Socjologiczne ujęcie kultury
Wokół pojęcia kultury: problemy definicyjne i problemy z wyłonieniem obszaru zainteresowań.
Pojęcie kultury: Clyde Kluckhohn: (1) całościowy wyraz życia danego ludu; (2) „społeczne dziedzictwo, które jednostka przejmuje od swojej grupy”; (3) sposób myślenia, odczuwania i wierzenia; (4) „wyabstrahowane regularności zachowania”; (5) „zmagazynowany zasób zsumowanej wiedzy”,(6) „wyuczone zachowanie” (7) „zestaw technik dostosowywania się zarówno do środowiska zewnętrznego, jak i innych ludzi”
Zespół cech uznanych za wspólne: a. Kultura jest cechą społeczeństwa, a nie jednostki. b. Kulturą ma charakter wyuczony: kulturą jest wszystko czego uczymy się w trakcie swojego życia. c. Kultura ma charakter przekazu międzypokoleniowego „jest społecznym dziedzictwem członków społeczeństwa”. d. Kultura ma charakter obiektywny w tym sensie, że już zawsze jakąś jej postać zastajemy, jest podzielana nie tylko przez nas, ale także przez innych; oddziaływuje na nas w formie presji, przymusu (Durkheim), ale też ma charakter umożliwiający (Giddens).
2. Inne istotne problemy związane z pojęciem kultury:
Różnorodność kultur
Aspekty międzykulturowy; różnice pomiędzy społeczeństwami dotyczące norm, zwyczajów, kultury materialnej itd., itp.
Aspekt wewnętrzkulturowy (kultura dominująca, subkultura, kontrkultura i kultura alternatywna)
Rozróżnienie aspektu idealnego (normy kulturowe mają charakter idealny, rzeczywiste zachowania odbiegają od tych ideałów; nie należy zatem mylić norm z zachowaniami: normy „należy być wiernym swojej prawowitej małżonce” z rzeczywistą wiernością)
Kultura jako opresja i przymus (Freud, Bourdieu) czy też kultura jako forma ekspresji i emancypacji (Giddens, szkoła frankfurcka)
Obszary regulacji kulturowej: normatywny wartości i normy - zwyczaj, obyczaj - zdrada małżeńska i społeczny ostracyzm wobec zdrady, tabu, prawo - rodzaj sankcji; symboliczny (wiedza i przekonania; znaki, symbole, język, gesty) materialny (namacalne wytwory jakiejś grupy: urządzenia, stroje, wyroby)
Kultura a natura (problem z socjobiologią Edwarda Wilsona i instynktami opiekuńczymi)
Kultura a cywilizacja
Problemy ze statusem poznawczym kultury i sposobami jej badania
A. „Kultura to jest to, co ludzie myślą, robią, posiadają”. Prawda, ale co to właściwie znaczy? Jak funkcjonuje kultura? Oto cztery przykłady:
Zacznijmy od sfery z pozoru materialnej. Zatrzymajmy się nad znaczkiem Matki Boskiej w klapie Wałęsy. Czy ów znaczek jest elementem kultury? Sam w sobie nie - jest zwykłym, pomalowanym kawałkiem blaszki czy plastiku, kulturą jest kontekst, dzięki któremu fakt noszenia przez Wałęsę takiego znaczka staje się zrozumiały. A może się stać zrozumiały (nie: aprobowany) nawet dla kogoś obcego jeśli zrozumiemy, kim jest kobieta widniejąca na tym znaczku, jakie znaczenie ma dla Polaków i jakie miała w czasach kiedy powstawała Solidarność, co znaczy zawierzenie Matce Boskiej swej przyszłości w polskiej kulturze, dlaczego dla osobistego życia Wałęsy matka Boska jest tak ważna, itd., itp. Znaczek pełni rolę symbolu, nośnika znaczenia, którym sam nie jest, ale to znaczenie zrozumiałe jest w kontekście innych wartości i symboli.
Drugi przykład to gest opisany przez Goodmana („Wstęp do socjologii”): ten sam gest - układ palców wskazującego i kciuka w kształcie kółka w Ameryce oznacza, że wszystko w porządku, we Francji - „Jesteś zerem”, a w Grecji „masz ochotę na seks?” A zatem tym co wyznacza jego rozumienie jest kontekst w którym występuje i jest rozumiany.
Trzeci przykład; czy wartość życia ludzkiego jest wartością samą w sobie, autoteliczną? Wielu autorów (Kłoskowska, Ossowska) tak uważa, ale zastanówmy się nad nią jako wartością w kontekście. Zacznijmy od pytania jak to możliwe, że te same środowiska polityczne, które są przeciwko aborcji są jednocześnie za karą śmierci. Nie da się zrozumieć tego typu postawy w oparciu o substancjalne rozumienie wartości, czyli traktowanie życia ludzkiego jako wartości samej w sobie. Można ją natomiast zrozumieć w kontekście innych znaczeń i wartości. Sprzeciw wobec aborcji funkcjonuje w kontekście religijnym, encyklik Jana Pawła II i nauki Kościoła. Poparcie dla kary śmierci funkcjonuje w kontekście przestępczości, zwłaszcza spektakularnych zabójstw dokonywanych przez nieletnich i wzrostem poczucia zagrożenia w społeczeństwie. Ale można poszerzyć kontekst rozumienia tej pozornej sprzeczności i ująć obie postawy na tym samym kontinuum rozumienia problemu winy: dziecko nienarodzone jako istota absolutnie niewinna, morderca jako istota absolutnie winna. Tak więc wartość życia ludzkiego ujmujemy w kontekście jego naznaczenia winą. Odwoływanie się tutaj do substancjalnie pojmowanej normy nie zabijaj - nie ma większego sensu! Już Maria Ossowska („Normy moralne”) miała problemy z wyjątkami od wielu norm, nawet tej, zdawałoby się, podstawowej.
Czwarty przykład przykład: brat i ojciec zabijają w Turcji dziewczynę, która została wcześniej zgwałcona i której udało się wydostać z rąk gwałciciela i zbiec do rodziny. Samo zachowanie nie ma nic wspólnego ani z uczuciami tych ludzi, w końcu nie obwiniamy ich o krańcową nieczułość, stoi też w krańcowej sprzeczności z naszymi wyobrażeniami o uczuciach rodzinnych (nie pytamy więc o uczucia ojca i brata). Ale to zachowanie zrozumiemy jeśli odwołamy się do kontekstu społeczeństwa islamskiego, reguł które tym społeczeństwem rządzą i sposobu rozumienia przez nich sytuacji, która się wydarzyła; dziewczyna została pohańbiona, a fakt jej pohańbienia okrył hańbą jej rodzinę - jedynym sposobem aby zmyć hańbę z całej wspólnoty rodzinnej i móc na nowo funkcjonować w tamtej społeczności było zlikwidować nośnik owej hańby, czyli zabić dziewczynę. W przeciwnym wypadku mogłoby dojść do ostracyzmu środowiskowego tej rodziny, który odbiłby się na wszystkich jej członkach. W tym wypadku dobro indywidualne musiało ustąpić przed dobrem grupy. Możemy tego nie aprobować, ale na pewno jesteśmy w stanie to zrozumieć.
Różne paradygmaty myślenia o kulturze
Kultura urzeczowiona: jako samowystarczalna, ponadorganiczna całość, mająca swe własne siły i cele (owe fakty społeczne Durkheima). Np. kultura polska i duch Norwida oraz Wyspiańskiego, kultura jako coś głębinowego, jako zestaw wartości i norm ponadczasowych, w każdym razie długowiecznych: polski charakter narodowy, kultura amerykańska, azjatyckie wartości! Ale jak wyjaśnić jej różnorodność, jej kontekstowość (te same wartości rozmaicie interpretowane w różnych kulturach i w tej samej kulturze: patriotyzm i jego rozumienia, wartość pracy u młodzieży i przykład z bogactwem). Dążenie do sukcesu, ale każdy rozumie ów sukces różnie.
Kultura jako wzorzec zachowań w danej społeczności: utrwalony sposób postępowania (redukcjonizm), czysta forma;
Kultura w sercach i umysłach ludzi (kultura to wszystko, co ludzie myślą i czują) - jak w takim razie wmyśleć się i wczuć w kategorie tubylców? Pomysł z empatią już dawno został skompromitowany. Jesteśmy zatem skazani na etnocentryzm, czy też jakieś „równoległe” do tubylczych pojęcia?
Antropologia interpretatywna (Cytat z Geertza: „Kultura nie jest siłą, czymś, czemu można przypisać społeczne wydarzenia, zachowania, instytucje czy procesy: jest raczej kontekstem, czymś, w obrębie czego można je w sposób zrozumiały, tj. gęsto opisać. Gęsty opis zawiera obok relacji z tego, co się dzieje, interpretację tego co się dzieje, interpretację na wielu poziomach, także na poziomie naszej kultury. Kultura jest publiczna, ponieważ taki ma charakter i nie wolno mylić jej ani z nastrojami, ani z wytworami ani z czynnościami. Sprawa o którą należy spytać w przypadku parodii puszczania oka czy udawanego napadu na owce nie wiąże się z ich ontologicznym statusem. Jest on taki sam jak skał z jednej strony a marzeń z drugiej: są one wszystkie rzeczami z tego świata. Tym, o co należy zapytać, jest ich znaczenie: cóż to jest - kpina czy wyzwanie, ironia czy gniew, snobizm czy duma - co przez te znaczenia lub za ich pośrednictwem zostaje powiedziane.”
Nie można mylić relatywizmu kulturowego (różne interpretacje wartości w różnych kontekstach kulturowych), z relatywizmem moralnym: wszystko jest tak samo dozwolone i równoważne! Fakt masowego zabijania dziewczynek w Chinach nie może być traktowany jako przykład amoralności, czy też dowód na to, że norma „nie zabijaj” nie obowiązuje w Chinach, ale trzeba ten fakt zrozumieć jako efekt swoistego kontekstu kulturowego, na który składa się m.in. polityka państwa i system dziedziczenia. Co oczywiście nie oznacza, że z punktu widzenia wartości naszej kultury możemy przejść nad tym faktem do porządku dziennego. Co innego rozumieć, co innego akceptować!
Kultura a socjologia
Społeczny charakter kultury: kultura ma społeczne źródła, jest wytworem grup i zbiorowości, ale nie jest po prostu systemem społecznym; system społeczny to różnego typu więzi (polityczne, funkcjonalne, pokrewieństwa, współpracy), które łączą ludzi w określone społeczności, natomiast kultura to sposób, forma realizacji tych powiązań.
