1. Zagadnienia wstępne

1. Pojęcie procesu karnego (postępowania karnego)

• Proces prawny - przewidziany przez prawo zespół działań, które zmierzają do osiągnięcia oznaczonego skutku prawnego. Ze względu na kryterium przedmiotu procesu można wyodrębnić proces: karny, cywilny, administracyjny itp. Proces karny służy realizacji prawa karnego materialnego.

Proces karny - stanowi przewidziane prawem zachowanie organów państwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czynu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowania innych środków, albo w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność - do uniewinnienia oskarżonego.

• proces karny jest obligatoryjną formą stwierdzenia winy określonej osoby z powodu popełnionego przestępstwa.

• w toku procesu - jedynie sąd sprawuje wymiar sprawiedliwości

• Nazwa „proces karny” może być używana w dwojakim znaczeniu:

• proces konkretny - jako przewidziana prawem działalność określonych uczestników, odbywająca się w oznaczonym procesie o konkretne przestępstwo lub przeciwko oznaczonej osobie (osobom) o konkretne przestępstwo,

• proces w znaczeniu ogólnym (abstrakcyjnym) - działalność (jej model) przewidziana w obowiązujących przepisach, mająca na celu wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków (model normatywny, postulowany).

• w formalnym ujęciu - model ten ogranicza się do przepisów określających jego bieg

• w praktycznym ujęciu - bierze się pod uwagę przepisy prawne i czynniki mające wpływ na interpretację w procesie stosowania przepisów prawa procesowego (zwłaszcza wykładnię SN, TK)

2. Cel procesu karnego

• Celem ogólnym procesu karnego jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu.
  Art. 2. kpk wskazuje, że jego przepisy mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:

• doprowadzić do wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa i aby osoba niewinna nie poniosła takiej odpowiedzialności

• ujawniać okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa

• trafnie stosować kary i środki karne przewidziane w prawie karnym materialnym (forma realizacji prawa karnego materialnego)

• uwzględniać prawnie chronione interesy pokrzywdzonych - w razie jednoczesnego orzekania w procesie karnym w przedmiocie roszczeń cywilnych wynikających z popełnionego przestępstwa - osiąga się w ten sposób stan zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo

• zwalczać przestępczość i jej zapobiegać, umacniać poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego

• tak ukształtować postępowanie karne, aby sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna - tej odpowiedzialności nie poniosła.

• rozstrzygać sprawy w rozsądnym terminie

• Cele cząstkowe - są zsynchronizowane z celem ogólnym, umożliwiają jego osiągnięcie.
  Do celów cząstkowych procesu karnego należą np.:

• cel postępowania przygotowawczego - określony w art. 297 kpk

• cel postępowania odwoławczego - korekta wadliwych orzeczeń

3. Przedmiot i podstawa faktyczna procesu karnego

1. Przedmiot procesu

Przedmiot procesu karnego wg. L. Schaffa - to, co ma być dopiero w procesie ustalone i rozstrzygnięte. Przedmiotem procesu jest tu ta okoliczność lub przestępstwo (istniejące lub nieistniejące obiektywnie, na których byt powołuje się wersja oskarżenia.

Przedmiot procesu karnego wg. M. Cieślaka - sprowadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne załatwienie jest zadaniem tego postępowania

• kwestię taką stanowią: odpowiedzialność karna i odpowiedzialność cywilna, jakie mogą obciążać osobę winną popełnienia przestępstwa

• Zasadniczy przedmiot procesu karnego - kwestia odpowiedzialności prawnej określonej osoby ściganej za zarzucane jej przestępstwo. Ta kwestia nasuwa pytania: czy w ogóle popełniono przestępstwo, kto je popełnił, w jakiej postaci i jakie ma za to ponieść konsekwencje prawne.

