - zwykłe konstatacje, same asercje - modalność zerowa

• Wtedy, kiedy dane wypowiedzenie nie ma referencji pozajęzykowej - gnomy, maksymy, prawdy ogólne, np. Każdy człowiek jest śmiertelny. Pies jest zwierzęciem.

2. Modalność ekstradyktalna niezerowa

1. Modalność epistemiczna - od gr. słowa episteme, czyli od pojęcia wiedzy

• Wszędzie tam, gdzie w grę wchodzi, to co byśmy w przybliżeniu poddali ocenie prawdziwościowej- pewność, niepewność, zwątpienie, przypuszczenie itd. - stosunek mówiącego do oceny prawdziwości dictum, o które chodzi

• np. Ugryzł go chyba komar - mówiący przypuszcza, że to zdanie jest prawdziwe, ale wcale nie wie, czy jest prawdziwe

• Stosunek mówiącego jest wyrażany za pomocą takich sposobów jak:

• partykuły, formy pierwszoosobowe czasowników mentalnych takich jak: sądzę, myślę, przypuszczam, wydaje mi się,

• przez różne formy trybu, np. jeśli, gdyby itd.

2. Modalność interrogatywna

• pytający stawia pytania i chce uzyskać od odbiorcy odpowiedzi na określony temat

3. Modalność imperatywna

• której zasadniczy cel jest taki, że mówiący poprzez swoje mówienie chce spowodować, żeby coś określonego zaszło, żeby odbiorca coś określonego zrobił

4. Modalność oktatywna, czyli życzeniowa

• Mówiący wyraża jakieś swoje życzenie i kieruje je z reguły do interlokutora, czy interlokutorów,

• np. Obyś był zdrowy

5. Modalność emocjonalna

• Dla której jest charakterystyczny taki komponent jak czuję,

ktoś czuje coś i z tego powodu wyraża określony stosunek do tego, co mówi

• Co ty pierzysz?!; Co ty pleciesz?!

• Formy deliberowania nad sobą: Cóż ja biedna teraz zrobię

• Stan zdziwienia, zaskoczenia: O, śnieg!

Dla każdego typu modalności są określone typy wykładników.

4. Dwie najważniejsze reguły ogólne dotyczące tych wszystkich typów modalności, reguły, które mają logiczno-semantyczne uzasadnienie, które niezależnie od tych uzasadnień każdy zdroworozsądkowo myślący jest w stanie zaakceptować:

1) W każdym wypowiedzeniu może być wyrażona tylko jedna modalność ekstradyktalna!

W związku z tym wykładniki poszczególnych typów modalności ekstradyktalnej wykluczają się nawzajem.

• Można się o tym przekonać na zasadzie empirycznej: trzeba łączyć wykładniki należące do 2 różnych typów modalności ekstradyktalnej i zobaczyć co z tego wyjdzie.

• Wyjdą z tego wypowiedzenia niemożliwe do zaakceptowania, np.

• Czy niestety Ewa się pomyliła.

• Albo czy albo niestety! Jeśli ktoś mówi niestety to wie jaki stan rzeczy, a jeżeli mówi czy to nie wie jaki jest stan rzeczy. Nie można ubolewać nad czymś jeśli się nie wie jaka jest prawda.

• Czy chyba go ugryzł komar.

• Obyś wynoś się stąd.

2) Wykładniki modalności ekstradyktalnej i intradyktalnej nie wykluczają się.

• Czy jest konieczne, żeby Piotr tam poszedł

• czy - wykładnik pytania, modalności ekstardyktalnej

• jest konieczne- wykładnik modalności która jest intradyktalna

• Chyba on powinien tam pojechać

• chyba - wykładnik przypuszczenia, modalności ekstradyktalnej

• powinienem -wykładnik modalności intradyktalnej

te słowa niczego nie oznaczają

niezwerbalizowane

nie ma natury językowej,

chodzi o działania mechaniczne, np. wskazywanie, mimika,

wzrok skierowany w określoną stronę)

zwerbalizowane

istnieje cały szereg sposobów werbalnych, dokonuje się odniesienia za pomocą:

---