Zróżnicowanie kulturowe - z czego się bierze, jak porównywać kultury: tych form jest nieskończenie wiele, ale są też wewnętrznie zróżnicowane i zmienne, natomiast tym, co niezmienne jest ciągły dyskurs nad nimi, ciągłe ustanawianie rzeczywistości. Problem jest taki: czy etnocentryzm czy relatywizm kulturowy, czy też dyskurs!
Jakie istnieją społeczne mechanizmy przekazu kulturowego: Socjalizacja: role, dyspozycje ale też nieudana socjalizacja!; (1) wzory osobowe jako pewne wskazywane modele pożądanych cech, ale też zanik wzorów osobowych (2) świadomość społeczna, jako pewne ramy interpretacji wydarzeń (język, opinia publiczna) Socjalizacja i wzory osobowe; są one przekazywane z pokolenia na pokolenie, ale też wytwarzane, zmieniają się i zanikają, bo zmienia się kontekst w jakim funkcjonują: badania nad
młodzieżą i zanik autorytetów!
Wytwarzanie życia społecznego: działanie społeczne, interakcja, organizacja, struktura
Morfogeneza jako wytwarzanie i odtwarzanie społecznego świata
Problem morfogenezy (Sztompka): sposoby, mechanizmy przy pomocy których tworzą się zręby struktury społecznej, jak to się dzieje, że powstają i trwają państwa, instytucje, organizacje?
Życie codzienne jako źródło danych o morfogenezie: okazuje się, że wytwarzanie społecznego świata najlepiej dostrzec w życiu codziennym, w codziennych czynnościach, którym się na ogół nie poświęca wiele uwagi („uprzejma nieuwaga”)
Mikro i makroanaliza: w życiu społecznym przeplata się porządek mikrostrukturalny i makrostrukturalny; makroanaliza pozwala zrozumieć instytucjonalne podstawy życia codziennego (przykład z zawiązywaniem poprzez e-mail zespołu badawczego i standardy UE w przyznawaniu grantów), z kolei mikroanaliza niezbędna jest dla zrozumienia wzorów instytucjonalnych (zebranie zarządu wielkiej korporacji, mężczyźni i kobiety w przestrzeni publicznej)
Działania społeczne: Max Weber i Jürgen Habermas zachowania intencjonalnie zorientowane na innych (biorące pod uwagę jego spodziewaną reakcje i dostosowywane do tej reakcji - kluczowe dla udanego działania społecznego jest trafne wskazanie sobie innego, trafna identyfikacja partnera)
Działania racjonalne (Zorientowane na cel - racjonalność instrumentalna - kalkulacja zysków i strat; i na zorientowane na wartość - racjonalność autoteliczna - cel uświęca środki)
Działania afektywne (wyrażanie emocji, uczuć spowodowane potrzebą ekspresji - kluczowa sprawa wiarygodność i manipulacja - udawanie złości, żeby zmusić kogoś do uległości - ale i „gest Kozakiewicza”). Cywilizacje zimne i gorące.
Działania tradycjonalne (bo inni tak postępują; rutynowe, zwyczajowe, ale też rytualne - „przeżytki kulturowe” - dorożka we współczesnym Krakowie, klasyfikacja społeczeństw ze względu na częstotliwość tego typu działań)
Działania komunikacyjne: zorientowane na porozumienie w aspekcie prawdy (konstatywne akty mowy), wiarygodności (działania afektywne) i słuszności (działania regulowane normatywnie)
Ujęcie analityczne i kontekst empiryczny interakcji społecznej
Ujęcie analityczne: interakcja jako etap konstruowania porządku społecznego (Sztompka): Interakcja jako sekwencja wzajemnie powiązanych działań społecznych (analiza Schutza - mój przykład w Bruggii z dziewczyną z baru w nocy) - jedność aktorów, miejsca i czasu jako punkt wyjścia dla analizy: dystans interakcyjny zależy od treści i charakteru interakcji (wspólny horyzont sensu - aktorzy zgadzają się co do tego, co wspólne i co robią), różne skale czasowe.
Homans - behawioryzm (interakcja jako wzajemnie modyfikowane zachowania poprzez wymianę bodźców nagradzających lub karzących)
Teoria wymiany (wymiana dóbr, wartości pomiędzy aktorami - rodzaj transakcji - jeśli bilans transakcji jest dla obu aktorów pozytywny dochodzi do wymiany - zasady wzajemności jako uniwersalna reguła kulturowa)
Blumer i interakcjonizm symboliczny - wymieniane są idee, znaczenia, symbole. W procesie interakcji kluczowa jest intencja - zawsze w jakimś kontekście obecny jest inny - wybieram znaczących innych, definiuję sytuację - błędne definiowanie sytuacji - pomylenie kontekstów - bar dla murzynów, złe odebranie zachowań partnera - bójka bokserów)
Goffman i perspektywa dramaturgiczna (ludzie kierują się w interakcjach dążeniem do zrobienia na partnerach dobrego wrażenia, większość interakcji ma charakter spektaklu, w którym kulisy są zakryte przed publicznością, ważny jest natomiast fronton i spójność przedstawienia - jaźń odzwierciedlona - Cooley)
Giddens - praktyki interakcyjne „Nowe zasady metody socjologicznej” - życie społeczne można traktować jako zestaw reprodukowanych praktyk (trzy porządki interakcji: komunikacyjny - praktyki znaczące i kontekst!, moralny - normy i ich przymuszający oraz umożliwiający charakter - uznanie normy jako zobowiązania i porządek władzy - zdolność do przekształcania zasobów w środki w celu osiągnięcia rezultatu, władza realna i potencjalna)
Kontekst empiryczny interakcji (Giddens, „Socjologia”):
Komunikacja niewerbalna (emocje wyrażane mimiką i zdolność do ich interpretacji są wrodzoną cechą każdego człowieka - Ekman)
Reguły społeczne a rozmowa (etnometody - rekonstruowanie sensu tego, co mówią i tego co robią ludzie podczas rozmowy: „Dokąd idziesz? Wychodzę z siebie!”)
Twarz, ciało i mowa w interakcji (zdarzenia interakcyjne - niezobowiązujące rozmowy - otwarcie, wymiana gestów, wyrazów twarzy, słów, dodatkowe wskazówki, zamknięcie)
Interakcja w czasie i przestrzeni (koncepcja regionalizacji - podziału stref przestrzenno-czasowych - salon i kuchnia za dnia, sypialnia w nocy)
Społeczna organizacja i organizacje społeczne
Działania i stosunki społeczne - stosunki społeczne - normatywnie określony schemat oczekiwanych interakcji miedzy partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role - zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste,
organizacje jako sieci stosunków społecznych (Sztompka): różne cechy konglomeratów pozycji powiązane w pewne całości - cele, powiązania, środowisko, racjonalizacja organizacji - biurokracja (hierarchiczność pozycji, podział zadań, zakres kompetencji, depersonalizacja, uniwersalizacja zasad, dokumentalizacja działań). Przykłady organizacji społecznej: zakład pracy, uniwersytet, klub piłkarski
organizacja społeczna a organizacje społeczne jako szczególny rodzaj grup społecznych.
Struktura społeczna:
Znaczenie pojęcia w naukach społecznych: Przykład z tablicą Mendelejewa, struktura: porządek, ład, organizacja, forma, układ, system, schemat, współzależność, stałość, powtarzalność, regularność. W pojęciu struktury znikają jednostki, pozycje społeczne, czy role, a pozostaje jedynie czysta sieć relacji pomiędzy nimi.
Cechy wspólne struktur społecznego świata (Sztompka); idea relacji, idea regularności, idea głębokiego, ukrytego charakteru, idea wyznaczającego, determinującego wpływu. Struktura społeczna to pojęcie abstrakcyjne nie tylko ze względu na charakter relacji między elementami, ale i na abstrakcyjny charakter samych tych elementów; struktura jako forma społeczna: struktura to ukryta sieć trwałych i regulranych powiązań między składnikami jakiejś dziedziny rzeczywistości, która istotnie wpływa ba przebieg obserwowanych zjawisk w danej dziedzinie.
Rodzaje struktur; komunikacyjne - typowe układy „kanałów porozumiewania się (łańcuch, koło), pokrewieństwa - układy relacji w obrębie rodzin, socjometryczne - układy sympatii, antypatii, obojętności (gwiazda, klika)
Cztery aspekty struktury społecznej (cztery formalne charakterystyki): struktura normatywna - sieć relacji pomiędzy regułami działania różnych osób zajmujących różne pozycje (struktury harmonijne i konfliktowe), struktura idealna - sieć relacji pomiędzy przekonaniami i poglądami osób pełniącymi różne pozycje (przejrzyste lub sekretne), struktura interesów - szans życiowych, dostępów do zasobów (egalitarne i nieegalitarne) struktura interakcyjna: sieć, forma, geometria kanałów komunikacji, sympatii itd. (struktury otwarte i zamknięte).
Strukturacja (Giddens) : immanentna dynamiczność wszelkich form poprzez podmiotowe tworzenie i odtwarzanie struktur interakcyjnych.
Całości społeczne: grupy, organizacje i wspólnoty
Od zbiorowości ludzkich do grup społecznych: kategorie, zbiorowości, grupy - różne rodzaje całości społecznych. Kategoria statystyczna, kategoria socjologiczna - zbiór ludzi podobnych pod względem cech społecznie doniosłych (więź obiektywna) - studenci, robotnicy, młodzież, krakowianie, a wymiary - zatrudnienie, wiek, płeć, obywatelsktwo, kategoria społeczna - gdy pojawia się tożsamość społeczna (feminizm u prześladowanych kobiet, świadomość klasowa u robotników), grupy społeczne - więź normatywna (lojalność, zaufanie, solidarność); grupy zorganizowane - stosunki społeczne - stałe relacje pomiędzy pozycjami.