• Kwestia odpowiedzialności prawnej (wg. M.Cieślaka) wiąże się z procesową hipotezą tego czynu w postaci:

• podejrzenia - określonego w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia

• zarzutu - w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów lub w akcie oskarżenia

• lub przypisania - w wyroku

• Toczący się proces ma dopiero udzielić na pytanie, czy hipoteza ta jest zasadna. Jednak sam czyn, ani jego procesowa hipoteza nie są przedmiotem procesu.

• Przedmiot postępowania zostaje zwykle określony w akcie programowym danego postępowania (postanowienie o wszczęciu postępowania, postanowienie o postawieniu zarzutów, akt oskarżenia).

• może on być modyfikowany w toku postępowania

• W zakresie procesu adhezyjnego jego przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Można też mówić o ubocznych przedmiotach postępowania w odniesieniu do np. postępowań uzupełniających.

• Niezmienność przedmiotu procesu - przedmiot procesu nie powinien ulegać zmianom w czasie biegu procesu. W postępowaniu przygotowawczym niezmienność przedmiotu procesu ma charakter względny, gdyż w razie potrzeby zarzucenia podejrzanemu popełnienia innego przestępstwa lub czynu w zmienionej istotnie postaci wydaje się nowe postanowienie o przedstawieniu zarzutów.

• Niepodzielność przedmiotu procesu - oznacza, że niedopuszczalne jest orzeczenie o fragmentach tego samego przedmiotu w różnych procesach

2. Podstawa faktyczna procesu

• Kwestia odpowiedzialności określonej osoby za zarzucany jej czyn opiera się na dwóch podstawach

• podstawie faktycznej - którą stanowi stopień poinformowania organu procesowego o czynie przestępczym. Stanowi ona procesową hipotezę czynu zarzucanego oskarżonemu i jest ona w różny sposób określana w ustawie w zależności od etapu procesowego

• do wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu - wystarczające i konieczne jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303 kpk)

• w śledztwie lub dochodzeniu konieczne jest istnienie wystarczających danych, pozwalających na skierowanie postępowania przeciwko określonej osobie

• dla sporządzenia aktu oskarżenia - konieczne jest aby przeprowadzone postępowanie dostarczyło podstaw do jego wniesienia

• w sprawach z oskarżenia prywatnego (gdzie nie wymaga się postępowania przygotowawczego) uproszczony akt oskarżenia winien wskazywać osobę, zarzucany jej czyn oraz odpowiednie dowody

• podstawie prawnej - tj. kwalifikacji prawnej czynu

4. Istota procesu karnego

• Istota procesu karnego należy do zagadnień spornych w literaturze. Dotychczasowy dorobek nauki wskazuje na różne teorie, m.in.:

• teoria dopatrująca się istoty procesu karnego przede wszystkim w systemie gwarancji procesowych - jako reakcji na samowolę organów państwowych

• teoria ujmująca istotę procesu karnego jako formy realizacji prawa karnego materialnego

• teoria procesu jako stosunku prawnego (Oskar Bulow) - wg. jednych był to stosunek zachodzący między państwem (sędzią) a oskarżonym, wg innych także między stronami

• teoria procesu jako sytuacji prawnej (Goldschmidt) - traktuje proces jako sytuację prawną osoby w stosunku do oczekiwanego wyroku.

• Istotę procesu (w literaturze polskiej) da się określić za pomocą kilku, a nie jednej cechy. Najważniejszymi cechami wyrażającymi istotę procesu karnego jest to, że:

• stanowi on prawnie uregulowaną działalność procesową organów procesowych i innych jego uczestników,

• zmierzających do wydania rozstrzygnięcia w kwestii odpowiedzialności karnej określonej osoby

• której to osobie zapewnia się prawo do obrony

• a jednocześnie chroni się interesy pokrzywdzonego

• aby końcowe rozstrzygnięcie odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości

5. Struktura procesu karnego

Statyka procesu karnego - nauka o strukturze procesu. W ramach statyki można wyodrębnić przede wszystkim:

• uczestników procesu (organy procesowe, strony, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi, rzecznicy interesów i osobowe źródła dowodowe)

Kinetyka procesu karnego - nauka o ruchu procesowym. Do kinetyki procesu karnego zalicza się:

• fakty procesowe - w tym:

• czynności procesowe - zachowania uczestników procesu - zwłaszcza oświadczenia przybierające postać oświadczeń woli lub oświadczeń wiedzy (np. zeznań świadków)

• zdarzenia procesowe - występujące niezależnie od woli uczestników procesu (np. śmierć oskarżonego), a wywołujące skutek w prawie karnym procesowym

• tok procesu karnego - który tworzą poszczególne fakty procesowe, rozgrywające się w czasie, stanowiące ogniwa biegu procesowego od jego zawiązania do zakończenia; można tu wyróżnić odcinki (od największych do najmniejszych)

• stadia procesowe

• fazy procesowe

• podfazy procesowe

• mniejsze etapy

• przebieg procesu ujmowany jako nurt procesowy

• postępowanie w kwestii odpowiedzialności karnej - ten nurt może obejmować jeden przedmiot procesowy lub kilka. Wyodrębnia się:

• proces prosty - jeden czyn jednego oskarżonego

• proces złożony - wieloprzedmiotowy lub wielopodmiotowy; złożoność może być:

• przedmiotowa (łączność podmiotowa) - jednej osobie zarzuca się popełnienie kilku przestępstw

• podmiotowa (łączność przedmiotowa) - kilku osobom zarzuca się udział w jednym czynie

• podmiotowo-przedmiotowa (łączność podmiotowo-przedmiotowa) - proces toczy się przeciwko kilku osobom o kilka czynów

• postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej (tylko w procesie adhezyjnym, lub gdy orzeka się o odszkodowaniu majątkowym wynikającym z popełnionego przestępstwa)

• rodzaje postępowań:

• postępowanie samoistne - ma samodzielny byt, jest tokiem, w którym przebiega postępowanie w zakresie odpowiedzialności karnej lub cywilnej

• postępowanie pomocnicze - pełni rolę służebną w stosunku do postępowania samoistnego, pozwala na realizację celu postępowania samoistnego, np. postępowanie zabezpieczające, postępowanie ekstradycyjne

• postępowanie właściwe

• postępowanie incydentalne - służy do rozstrzygania kwestii bocznych pojawiających się w ramach postępowania właściwego, np. postępowanie w zakresie wyłączenia sędziego lub postępowanie w zakresie zastosowania środka zapobiegawczego

• postępowanie pierwotne

• postępowanie uzupełniające - ma miejsce wówczas, gdy po zakończeniu procesu pojawia się potrzeba rozstrzygnięcia kwestii, która nie została załatwiona w postępowaniu pierwotnym, np. uzupełnienie wyroku

• postępowanie zwyczajne - jest regułą dla postępowania samoistnego

• postępowanie szczególne - niekiedy w przebiegu postępowania wprowadza się modyfikacje w zakresie formalizmu procesowego

• postępowania odrębne - różnią się od postępowań samoistnych przewidzianych w kpk odrębną regulacją prawną, przedmiotem rozpoznania lub podmiotem, przeciwko któremu jest ono kierowane, np. postępowanie w sprawach o wykroczenia, o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, postępowanie z nieletnimi

6. Funkcje procesu karnego

• W procesie karnym, w zależności od nurtu procesowego wyróżnia się funkcje procesowe:

• w zakresie odpowiedzialności karnej

• ściganie karne - działania organów ścigania karnego (prokuratora lub innego organu ścigania) wykonywaną w śledztwie lub dochodzeniu, a także przed sądem w ramach oskarżenia (oskarżyciel publiczny) a także czynności wykonywane przez oskarżyciela posiłkowego i oskarżyciela prywatnego.

Jest to działalność celowa zmierzająca do wykrycia i ukarania rzeczywistego sprawcy przestępstwa, co powoduje, że w ramach ścigania muszą być podjęte czynności poszukiwania dowodów a następnie ich przeprowadzenia. Ujawnione okoliczności muszą być uwzględniane zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego.