Kryteria wyodrębniania grup społecznych: Ossowski („Wielogłowy lewiatan...”, Szmatka „Mała grupa społeczna...” - spór o grupę społeczną: od jakiej ilości rozpoczyna się grupa? Zewnętrzne i wewnętrzne określenie grupy: amorficzność i strukturalność cech grupowości. Obiektywne i subiektywne kryteria wyodrębniania grup: czy wystarczą jedynie subiektywne kryteria wyodrębniania grup - np. więź jako aprobująca przynależność do grupy (?), skoro są grupy, których członkami nie jesteśmy, a wobec których się odnosimy i mają ogromne znaczenie dla naszego działania: Żydzi dla skinów i faszystów jako negatywna grupa odniesienia, zespół naukowców-noblistów jako pozytywna grupa odniesienia dla młodego naukowca. Zdaniem Szmatki to istnienie grupy wymusza świadomość w skali społecznej (odrębność) i indywidualnej (aprobujące poczucie przynależności) - w momencie w którym pojawia się - trwałość, organizacja i struktura, regularne stosunki między członkami grupy oraz wyodrębnialna i stała liczba uczestników tych relacji - pojawia się grupa i jako taka autonomizuje się wobec oczekiwań jednostkowych - koncepcja strukturalistyczna.
Własności grup społecznych (Znaniecki; Merton, Sztompka)
Własności grupy wg. Znanieckiego: zasada odrębności: każdy członek należy do niej przede wszystkim przez to, że inni odnoszą się do niego i on do innych jako do członków tej samej grupy, w odróżnieniu od nieczłonków; trwałość grupy; wycinkowość ról (jednostka angażuje tylko te doświadczenia i czynności, w których występuje jako członek grupy); treść społeczna grupy (wąska, szeroka). Typologia grup: grupy pierwotne (hordy, grupy koczownicze, tłum uliczny, grupa pasażerów) - nie posiadają odrębności. Kolejne typy już posiadają zasadę odrębności: grupy genetyczne (wspólność pochodzenia); grupy religijne (wspólność wyznania), grupy celowe (wspólność celu, zadań), grupy kulturowe (właściwa jej i tylko jej kultura) - lud (kultura niska) i naród (kultura wysoka)
Własności grupy wg. Mertona - omówiona na ćwiczeniach. Wprowadzenie kryteriów względności statusu grup społecznych (np. liczebność względna i bezwzględna grupy)
Odmiany grup społecznych (Sztompka)
Obiektywne kryteria klasyfikacji: liczebność (Simmel, różnice pomiędzy diadą a triadą: koalicja, strategia dziel i rządź, mediacja, reprezentacja, zasada większości); trwałość (grupy dożywotnie); sposób rekrutacji (ekskluzywne i inkluzywne); intensywność uczestnictwa (jedno i wielofunkcyjne; grupy żarłoczne - sekty i firmy; rygoryzm i zakres kontroli); charakter korzyści - grupy zadaniowe; stopień zorganizowania
Subiektywne kryteria klasyfikacji - psychologiczna relacja jednostki do grupy: grupy członkowskie, grupy odniesienia: porównawczego - grupa asystentów zachodnich uniwersytetów, grupa profesorów; grupy odniesienia normatywnego; pozytywne
Syntetyczne typologie grup (grupy pierwotne: uniwersalne, angażujące, całościowe, wielozadaniowe, kontakty bezpośrednie i wtórne bardziej liczebne, mnie spontaniczne, wyspecjalizowane, anonimowe; wycinkowe; wspólnoty i stowarzyszenia - Toennies, utracona wspólnota - Putnam, kultura cynizmu Richard Stivers, próżnia socjologiczna - Stefan Nowak)
Przykłady: rodzina (grupa pierwotna - Znaniecki, czy wypadkowa zachowań indywidualnych - Giza-Poleszczuk), organizacja (organizacja społeczna - od biurokracji - Weber do adhokracji - Mintzberg), naród (wspólnota kulturowa czy wspólnota polityczna?) (artykuł Marcina Kuli, Znaniecki, Kłoskowska, koncepcja Gellnera).
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne: socjalizacja, rola społeczna, tożsamość i osobowość społeczna
Jak to się dzieje, że społeczeństwo trwa, choć zmieniają się ludzie? Socjalizacja to proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy, swojej kultury, swojego społeczeństwa. W trakcie tego procesu jednostka nabywa lub przejmuje wartości i normy swojej grupy, zbiorowości, kultury, uczy się wzorów zachowań, w tym ról społecznych. Na socjalizację można patrzeć dwojako: jako na proces oddziaływania społeczeństwa na jednostkę oraz jako na proces wchodzenia jednostki do społeczeństwa, czyli jako na proces internalizowania przez jednostkę reguł i norm życia społecznego.
Socjalizacja jako wchodzenie do społeczeństwa. Trzy poziomy nabywania umiejętności życia w społeczeństwie: poziom ogólnospołeczny, poziom konkretnej kultury: obyczaje, idee, przekonania, reguły, normy, wartości, poziom operacyjny: role społeczne (rodzinne, zawodowe) , zachowania typowe dla różnych grup społecznych (gang, subkultura młodzieżowa, grupa murarzy).
Internalizacja kultury. Kultura w sposób selektywny oddziaływuje bezpośrednio na osobowość ludzi, zajmujących w jej obrębie różne miejsca, pozycje. Każdy przyswaja więc z kultury tylko pewne treści. Internalizacja to proces przyswajania obiektywnych treści kulturowych w formie poglądów, motywacji, aspiracji, predyspozycji, postaw. Druga faza procesu socjalizacji to przejawianie zinternalizowanych treści kulturowych w działaniach, w zachowaniach - czyli eksternalizacja, ujawnianie, dawanie wyraz nabytym treściom kulturowym. W ten sposób następuje podtrzymywanie wzorów kulturowych z jednej strony, z drugiej zaś dopełnienie się socjalizacji.
Trzy koncepcje internalizacji kultury (kulturowego kształtowania osobowości): a) behawioralna (Homans, Watson) - osobowość rozumiana jest tutaj jako wyuczony repertuar zachowań. Podstawowym mechanizmem socjalizacji jest instrumentalne uczenie się poprzez odczytywanie aprobujących bądź dezaprobujących reakcji ze strony otoczenia. Dążąc do społecznej akceptacji, odbieranej jako nagradzająca, a unikając społecznej dezaprobaty, odbieranej jako kara, jednostka utrwala zachowania i dyspozycje akceptowane, a wygasza i rezygnuje z potępianych. b) teoria psychoanalityczna (Freud) - osobowość człowieka składa się z kilku odrębnych i wzajemnie oddziaływujących warstw. Najbardziej pierwotną, zakorzenioną biologicznie jest obszar „id” czyli obszar biologicznie uwarunkowanych popędów i potrzeb (fizjologicznych, emocjonalnych). Obszar ten podlega presji wpływów kulturowych, a więc nabywanych w trakcie socjalizacji norm, reguł, zakazów, kulturowych tabu których zadaniem jest wytłumienie „id”. Cała ta moralna warstwa kultury, osadzająca się w jednostce jako swoiste sumienie kulturowe określana jest mianem „superego”. Natomiast ego jest rezultatem uzgadniania obu tych warstw, jest zatem finalnym produktem socjalizacji. C) koncepcja interakcjonistyczno - symboliczna (Cooley, Mead); osobowość społeczna, czy społeczna tożsamość rodzi się w kontaktach z innymi. W kontaktach z innymi nabywamy nie tylko treści kulturowe, ale także wyrabiamy predyspozycje do ich przyswajania. To dzięki jaźni, a więc specyficznie ludzkiej zdolności do refleksji, kształtujacej się w relacja z innymi, jednostka zdolna jest do przyswajania kultury. Refleksja możliwa jest dzięki istnieniu dwóch sfer; sfery „I” - spontanicznie wytworzone przez jednostkę zindywidualizowane tendencje, zdolności, umiejętności, oraz „Me” - swoistą jaźń odzwierciedloną, będącą efektem analizy reakcji innych ludzi (przykład z eksperymentem na dziewczynie, która miała niską samoocenę). Proces kształtowania się jaźni przebiega w trzech etapach: na etapie zabawy: nie ma tu refleksji ani o sobie samym, ani o partnerze, kontakty i interakcje spontaniczne i chaotyczne. Wyższa forma interakcji to gra: pojawia się świadomość partnera, pojawia się świadomość odrębności ról i ich komplementarności (zabawa w czterech pancernych, w strzelanie goli). Pojawia się tu zatem świadomość zależności od innych oraz świadomość roli, których samemu się nie wykonuje, a więc przyjmowanie perspektywy innych. Etap trzeci, to uogólnienie samych reguł gry niezależnie od konkretnych osób uczestniczących w grze, czy od konkretnej sytuacji gry. Pojawia się świadomość różnych reguł gry, specyficznych reguł gry, wreszcie reguł gry jako takich. Na tym etapie człowiek może popatrzeć refleksyjnie nie tylko na innych ludzi, ale i na siebie samego i spytać: na ile on sam realizuje reguły gry, na ile on sam realizuje społeczne wzory (przykład z Bergera i Luckmanna: „mama jest na mnie w tej chwili zła, bo wylałem zupę”, „mama jest na mnie zła, kiedykolwiek rozleję zupę”, „nie wylewa się zupy”}. Jaźń - to zdolność definiowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką się pełni, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce narzuca. D) Koncepcja socjalizacji Bergera i Luckmanna - rozwinięcie interakcjonistyczno-symbolicznej koncepcji socjalizacji: notatki.
Rola społeczna i społeczna tożsamość. Rola społeczna - społecznie określone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba zajmująca daną pozycję społeczną. Ramy roli i dystans do roli. Tożsamość społeczna: dotyczy cech, jakie przypisują nam inni; student, matka, prawnik, katolik, bezdomny, Polak, niepełnosprawny, gej, żonaty. Tożsamość społeczna może obejmować wiele cech; biały, heteroseksualny mężczyzna klasy średniej, czarna, homoseksualna kobieta z klasy niższej. Wieloraka tożsamość społeczna odzwierciedla różne wymiary życia jednostki. Ale może być też źródłem konfliktów: ksiądz - gej. Tożsamości społeczne mają wymiar zbiorowy, są znakiem tego, że jednostki są „takie jak inni”. Natomiast „tożsamość jednostkowa” zaznacza naszą odrębność względem innych. Jednostka osiąga poczucie bycia sobą w ciągłym dialogu ze światem. Coraz częściej można zauważyć odchodzenie od ustalonych, dziedzicznych czynników, które kiedyś rządziły formowaniem tożsamości. Dzisiejszy świat oferuje ogromny zestaw możliwości tworzenia siebie i budowanie własnej tożsamości. Wytwarza się nawet kulturowy nacisk na indywidualność, ale ta indywidualność musi być społecznie rozpoznawalna, bo zostanie odebrana jako dziwactwo.
Rodzaje socjalizacji. Socjalizacji pierwotna i wtórna. „Rytuały przejścia”, resocjalizacja („ośrodki socjoterapii”), akulturacja (imigranci), kontrsocjalizacja (w grupach przestępczych - konieczność zabicia kogoś, rytuały inicjacyjne); socjalizacja odwrotna (ja i moi synowie a komputer)
Efekty socjalizacji. Transmisja kulturowa, kumulacja wiedzy i osiągnięć, pewien stopień ładu, porządku i spójności, oraz podtrzymywania realności świata w jednostkach.
Nieudana socjalizacja: przyczyny. Różne stopnie socjalizacji i różne stopnie gotowości do poddania się regułom: od internalizacji (poczucie obowiązku, wewnętrzna kontrola) poprzez kalkulację (bogaty biznesmen i podatki) do buntu. Anomia - rozdźwięk pomiędzy wartościami i normami, chaos aksjologiczny, chaos orientacji, brak woli i możliwości podtrzymywania spójności świata. Sprzeczności i konflikty w obrębie kultury: być czy mieć? Konflikt ról i konflikty w obrębie ról. Konkurencja pomiędzy agendami socjalizacyjnymi (gang i rodzina). Wreszcie mogą pojawić się defekty osobowościowe, albo różny stopień skłonności do socjalizacji i konformizmu. Z drugiej strony, jeśli chodzi o kontrolę społeczną mamy również do czynienia z patologiami i manipulacjami; przesocjalizowanie, nacisk na nadmierny konformizm ze strony grup i kultur, stygmatyzacja.
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne (II): wzory osobowe, system aksjonormatywny, osobowość kulturowa
System aksjo-normatywny: zbiór wartości i norm regulujących życie zbiorowe i życie jednostek;
Wartości (Piotr Sztompka; cele do których warto dążyć w życiu; wartości mówią o tym, jakie cele są godne, słuszne, właściwe; Jan Szczepański: przedmiot materialny, instytucja lub idea w stosunku do których jednostki i zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę i dążenie do jego realizacji w życiu odczuwają jako przymus; Stanisław Ossowski; wartości odczuwane i uznawane (patriotyzm i wysoki standard materialny: wartości istotne przez nas odczuwane i wartości narzucone nam przez środowisko kulturalne). Kryterium przedmiotowe klasyfikacji wartości: poznawcze (wykształcenie, wiedza, mądrość); moralne (uczciwość, wierność); emocjonalne (szczęście); prestiżowe (pozycja, kariera); przyjemnościowe (zabawa, rozrywka); materialne (konsumpcja, dobrobyt) społeczne (życzliwość, otwartość);
Normy - sposoby prowadzące do realizacji wartości, sposoby ochrony pewnych dóbr, które uznajemy za wartość (ambitna edukacja, ciężka praca, uparta kariera, dbałość o zdrowie); Maria Ossowska wyróżnia następujące normy moralne: normy w obronie życia ludzkiego, normy w obronie godności, prywatności, zaufania, sprawiedliwości, ładu społecznego oraz cnoty (zalecenia) miękkie (miłość bliźniego, życzliwość) i cnoty osobiste (męstwo; odwaga cywilna); cnoty praktyczne (pracowitość, zapobiegliwość)
Zasady regulacji aksjo-normatywnej
siła regulacji - imperatyw kulturowy, nakazy i zakazy, zalecenie (chrześcijanin powinien być życzliwy dla innych), preferencje (działania wzorowe, heroiczne; za ofiarność i odwagę)- różne rodzaje sankcji; kary cielesne, dezaprobata, przygana, nagrody
relatywizacja - sytuacyjna (w razie niebezpieczeństwa, w sytuacji zagrożenia życia) i personalna (od osiemnastu lat; tylko dla Niemców, miejsce dla inwalidy)- Sztompka,
reguły moralne dotyczące reguł moralnych - Maria Ossowska: (1) równość wobec prawa i oceny tych samych kategorii osób (renciści starego i nowego portfela); (2) imperatyw kantowski; postępuj tak, żebyś mógł chcieć, by twój sposób postępowania stał się prawem powszechnym; (3) nie rzucaj w kogoś kamieniem, jeśliś sam nie bez winy; (4) nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie;
Podsystemy aksjo-normatywne: zwyczaje (reguły życia codziennego, bezrefleksyjne, automatyczne), moralność (działanie jednego człowieka nie jest obojętne dla innych, może naruszać ich interesy, wolność, godność silna reakcja w przypadku naruszenia, spontaniczne), prawo (inny sposób regulacji: stanowione w jakiejś wspólnocie politycznej, spisane, obwarowane sankcjami administracyjnymi), obyczaj - normy dotyczące społeczeństwa jako całości - zasada poszanowania własności prywatnej, zasada zachowania w miejscach publicznych, stosunek do symboli narodowych - bezczeszczenie flagi; moda - bliska zwyczajowi - uniformizacja zbiorowości, tabu - surowe zakazy obyczajowe, dotyczące najczęściej związków seksualnych z bliskimi krewnym oraz jedzenia ludzkiego mięsa. Obwarowane silnymi sankcjami - uwięzienie, wygnanie, śmierć!
Spójność i konfliktowość systemu aksjo-normatywnego; zjawisko anomii - koncepcja Durkheima (utrata koherencji systemu aksjonormatywnego, Mertona (rozbieżność pomiędzy wartościami a normami), Dahrendorfa (rozbieżnosć pomiędzy szansami a uprawnieniami)
Sposoby przystosowania się: konformizm i dewiacja (Merton: zachowania dewiacyjne: innowacja; rytualizm; bunt; wycofanie)
Związki pomiędzy systemem aksjo-normatywnym a życiem społecznym:
Wzory osobowe jako sposób oddziaływania kultury na życie społeczne (Filipiak): cechą definicyjną wzoru osobowego jest idea naśladownictwa - może to być realny bohater oraz postać fikcyjna, może być już istniejącą jednostką bądź jednostką konstruowaną (współczesna polska szkoła konstruuje wzór osobowy ucznia); Istotne jest to, że swą konkretnością przemawia do wyobraźni odbiorców. Tak więc wzór osobowy to zarówno zestaw pożądanych cech, jak i konkretna osoba, która wciela go w życie (Siłaczka, dr. Judym, James Dean, czy Zbigniew Cybulski). Istnieją różne wzory osobowe dla różnych warstw i dla tego samego człowieka w różnych fazach jego życia. Każda grupa społeczna posiada swój wzór osobowy (młodzi ludzie mojego pokolenia na studiach humanistycznych: Hłasko, Stachura, Wojaczek - jako wzory osobowe). Wnioski z historycznego przeglądu wzorów osobowych polskiej młodzieży: brak powszechnie akceptowanych wzorów, bo młodzież rzadko je znajduje, brak wzorów „z ulicy”, bohaterowie romantyczni się zużyli; młodzież woli samodzielnie konstruować własne wzory; wybory młodych osób sugerują, że w centrum ich wyborów znajdują się wartości indywidualistyczne: szczęście, udane życie rodzinne,
System aksjo-normatywny a struktura społeczna: przemiany wzajemnych odniesień, koncepcja Pakulskiego i Watersa („The Death of Class”). System aksjonormatywny nie wiąże się już bezpośrednio z miejscem zajmowanym w strukturze społecznej (klasa robotnicza czy klasa średnia); obecnie związki pomiędzy strukturą społeczną a systemem aksjo-normatywnym sa odwrócone; istnieją cztery właściwości statusowo-konwencjonalnej stratyfikacji społecznej: a) kulturalizm - miejsce w strukturze związane jest z porządkiem kulturowym, który wyznaczają: konsumpcja, przepływ informacji, preferencje estetyczne, zespoły wartości; fragmentacja; b) fragmentacja - identyfikacje są zmienne i się nakładają; c) autonomizacja - nie ma dominujących cech tożsamości, preferencje polityczne, standard życia do niczego nie odnoszą poza samym sobą; d) resignifikacja (ponowne oznaczanie) - proces stratyfikacji społecznej jest ciągle na nowo ustanawiany.
Instytucje a kultura
Instytucje w naukach społecznych - jedno z podstawowych pojęć. Różne rozumienia instytucji i historyczne precedencje.
Pytanie o instytucje to pytanie o źródła i przyczyny społecznego consensusu, equilibrium, integracji, trwałości, stabilności, więzi i organizacji. Definicje: Durkheim: „zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają jako coś gotowego i narzucającego się im mniej lub bardziej nieodparcie (prawo, religia - fakty społeczne)”; G. H. Mead „zorganizowane interakcje pomiędzy jednostkami zachodzące wg. określonych wzorów (ślub, pogrzeb, transakcja handlowa - działania połączone); B. Malinowski „grupa ludzi zjednoczonych dla dokonania prostych lub złożonych czynności, posiadających zawsze zasoby materialne i wyposażenie techniczne, zorganizowaną zgodnie z określonym przepisem prawnym bądź zwyczajowym, ujętą jako mit, legenda, prawo, zasada oraz ćwiczoną i przygotowywaną do pełnienia stojących przed nią zadań. Na instytucje składają się karta instytucji, personel, norm, wyposażenie materialne, działalność, rezultaty działania czyli funkcje; T. Parsons „instytucje to systemy oparte na pewnych wzorach oczekiwań, rozpatrywane z punktu widzenia ich miejsca w globalnym systemie społecznym i dostatecznie mocno utrwalone w działaniu, by można ich zasadność uznać za oczywistą”. Podstawowe sposoby rozumienia instytucji: behawioralny - powtarzalne, odtwarzane wg podobnych schematów zachowania; aksjo-normatywny - utrwalone wzory postępowania, normy postępowania i wartości; funkcjonalny - instytucje to role i wiązki ról powiązanych ze sobą, role odgrywane i oczekiwane, czyli zarówno zespół działań, jak i zespół norm i reguł dotyczących tych działań na rzecz grupy, czy szerszego środowiska; organizacyjny - instytucje to organizacje formalne o charakterze rzeczowym: zespoły ludzi wyposażone w środki o charakterze materialnym i niematerialnym, powołane do wykonywania w sposób regularny określonych czynności - pomija się tu otoczenie zewnętrzne i np. klientów instytucji; formalnoprawny - powoływane i
Instytucjonalizacja (M. Malikowski, A. Giddens, P. Sztompka - utrwalanie się w czasie i przestrzeni). Instytucjonalizacja jako morfogeneza czyli krystalizujący się, utrwalający i kumulujący efekt działań ludzkich, który wówczas, gdy zostaje utrwalony przez odpowiednią liczbę ludzi na określonej przestrzeni - staje się ramą dla kolejnych działań. Sposoby rozumienia instytucjonalizacji:
wzrost stopnia ciągłości, trwałości zachowań ludzkich (petryfikacja)
wzrost zakresu normatywnej regulacji ludzkich działań lub wzrost kontroli tych działań, pozbawienie ich indywidualności, dowolności, spontaniczności,
internalizacja powszechnie uznanych wartości, wzorów, reguł, i standardów postępowania (internalizacja instytucji demokratycznych na Ukrainie);
wzrost liczby i zakresu działania grup o organizacji formalnej, wzrost stopnia zorganizowania działań;
wzrost liczby, zakresu i stopnia działania urządzeń społecznych (instytucji publicznych, państwowych, prywatnych) pełniących rozmaite funkcje sankcjonowane
Zmiana instytucjonalna: jest w gruncie rzeczy odmianą instytucjonalizacji może z jednej strony być innowacją, czyli propozycją nowych rozwiązań, z otwartym zanegowaniem istniejących rozwiązań czyli dewiacją.