Przejawem funkcji ścigania w stadium likwidacyjno-wykonawczym jest zarządzenie wykonania kary oraz nadzoru nad jej wykonaniem.

• obrona karna - reakcja na ściganie karne, stanowi działalność przeciwstawiającą się oskarżeniu, mającą na celu obronę interesów oskarżonego.

Obrona karna jest pełniona osobiście przez oskarżonego (wyjaśnienia oskarżonego, wnioski dowodowe, udział w czynnościach dowodowych, zaskarżenie decyzji procesowych), przez obrońcę, a także przez inne podmioty, np. oskarżyciela publicznego, który ma obowiązek działania także na korzyść oskarżonego (art. 425 par. 4 kpk).

• rozstrzyganie - organami rozstrzygającymi w postępowaniu przygotowawczym są organy ścigania, w postępowaniu jurysdykcyjnym - sąd, niekiedy w kwestiach incydentalnych - prezes sądu, przewodniczący składu sędziowskiego lub sąd wezwany. Proces decyzyjny obejmuje:

• ustalenia faktyczne na podstawie postępowania dowodowego

• zastosowanie normy prawnej o ustalonych faktów (kwalifikacja prawna)

• zastosowanie konsekwencji prawnych wynikających z przyjętej kwalifikacji prawnej

• wykonanie rozstrzygnięć - działalność która ma na celu wykonanie wydanego rozstrzygnięcia, chyba, że nie nadaje się ono do wykonania. Organami uprawnionymi są podmioty wymienione w art. 2 k.k.w, m.in. sąd pierwszej instancji, sąd penitencjarny, prezes sądu lub upoważniony sędzia, sędzia penitencjarny, dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, sądowy kurator zawodowy i in.

• w zakresie odpowiedzialności cywilnej

• dochodzenie roszczeń cywilnych - jest wypełnione działaniem pokrzywdzonego lub innej osoby pokrzywdzonej

• obrona przed dochodzonymi roszczeniami cywilnymi - odpowiednik obrony karnej; oskarżony występuje tu jednocześnie w roli cywilnie pozwanego. Obrona może być wykonywana osobiście przez oskarżonego lub jego obrońcę

• rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności cywilnej - w zakresie odpowiedzialności cywilnej należy do sądu

7. Gwarancje procesowe

• Gwarancje procesowe - środki urealniające oznaczone prawa i interesy w procesie karnym tak, aby prawa te nie były tylko hasłami bez pokrycia. Środki te powinny płynąć z ustawy albo dać się wyinterpretować z ustawy.

• Im więcej przewiduje się środków do realizacji oznaczonych praw i interesów, tym bardziej realna staje się ich realizacja.

• Oznaczone prawa, które zabezpieczono odpowiednimi gwarancjami, związane są z określonymi podmiotami procesowymi, np. z osobą oskarżonego. Gwarancję prawa do obrony oskarżonego można tu ocenić ze względu na to, jak to prawo jest zabezpieczone różnego rodzaju środkami prawnymi. Gwarancje procesowe mogą też chronić ogólniejsze interesy, np. interesy wymiaru sprawiedliwości.

• Wśród gwarancji procesowych o szczególnym znaczeniu dla procesu karnego można więc wyróżnić te, które:

• chronią interesy wymiaru sprawiedliwości, np. dyrektywa prawdy, swobodna ocena dowodów, kolegialność sądów, niezawisłość sędziowska, wyłączenie sędziego itp.,

• chronią prawa oskarżonego w procesie karnym, np. domniemanie niewinności oskarżonego, prawo do obrony, zakaz reformationis in peius i in.

Przy kolizji interesów ustawodawca musi dokładnie wyważyć sprzeczne interesy i zastosować rozstrzygnięcie na rzecz dobra wyższego.

8. Prawo karne procesowe i jego funkcje

• Przez prawo karne procesowe - zespół przepisów regulujących proces karny - stanowi system prawny - uporządkowany ogół norm dotyczących procesu karnego. System ten jest autonomiczny - przewidujący pełne unormowanie, nie odwołujący się do innych systemów (prócz przypadków wyraźnie określonych np. w procesie adhezyjnym).