Stary i nowy instytucjonalizm. W starym na instytucje nieformalne spoglądano często jako na dewiację instytucji formalnych (grypsera a reguły więzienne, mafia i oficjalne prawo) - w nowym podkreśla się związek pomiędzy jednymi a drugimi; w starym środowisko instytucjonalne wyraźnie oddzielano od instytucji, w nowym, to środowisko często decyduje o kształcie instytucji; instytucjonalizacja nie sprowadza się do pewnych organicznych całości (prawo, religia), ale ma szerszy charakter odnosi się do reguł i form organizacyjnych (klientelizm czy korupcja jako zjawisko charakterystyczne dla wielu organizacji, krajów, kultur), instytucjonalizacja jest więc procesem raczej sektoralnym, dokonującym się w poprzek organizacji i tradycyjnie rozumianych instytucji; dotyczy nie tyle norm i wartości przyswojonych w trakcie socjalizacji, lecz pewnych skryptów zachowań, wyuczonych reakcji i sposobów zachowania.
Nowy instytucjonalizm i rozróżnienie organizacji, instytucji formalnych i nieformalnych, koncepcja D. Northa (D. North, V. Nee & P. Ingram), koncepcja nowego instytucjonalizmu na terenie socjologii.
Przykłady: CLEO, kolczykowanie dziewcząt w plemieniu Orma (Sudan).
System pokrewieństwa, małżeństwo, rodzina
Wprowadzenie do problematyki małżeństwa i rodziny
Związki problemowe pomiędzy małżeństwem, rodziną, systemem pokrewieństwa i płcią kulturową, podstawowe pojęcia i rozstrzygnięcia terminologiczne; miejsce rodziny w porządku społecznym
(1) Rodzina jako najstarszy i najtrwalszy element organizacji społecznej, mała grupa społeczna, której członkowie połączeni są siecią wzajemnych zależności i stosunków społecznych (małżeństwem bądź więzami pokrewieństwa - rodzice/dzieci), coś więcej niż małżeństwo (ono może się rozpaść, a związki pomiędzy rodzicami i dziećmi pozostają) i coś innego niż system pokrewieństwa (obejmuje znacznie szersze kategorie osób zarówno spokrewnionych, jak i spowinowaconych). Pokrewieństwo ma charakter kulturowy i odnosi się do relacji pomiędzy osobami, które połączone są bądź kulturowo określonymi związkami krwi bądź innymi relacjami (powinowatcwo); (2) Rodzina jest uniwersalną instytucją społeczną (powszechnik kulturowy) tzn. utrwalonym w tradycji wszystkich kultur, zrytualizowanym zespołem działań ludzkich ukierunkowanym na zaspokajanie potrzeb jej członków, (3) Rodzina jest grupą pierwotną; charakteryzuje się względną trwałością, niewielką liczebnością, wielofunkcyjnością oraz więzią opartą na stosunkach bezpośrednich.
Typy rodzin:
Rodzina nuklearna, rodzina rozszerzona - oba typy monogamiczne, ale są rodziny mono- i poligamiczne (1992 - 84% społeczeństw ze związkami poligamicznymi na 853 przebadane społeczeństwa, głównie poliginia, poliandria występuje tylko w dwóch wspólnotach u Indian Tlingit z Alaski i wśród tybetańskich Tre-ba, z płaskowyżu Limi w Nepalu); typologia oparta o związki pokrewieństwa: rodzina matrylinearna, matrylokalna i patrylinearna i patrylokalna, rodzina matriarchalna i patriarchalna, oraz rodzina tradycyjna: patriarchalna, patrylinearna: głowa rodziny; mężczyzna, zapewnia byt materialny, reprezentuje rodzinę na zewnątrz, kobieta zajmuje się dziećmi i domem, a ośrodkiem życia takiej rodziny jest dom, cykl życia organizowany przez święta religijne - krąg kultury judeochrześcijańskiej.
Funkcje rodziny:
Podstawowe funkcje rodziny, ze względu na cele, jakie stawia przed nią szersza zbiorowość oraz potrzeby jej członków: prokreacyjna, wychowawczo-socjalizacyjna, opiekuńcza, emocjonalno-seksualna, ekonomiczna, stratyfikacyjna, integracyjno-kontrolna, rekreacyjno-towarzyska. Rola poszczególnych funkcji zmienia się wraz z przemianami społecznymi, gospodarczymi i kulturowymi w szerszym kontekście (maleje stratyfikacyjna, zwiększa się emocjonalno-seksualna).
Rodzina w teorii socjologicznej
Funkcjonalizm: podstawowe funkcje rodziny: socjalizacyjna i stabilizacji emocjonalnej - rola w okresie industrializacji podstawowa ze względu na oddzielenie miejsca pracy od miejsca odpoczynku i brak oparcia w szerszej strukturze pokrewieństwa - rodzina nuklearna. Funkcjonaliści piszą też o tradycyjnym podziale zadań pomiędzy kobietę a mężczyznę, charakterystycznym dla fazy industrialnej: „instrumentalna” rola mężczyzny jako żywiciela i opiekuna rodziny i „afektywna: rola kobiety, odgrywającej emocjonalną funkcję w domu. Krytyka podejścia: uprawomocnienie stereotypów kulturowych, ignorowanie innych, alternatywnych instytucji, ignorowanie różnorodności modeli rodziny nuklearnej.
Teoria racjonalnego wyboru: rodziny jako wypadkowe indywidualnych strategii ich poszczególnych członków, zorientowanych na rozwiązanie kluczowych dylematów związanych z rodziną: zawarcie małżeństwa, ilość, jakość dzieci, odstępy intergeneteczne itd. Ekonomiczna teoria rodziny (G. Becker) bada wpływ modelu rodziny na procesy ekonomiczne. Krytyka: ignoruje kulturowe stereotypy płci, wyjaśnianie ex post factum.
Feminizm: problem bez nazwy, zwrócenie uwagi na wpływ stereotypów kulturowych płci na życie rodzinne, kapitalizm i domowy podział pracy, nierówności w zakresie posiadanej w rodzinie władzy (przemoc w rodzinie), problem czynności opiekuńczych (opieka nad członkami rodziny, praca emocjonalna): kilka nurtów - feminizm kulturowy, radykalny, esencjonalny, lesbijski;
Geneza i przeobrażenia rodziny klasycznej: industrializacja, atomizacja wspólnoty rodzinnej (wielopokoleniowej) i indywidualizacja, kształtowanie się klasycznego domu rodzinnego - Elisabeth Beck-Gernsheim; druga rewolucja naukowo-techniczna i dalsze przemiany rodziny: przyczyny (Krystyna Slany) - zmiana pozycji kobiet w strukturze świata społecznego, indywidualizacja poczucia sukcesu i życiowych satysfakcji; postępy w zakresie antykoncepcji i technologii reprodukcyjnych; zanik jednoznaczności teleologicznej małżeństwa oraz misji rodzicielskiej; dobrowolna bezdzietność;
Alternatywne modele rodziny: zamiast małżeństwa; związki kohabitacyjne; wielorodziny (rodziny-układanki); rodziny homoseksualne - szczególne przejawy intymności - równość partnerów, brak stereotypów płci u podłoża związku, ustalanie reguł życia małżeńskiego; kółka przyjacielskie;
Problemy z rodziną i w rodzinie:
Problem trwałości i fluktuacji: spadek małżeństw, wzrost rozwodów; powtórne małżeństwa; 40% małżeństw na Zachodzie rozpada się; z kolei powtórne małżeństwa stanowią dziś 40% wszystkich zawartych małżeństw. Przyczyny; ułatwienia prawne - zasada nieorzekania o winie; wzrost ruchliwości indywidualnej, rozpad funkcji statusowych rodziny - małżeństwo nie łączy się już z pragnieniem przekazania własności i statusu kolejnym pokoleniom, uniezależnienie finansowe kobiet, ogólny wzrost poziomu zamożności i łatwość przejścia w alternatywne formy życia rodzinnego;
Problem niepełności rodziny i ludzi poza rodziną: rodzice samotnie wychowujący dzieci - 1,6 mln w Wielkiej Brytanii, głównie samotne matki, które nigdy nie były zamężne (panny z dziećmi) - 42% - ubóstwo jako główna przyczyna; 21% dzieci w GB wychowywanych jest przez jednego rodzica- trzy razy więcej niż 1 1972 roku; ludzie samotni; problem nieobecnego ojca (pierwszy, powojenny i drugi kryzys: „Fatherless America” Blankenhorna)
Problem cyklu życia: późne małżeństwa, późne dzieci; małżeństwa dwustopniowe; Najważniejsze tendencje w zmianach modelu rodziny w Wielkiej Brytanii (w Polsce bardzo podobnie, aczkolwiek na niższych poziomach): więcej niż kiedykolwiek ludzi na wszystkich etapach życia żyje samotnie - obecnie 6 mln Brytyjczyków (28% gospodarstw domowych) - trzy razy więcej niż 100 lat temu; Coraz mniej ludzi pobiera się, a ci, którzy się na to decydują - robią to później (1996 - 29 lat - średni wiek zawierania małżeństwa wśród mężczyzn; 27 lat - wśród kobiet). Liczba zawieranych małżeństw jest najniższa od ponad 150 lat. Średnim wiekiem rodzenia pierwszego dziecka jest 29 lat.
Problem reprodukcji: kobiety bezdzietne z wyboru - 20% kobiet urodzonych w latach 60-90tych nie będzie miało dzieci, ¼ kobiet urodzonych w 1973 roku w wieku 45 lat (menopauza) - nie będzie miała dzieci - wybierają inne cele życiowe: sukces zawodowy, niezależność w życiu prywatnym, brak piętna kulturowego - stereotyp biednej, starej panny; formuła DINKS - około 5% par w USA, najczęściej sformalizowane, nie chcą mieć dzieci z powodów także humanitarnych - nie mieliby na nie czasu, społeczeństwu dostarczają podatków;
Przemoc w rodzinie (męska dominacja a przemoc w rodzinie, seksualne wykorzystywanie dzieci i kazirodztwo, badania nad molestowaniem seksualnym);
Spór o rodzinę: przeobrażenia w modelu rodziny a porządek instytucjonalny i ład aksjologiczny. Rodzina się rozpada czy rodzina się różnicuje? Jakie są społeczne skutki tych zmian? Giddens, Castells contra Berger i Bauman.
Świadomość społeczna
Świadomość społeczna - historyczne kontrowersje (Durkheim, Marks). U Durkheima pojęcie świadomości zbiorowej, świadomości społecznej związane jest z centralnym dla jego socjologii terminem faktów społecznych, a więc szczególnych przejawów odczuć i wyobrażeń zbiorowych, mających cechy powszechności, zewnętrzności i przymusu. Stąd świadomość zbiorowa miała dla niego charakter obiektywny, niesprowadzalny ani do konkretnych warunków historycznych, ani tym bardziej do świadomości jednostkowej, pełnej przesądów, uprzedzeń i błędnych mniemań. Durkheim postulował, by badać świadomość zbiorową tak jak bada się obiekty świata fizycznego, a przyczyn jednych faktów społecznych upatrywać w innych (np. przyczyny samobójstw wiązał ze stopniem integracji społecznej). Inaczej ujmował świadomość społeczną Marks pisząc: „Moralność, religia, metafizyka i wszystkie inne rodzaje świadomości tracą już przeto pozory samodzielności. Nie mają one historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie, rozwijając swoją produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniają wraz z tą swoją rzeczywistością również swoje myślenie i wytwory swego myślenia. Nie świadomość określa życie, ale życie określa świadomość”. Wprawdzie przypisuje się niekiedy Marksowi, że ujmował świadomość jako wtórną wobec materialnego podłoża życia ludzkiego (technologii i stosunków produkcji), ale wnikliwsi krytycy dostrzegają w ujęciu marksowskim dwoistość ludzkiej praxis.
Świadomość społeczna jako kultura idealna (P. Sztompka), czyli system reguł i idei kształtujących myślenie o rzeczywistości.
Fundamentalnym nośnikiem świadomości społecznej jest język, czyli skomplikowany system powiązanych ze sobą symboli, będący własnością określonej społeczności. Język składa się ze znaków i symboli, a więc wspólnych dla zbiorowości językowej konwencji co do znaczeń słów, pojęć czy terminów. Symbole mają niesłychanie różnorodny charakter, mogą być materialne (flaga, totem, krzyż, kolory, gesty, zewnętrzne oznaki prestiżu, piktogramy i inne), ale najważniejszym typem symboli są słowa - mówione i pisane - całkowicie konwencjonalne i kontekstualnie wieloznaczne. Złożony zbiór słów oraz schematów ich wiązania w większe całości (gramatyka) tworzy język w ścisłym tego słowa znaczeniu. Język może być związany ze społecznościami o różnej skali i zakresie, może być tworzony naturalnie, spontanicznie bądź w sposób zaplanowany i celowy (esperanto, grypsera), może być związany z różnymi rodzajami grup i zbiorowości: etnicznych, narodowych, ale też zawodowych, subkulturowych. Może też być przejmowany i przekształcany przez zewnętrzne w stosunku do rodzimych zbiorowości (międzynarodowy angielski - pozbawiony np. phrasal verbs o prostszej wymowie). Język podlega historycznym zmianom (język z czasów Sheakspear'a różni się od współczesnego angielskiego).
Język pełni wiele funkcji w społeczeństwie: rejestruje zdarzenia, doświadczenia, spostrzeżenia, a tym samym pozwala je kumulować i przekazywać, język pełni funkcję komunikacyjną, integrującą (tożsamość) i afiliacyjną (uczestnictwo w większych grupach). Berger i Luckmann wyróżniają następujące cechy języka: obiektywizacja doświadczenia (wskaźnik subiektywnych znaczeń - treny Kochanowskiego), arbitralność (system znakowy drugiego stopnia), naturalna cecha wzajemności, język urealnia subiektywność przeżyć, język jest elastyczny i umożliwia typizację doświadczeń (cierpienie rodzica), uobecnia obiekty dalekie i przeszłe, transcenduje poza rzeczywistość życia codziennego (interpretacja snów), gromadzi doświadczenia tworząc społeczny zasób wiedzy.
Odmiany świadomości społecznej. Myślenie potoczne, idee i wyobrażenia na temat świata nadnaturalnego i spraw ostatecznych, ideologie, czyli partykularne wizje świata: legitymizujące określone interesy - rewolucje, ruchy społeczne, programy i deklaracje polityczne, opinia publiczna - kompleks poglądów na sprawy publiczne dostarczany obywatelom w trakcie debaty publicznej (pluralistyczna ignorancja); wiedza naukowa - przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości bądź fałszywości w oparciu o przesłanki metodologiczne zarówno w fazie formułowania prawdy typu naukowego, jak i jej testowania.
Bergera i Luckmanna poziomy świadomości zbiorowej (poziomy uprawomocnień porządku instytucjonalnego - wiedza plus wartości dotyczące istniejącego porządku instytucjonalnego): przedteoretyczny (tak już jest), quasi teoretyczny - (kto nie słucha ojca, matki, ten słucha psiej kołatki), teoretyczny (socjologia rodziny, niezależny proces instytucjonalizacji), uniwersa symboliczne (kompleksy tradycji teoretycznych). Funkcje uniwersów symbolicznych: integrująca, porządkująca, uprawomacniająca, strategiczna, społeczna, porządkująca historię
Polska świadomość narodowa jako odmiana świadomości społecznej (Maria Janion). Eksplikacja koncepcji i kontrowersje (moje badania). Różne doświadczenia historyczne.
Patologie świadomości społecznej: stereotypy - uproszczone jednostronne, wyjaskrawione obrazy innych zbiorowości, przesądy (aspekt ocenny) i myślenie grupowe (zatrata poczucia rzeczywistości wynikająca z silnej spoistości grupy - Irving Jenis, Gernod Grabher - „group thinking and mental lock in”). Charakteryzuje się złudzeniem bezkarności, siły, nieomylności, wiary we własną wyższość moralną.
Kultura symboliczna
1. Kategorie kultury a kultura symboliczna (Kłoskowska): kultura materialna, kultura socjetalna i kultura znaków i symboli - kultura symboliczna we właściwym znaczeniu. Problemy: Życie człowieka w kulturze nie ogranicza się do sfery znaków, ale czy może wychodzić poza sferę znaczeń kulturowych? Pisze Kłoskowska: jeśli chleb może stać się symbolem to dowolny, konwencjonalny przedmiot nie może człowiekowi zastąpić chleba. To jest właśnie pułapka starej ontologii: duchowe, to nie to, co materialne, byt to nie jest świadomość, bo mają inny, odrębny status ontologiczny - chleb można zjeść, słowa chleb już zjeść nie można. W naukach o kulturze w ogóle nie jest istotny ontologiczny status obiektów naszego świata, a jedynie sposoby jego postrzegania, rozumienia, kształtowania, zawarte w praktykach ludzi: interakcjach, wypowiedziach, tworzonych przez ludzi przedmiotach. Kultura to sposób istnienia człowieka w świecie zapośredniczony poprzez znaki, symbole, wartości. Podobnie w innym akapicie Kłoskowska przeciwstawiając się stanowisku interakcjonistów symbolicznych, że porządek społeczny wyraża się w komunikowaniu, a więc w postaci semiotycznej interakcji i do niego się faktycznie sprowadza, wyraża przekonanie, że porządek społeczny wyraża się również, a może przede wszystkim, w „twardych faktach” podziału własności, władzy, zróżnicowanego dostępu do dóbr. I dalej: „przez operowanie znakami i symbolami człowiek może zmienić ocenę swojej sytuacji życiowej: uznać podległość światu za cnotę ewangelicznej pokory, zaś ubóstwo za ewangeliczną posługę. Nie zmieni to jednak przez to dominującego porządku społecznego opartego na władaniu i posiadaniu. To nieporozumienie: nadawanie znaczeń wypowiedziom i sytuacjom nie sprowadza się do „gadania” czy operowania „znakami lub symbolami”. Jest to nieuprawnione zawężenie pojęcia interakcji. Np. Giddens w praktykach interakcyjnych wyróżnia aspekt komunikacyjny, normatywny i władzy. Dodajmy: w każdej interakcji owe trzy aspekty są obecne. Co więcej, proces legitymizacji władzy jest procesem interpretacji relacji władzy w oparciu o wartości i symbole w ogóle nie związane z władzą jako taką (charyzma, prawo, tradycja), a przecież warunkującą i formę i istotę tego typu więzi!!! W przypadku praw własności istotne jest to, komu w danej społeczności to prawo przysługuje i jakie są źródła takiej dystrybucji, a nie dystrybucja sama w sobie.
Jak pisze Geertz: Kultura nie jest siłą, czymś, czemu można przypisać społeczne wydarzenia, zachowania, instytucje czy procesy: jest raczej kontekstem, czymś, w obrębie czego można je w sposób zrozumiały, tj. gęsto opisać. Gęsty opis zawiera obok relacji z tego, co się dzieje, interpretację tego co się dzieje, interpretację na wielu poziomach, także na poziomie naszej kultury. Kultura jest publiczna, ponieważ taki ma charakter i nie wolno mylić jej ani z nastrojami, ani z wytworami ani z czynnościami. Sprawa o którą należy spytać w przypadku parodii puszczania oka czy udawanego napadu na owce nie wiąże się z ich ontologicznym statusem. Jest on taki sam jak skał z jednej strony a marzeń z drugiej: są one wszystkie rzeczami z tego świata. Tym, o co należy zapytać, jest ich znaczenie: cóż to jest - kpina czy wyzwanie, ironia czy gniew, snobizm czy duma - co przez te znaczenia lub za ich pośrednictwem zostaje powiedziane. Problem głodu czy seksu: kultura wyznacza, poza skrajnymi sytuacjami (ale i tu występują tabu) dopuszczalne i niedopuszczalne źródła pokarmu i sposoby żywienia, także zachowania seksualne są ściśle reglamentowane przez kulturę (w pewnych sytuacjach - celibat - istnieje ich całkowity zakaz). Nie chodzi o to, że istnieją czynności obywające się bez użycia znaków, chodzi o to, że cała kultura ma charakter semiotyczny: odnosi się do nadawania i interpretowania znaczeń zgodnie z przyjętymi w danej kulturze kodami i wzorami. Pansemiotyzm czyli przekonanie o powszechności znaczeń, cechujący społeczeństwa pierwotne jest czymś innym niż semiotyczne podejście do kultury, rozumianej jako kontekst znaczeniowy. W odróżnieniu od podejścia starego, która skupia się na dziedzinach, kategoriach, kryteriach kultury symbolicznej, a więc abstrakcyjnie wydzielonych związkach między abstrakcyjnie określonymi pojęciami, nowe podejście w socjologii kultury (i, generalnie, w naukach społecznych) cechuje:
wzrost zainteresowania zagadnieniami podmiotowości i świata przeżywanego w różnych kontekstach kulturowych;
zainteresowanie zagadnieniami społeczno-kulturowych przyczyn konfliktów i przemocy, współpracy oraz innych relacji międzyludzkich;
ujawnienie historycznej zmienności instytucji społecznych oraz ich konwencjonalności;
wzrost zainteresowania społeczną komunikacją i consensusem.
2. Znak i symbol. Znak najogólniej rozumiany to zjawisko odnoszące się w świadomości i działaniu danej społeczności ludzi do czegoś innego niż on sam. Znak przywodzi na myśl coś czym sam nie jest. Znak to relacja pomiędzy tym o oznaczane, a tym co oznacza. Czym jest symbol? Symbol jest postacią znaku, który nie ma desygnatu o realnej, konkretnej postaci. Zdaniem Gilberta Duranda to, co jest oznaczane przez symbol nie da się w pełni wypowiedzieć (np. żałoba), nie jest adekwatne do swego oznacznika (np. życie ludzkie do symbolizującej go świeczki). Charakterystyczną cechą symbolu jest to, że sam nośnik znaczenia, przedmiot oznaczający staje się ważny, staje się wartością samą w sobie, przedmiotem szacunku, a nawet uwielbienia, natomiast znak im bardziej przeźroczysty tym lepiej dla znaczonego. Inni autorzy stwierdzają, że różnica między znakiem i symbolem wynika z różnicy stosunku, w jakim oba te terminy pozostają do rzeczy oznaczanej. Między symbolem a rzeczą symbolizowaną istnieje pewna namiastka związku naturalnego (na przykład czerwone flagi będące symbolem ruchu robotniczego związane są z faktem przelanej przez robotników krwi, krzyż związany jest z rodzajem konstrukcji na której umierał Chrystus), zaś znak łączy z rzeczą oznaczaną wyłącznie konwencja. Paul Tillich wyróżnia następujące cechy symbolu: figuratywność (symbol kieruje uwagę na to, co symbolicznie wyrażone), postrzegalność (to, co niewidzialne, transcendentne, staje się zobiektywizowane), wrodzona siła (jest konieczny, nie można go w dowolny sposób zastąpić, znak sam w sobie jest bezsilny). Prawdziwy symbol wskazuje na przedmiot, który nigdy przedmiotem stać się nie może (symbole religijne wskazujące obecność Boga).
3. Religia, nauka i sztuka jako dziedziny kultury symbolicznej, wyróżnione przez A. Kłoskowską w oparciu wartości autoteliczne. Czy chodzi o wartości autoteliczne w odróżnieniu od instrumentalnych, czy raczej o centralne i pokrewne sensy oraz znaczenia. Wyróżnienie wartości autotelicznych w przypadku każdej z tych dziedzin łatwo podważyć, zarówno historycznie, jak i porównawczo. Lepiej więc mówić o wartościach centralnych i pokrewnych (Maria Ossowska - „Moralność mieszczańska”, „Etos rycerski”). Centralne wartości i symbole religijne dotyczą sfery sacrum, a więc rzeczywistości pozadoczesnej, pozazmysłowej ( w tym także Boga czy Bóstw), po drugie sfery eschatologii, a więc ostatecznych spraw i losów człowieka, sensu życia, po trzecie spraw doczesnych, wymagających wytłumaczenia: np. cierpienia, chaosu, zła. Nauka: centralne wartości i symbole w nauce dotyczą poznania: jego warunków (co jest warte poznania, co możliwe), sposobów docierania do prawdy typu naukowego (metodologia), reguł życia naukowego (uczciwość, kompetencja, otwartość). Status symboli naukowych; i konstrukty nauk przyrodniczych (Husserl) i konstrukty nauk społecznych (Schutz) zapożyczają swe właściwości od znaków i symboli potocznych: nie są ani jednoznaczne, ani autoteliczne, ani obiektywne, jak chciał Popper, podlegają interpretacji, falsyfikacji, zmianie. Centralne wartości sztuki dotyczą ekspresji i doznań typu estetycznego, a symbole stosowane w sztuce mają charakter abstrakcyjny, wieloznaczny i samozwrotny (zatrzymują uwagę twórcy i odbiorcy równocześnie). Kant twierdził, że doznanie typu estetycznego jest aktem czysto kontemplacyjnym i bezinteresownym, a przez to całkowicie autotelicznym, wolnym od naturalnych potrzeb i pożądań. Czy tak jest w istocie? Wątpliwe - wiele wielkich arcydzieł powstało na zamówienie, poza tym wiele dzieł napotykało różny odbiór w różnych epokach historycznych, wiele dzieł w ogóle nie wywiera wrażenia na odbiorcach, a tak w ogóle sprawa kanonów estetycznych wiąże się z wieloma innymi wartościami (por. kultura mieszczańska, akademizm i impresjonizm jako oznaki szerszych przemian kulturowych) w sztuce istnieją szkoły, podejścia, paradygmaty, sztuka bardzo często odnosi się do życia, to co dla niej charakterystyczne jest raczej takie przetworzenie istniejących potocznie sensów i znaczeń (poezja) by wywrzeć na odbiorcy wrażenie, by wytrącić go z przyswojonych schematów i przekonań.
4. Funkcje symboli i wartości
Elementy symboliczne odrywają się od pierwotnych kontekstów, stanowiąc repertuar wyrażania sensów i wartości. Tym co symbolizowane mogą stać się inne obiekty: herby szlacheckie i herby miast, flagi narodowe i flagi klubowe. Obiektami symbolizowanymi są nieuchwytne napięcia emocjonalne, wartości o niesprecyzowanym charakterze. Nieokreśloność, wieloznaczność, niejasność form symbolicznych umożliwia im funkcjonowanie w wielu kontekstach
Symbole są interpretowane, w odróżnieniu od znaków (?) zawsze indywidualnie, ale często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną. Siła oddziaływania symboli, wynikająca z ich wieloznaczności, polega na jednoczeniu milionów ludzi przy jednoczesnym dostarczeniu środków osobistego wyrazu każdej jednostce. Każdy może podłożyć swoje indywidualne rozumienie miłości ojczyzny.
Wieloznaczność symboli umożliwia manipulowanie nimi we własnym interesie (kultura masowa - i definiowanie tego, co to znaczy być cool)
Kultura symboliczna może być źródłem przemocy i podtrzymywania istniejącego systemu społecznych zróżnicowań
Kultura masowa jako źródło doznań hedonistycznych, zadowolenia, intensywności przeżyć, satysfakcji.
5. Dynamika kultury, koncepcja mary Jo Hatch: manifestacja założeń kultury w postaci wartości (polega na tym, że wartości powstają na bazie tego, co na podstawowym planie przyjęte jest jako prawdziwe i ważne w danej kulturze: ludzie są leniwi, sukces jest godny pożądania - autonomia jest szkodliwa, kontrola potrzebna - artefakty - zegary, pomieszczenia, niektóre artefakty stają się symbolami - wielki zegar słoneczny staje się logo firmy - reinterpretacja symboli wobec podstawowych założeń - proces dwustronny interpretacja symboli na podstawie istniejących założeń, względnie sprzecznych z nimi - zegar słoneczny, jako symbol naturalnego rytmu, w którym praca i odpoczynek są równie ważne), realizacja wartości w postaci artefaktów, symbolizacja artefaktów, czyli nadanie niektórym artefaktom statusu symboli, interpretacja symboli wspierających założenia, albo je obalających
6. Przykłady: „No Logo”, „Kod Leonarda da Vinci”
Kultura a tożsamość społeczna: problem etniczności
Etniczność
Grupa etniczna: mała zbiorowość powiązana ściśle z terytorium, które ma dla niej znaczenie nie tylko praktyczne, jako podstawa bytu, ale także symboliczno - magiczne. Jest to grupa bezpośrednich, nawykowych styczności, powiązana związkami sąsiedzkimi, o kulturze folklorystycznej, ludowej, bardzo jednolitej dla całej społeczności i mało zmiennej, tradycyjnej. Jej członkom brak świadomości historycznej i samorefleksji, ale ze względu na bliskość kontaktów i nawykowy charakter podobieństwa zachowań stanowią oni ścisłą wspólnotę.
Cechy etniczności (najczęściej ujawniane w badaniach):
Mit wspólnego pochodzenia (mit powrotu do ziemi ojców, mit ziemi obiecanej)
Dzielenie tej samej historii (Polacy)
Uczestnictwo w tej samej kulturze (język, religia)
Związek ze wspólnym terytorium (wieloaspektowo buduje poczucie więzi etnicznej)
Poczucie wzajemnej solidarności
Niejednoznaczność pojęcia etniczności:
Zakres tożsamości (subiektywne poczucie przynależności do grupy, „obiektywne” cechy przynależności do grupy, nie do końca uświadamiane) czy można mówić o tożsamości etnicznej jako czymś zbiorowym, skoro tożsamość może dotyczyć tylko jednostki, czy jest to zatem jedynie czynnik indywidualny: identyfikacja z określoną zbiorowością o charakterze kulturowym? A jak ktoś nie wie, że mówi prozą? (Przykład Reinfussa i Łemków).
Etniczność typu „primordial” - etniczność sytuacyjna; ta pierwsza, etniczność typu „primordial” trwała i stała więź z grupą, jej kulturą i tradycją, etniczność sytuacyjna podkreśla relacyjny, stopniowalny, sytuacyjny (kontekstowy) charakter ujawniania się i zmienności identyfikacji, postaw i ideologii etnicznych;
Inkluzywne i ekskluzywne definiowanie grupy: w pierwszym przypadku minimalne kryterium członkowstwa (np. pochodzenie o matce), w drugim wychodzi się od maksymalnego kryterium przynależności;
Identyfikacja etniczna a szersze uniwersum kulturowe - syntagma własnej kultury pokrywa się w znacznym stopniu z zakresem tożsamości kulturowej, ale nie pokrywa się w pełni, jednostki mogą uczestniczyć w kilku kulturach jednocześnie (np. muzułmanin w kulturze obywatelskiej społeczeństwa brytyjskiego);
Etniczność jako konstrukcja: np. służąca celom politycznym, społecznym, tożsamość negocjowana (pomiędzy różnymi wpływami) czy etniczność jako personal identity politics - Huroni w Kanadzie)
Dystans, stereotyp i postawa etniczna: Dystans społeczny to określona społecznie odległość (w sensie aprobaty, dezaprobaty, przychylności, nieprzychylności) pomiędzy jednostkami i grupami. U podstaw dystansu mogą leżeć stereotypy kulturowe różnych nacji czy grup czyli uproszczonych opisów, zawierających silne ładunki ocenne.
Etniczność jako naznaczenie: grupy mniejszościowe (Polska i Cyganie, Żydzi, Wielka Brytania i odróżnienie etniczności od narodowości)
Modele integracji etnicznej: asymilacja (imigranci przyjmują język, strój, styl życia kultury dominującej), tygiel narodów (każda społeczność dorzuca coś do narodowego garnka, nie rezygnując z własne tożsamości), pluralizm kulturowy (różnice etniczne są uznawane i szanowane jako istotne składowe życia całego narodu)
Konflikt etniczny, wynika z dążenia do homogenizacji etnicznej (czystki etniczne). W momencie, kiedy państwo staje się instrumentem w konflikcie etnicznym, czystki etniczne przyjmują często skalę ludobójstwa. Wiek XX był świadkiem takich ludobójstw jak wymordowanie ponad miliona Ormian przez Turków w latach 1915 - 1923, Holokaust i śmierć ponad sześciu milionów Żydów, w 1994 roku eksterminacja w Rwandzie 800 tysięcy Tutsi przez plemię Hutu.
Płeć kulturowa i tożsamość
Płeć biologiczna i płeć kulturowa: Podstawowe problemy:
Naturalne, psychiczne i kulturowe wyznaczniki różnic rodzajowych - problem stopnia wyuczenia ról i konwencjonalności tożsamości rodzajowych.
Nie znaleziono dowodów na istnienie związku pomiędzy czynnikami biologicznymi a społeczno-kulturowymi zachowaniami mężczyzn i kobiet
Zaproponowano jednakże pewne teorie wiążące predyspozycje biologiczne z różnicami w zakresie płci kulturowej (teorie Zygmunta Freuda - kobiecość jako efekt symbolicznej zazdrości o penisa i poczucia niższości; Nancy Chodorow - męskość jako zaprzepaszczenie trwałej bliskości z matką i aktywność jako sposób na przekroczenie tej tęsknoty)
Zakwestionowano istnienie płci biologicznej jako konstruktu zupełnie pozbawionego kulturowego znaczenia: różnice biologiczne są także społecznie interpretowane (ciało męskie i ciało kobiece uzyskują jakości i filtry kulturowe)
Płeć a życie społeczne - problem równości, dyskryminacji, dominacji.
Czynniki konserwujące zróżnicowanie rodzajowe (tradycja - religijna, obyczajowa, inercja i bezwładność wzorów)
Socjalizacja jako proces utrwalania i legitymizowania istniejących wzorców płci poprzez przygotowywanie dziewcząt i chłopców do dorosłych ról społecznych.
Współczesne, socjologiczne teorie płci
Wspólne podstawy: (a) uniwersalny charakter zróżnicowania wg płci; (b) istotność tego podziału w różnych wymiarach życia społecznego; (c) odmienność konceptualna płci biologicznej i rodzaju (gender) jako podstawy kulturowego zróżnicowania mężczyzn i kobiet; (d) odmienność perspektywy socjologicznej od koncepcji feministycznych: w stronę uwarunkowanych rodzajowo struktur społecznych; (d) uniwersalny charakter nierówności płci w postaci patriarchalizmu; (e) patriarchalizm jako forma osadzona religijnie, symbolicznie i językowo, wzmacniająca społeczne nierówności pomiędzy płciami.
Wybrane podejścia teoretyczne: perspektywa biologiczno -strukturalistyczna - kondycja biologiczna (uwarunkowania fizjologiczne słabsza budowa organizmu, konieczność opieki nad potomstwem) wyznacza społeczno-kulturową rolę kobiet; perspektywa psychoanalityczno-strukturalistyczna: nie tyle zazdrość o penisa uzależnia kobiety od mężczyzn, jak chciał Freud, ile nieświadome przyswajanie w procesie socjalizacji wzorców opiekuństwa i odpowiedzialności, oraz relacyjne uzależnienie kobiet od mężczyzn w życiu społecznym (Chodorow); perspektywa marskistowsko-strukturalistyczna - posiadanie pracy przez mężczyzn uprzywilejowuje ich względem kobiet, a to uprzywilejowanie w społecznym podziale pracy jest reprodukowane i podtrzymuje dominującą pozycję mężczyzn; perspektywa konstrukcjonistyczna - pozycja w społecznym podziale pracy jest wypadkową umiejętności i szans, jeśli natomiast chodzi o szanse organizacyjne, w przypadku kobiet są one wyraźnie mniejsze, gdyż kobiety zajmują takie stanowiska organizacyjne, które ograniczają wykazanie się umiejętnościami (np. sekretarki, a nie menadżera).
Feminizm jako ruch społeczno-intelektualny.
Ujęcie historyczne: od emancypacji do feminizmu: Wczesne ruchy emancypacyjne i problem praw obywatelskich. Art. 1124 Kodeksu Napoleona: „Osobami, którym nie przysługują prawa sądowe są; nieletni, zamężne kobiety, kryminaliści i debile umysłowi”. Od drugiej połowy XIX wieku do drugiej połowy XX wieku w USA i Europie trwa proces stopniowego uzyskiwania przez kobiety praw politycznych i społecznych. 1972 rok - pełne zrównanie praw kobiet i mężczyzn w USA (Equal Rights Amendments - ostatecznie nie ratyfikowany). Efekt: mamy prawa i co z tego, skoro obyczaje i kultura wciąż skazują kobiety na rolę drugorzędną? Propozycje „rekompensaty” tej sytuacji: dowartościowanie tradycyjnego stereotypu kobiecości; mężczyznom nie ma czego zazdrościć, tylko w życiu rodzinnym kobieta może się spełnić (Lundberg, Jung, Mead). Druga fala feminizmu - lata 60-te. Wyścig zbrojeń a sprawa kobiet (w kontekście przegrywanego z ZSRR wyścigu zbrojeń raport Kennedy'ego stwierdza ogromny nie wykorzystany rezerwuar społeczny w postaci żeńskiej części amerykańskiej populacji). Women's Liberation Movement, Kate Millet „The sexual politics” - radykalna zmiana społeczeństwa i kultury. Betty Friedan „Mistyka kobiecości”: wmawianie kobietom „mistyki kobiecości' zamiast spodziewanej radości i spełnienia przyniosło: brak radości życia, brak poczucia sensu, depresje czy infantylizm w wychowywaniu dzieci (problem bez nazwy). Zapomniano, ze kobieta, podobnie jak mężczyzna ma prawo do własnego, twórczego rozwoju, aktywności zawodowej i społecznej. Tak naprawdę różnice płci sprowadzają się do spraw genitalno-fizjologicznych. Nowsze badania nie potwierdziły tej wersji. Feminizm współczesny i jego nurty: liberalny (prawa kobiet do nieskrępowanego decydowania o swoich rolach kulturowych - Simone de Beauvoir „Druga płeć”), radykalny - związany z ruchami studenckimi lat 60-tych, walczy o pełne prawa społeczne i polityczne dla kobiet, wprowadza pojęcia seksizmu (kulturowej przemocy wobec kobiet) do świadomości potocznej, kulturowy (postmodernistyczny) - elitarny, zajmuje się sferą uczuciową, psychiczną i kulturową kobiety jako odmienną od domeny męskiej („Wysokie obcasy”), siły - ta odmiana pojawiła się w latach 90-tych w USA i Wielkiej Brytanii, skupia kobiety robiące karierę w biznesie, mass-mediach i polityce - walczy o zrównanie szans zawodowych kobiet i mężczyzn (metafora szklanego sufitu).
Epistemologia feministyczna. Pojęcie gender (płeć kulturowa - rodzaj) jako kluczowe narzędzie analityczne. Nauka zgenderyzowana - ostre rozgraniczenie poznania typu męskiego (szowinistycznego oraz jednostronnego) i kobiecego, oraz próba dowartościowania poznania typu kobiecego (zwrócenie uwagi na kobiecy obszar kulturowy (feminine- kobiecy w odróżnieniu od female - żeński). Epistemologie feministyczne: podejście słabsze - oba sposoby poznania: męskie i kobiece są wobec siebie komplementarne (uzupełnienie poznania typu męskiego: obiektywnego, logicznego, ekstrawertycznego, realistycznego, świadomego, racjonalistycznego o kobiecy styl reagowania na doświadczenie: subiektywny, intuicyjny, introwertyczny, marzycielski, podświadomy, emocjonalny; podejście mocniejsze - kobiece poznanie jest lepsze od męskiego, charakteryzuje go: wrażliwość, współczulność, odpowiedzialność i intuicja.