• Prawo karne procesowe - określa proces karny w sensie postulowanym, w tym podmioty w nim występujące oraz poszczególne czynności (ogniwa). Temu postulowanemu wzorcowi wirtualnemu powinien być podporządkowany każdy poszczególny, konkretny proces karny.

• Jest to wzorzec obligatoryjny - co oznacza, że musi on być przestrzegany w każdym pojedynczym indywidualnym procesie karnym. Ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko i wyłącznie w procesie karnym, który regulowany jest prawem karnym procesowym.

• Prawo karne procesowe w znaczeniu węższym - obejmuje wyłącznie przepisy regulujące bieg samego procesu.

• Prawo karne procesowe w znaczeniu szerszym - oprócz przepisów regulujących bieg procesu obejmuje przepisy dotyczące ustroju organów procesowych.

• Funkcje prawa karnego procesowego:

• funkcja porządkująca - polega na koordynacji procesu karnego tak aby mógł przebiegać sprawnie i bez zahamowań

• funkcja zabezpieczenia celów - prawo karne procesowe stanowi system norm celowościowych, wytyczających najlepszy jego tok, pozwalający na zrealizowanie celu do którego dąży

• funkcja gwarancji interesów uczestników procesu - w razie braku prawnego uregulowania, interesy uczestników procesu nie mogą być uzależnione od woli organów procesowych. Istnieje konieczność uregulowania praw i obowiązków uczestników procesowych.

9. Źródła prawa karnego procesowego

• Źródłami prawa karnego procesowego są źródła powszechnie obowiązujące w RP, a więc: Konstytucja RP, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia. Jednak przepisy wykonawcze nie mogą regulować praw i obowiązków uczestników procesu karnego, stosowania środków karnoprocesowych.

• Źródłem prawa procesowego nie jest zwyczaj ani wykładnia sądowa, jednak orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą.

• Prawo karne procesowe zawiera przede wszystkim ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego. Ponadto m.in.:

• ustawa z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym

• ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego

• ustawa z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych

• ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

• ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym

• ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych

oraz w kilkunastu rozporządzeniach wykonawczych do Kodeksu postępowania karnego

10. Szczególne kwestie wykładni przepisów prawa karnego procesowego

• Wykładnia w procesie stosowania prawa - działalność interpretacyjna polegająca na ustaleniu właściwego znaczenia przepisów prawnych.

• Do szczególnych kwestii wykładni, powstających tylko w zakresie wykładni prawa karnego procesowego należy analogia. Potrzeba posługiwania się analogią pojawia się wówczas, gdy stwierdza się istnienie luki w prawie, kiedy system prawa jest niezupełny i nie można rozstrzygnąć danej kwestii na podstawie norm należących do tego systemu.

• W prawie karnym materialnym analogię uznaje się za niedopuszczalną. Jej zakaz wynika z definicji przestępstwa przewidzianej w art. 1 k.k. - za pomocą analogii nie można rozszerzać dyspozycji czynów objętych zakazami prawa karnego materialnego. Nie można jednak wykluczyć stosowania analogii na korzyść oskarżonego w pozostałym zakresie.

• W procesie karnym, w przypadku wystąpienia sytuacji wyraźnie w prawie karnym procesowym nie unormowanych - możliwe są dwa rozwiązania:

• wstrzymać proces i zwrócić się do ustawodawcy o wydanie stosownego przepisu (brak tu jednak podstawy prawnej, bo organy ścigania ani sądy nie posiadają inicjatywy ustawodawczej)

• w razie stwierdzenia rzeczywistej luki w ustawie karnej procesowej - zapełnić ją poprzez analogiczne zastosowanie przepisu podobnego.

Stosując analogię trzeba mieć na uwadze pewne ograniczenia:

• nie rozciągać przepisów wyjątkowych na sytuacje wyraźnie w nich nie przewidziane

• nie stosować analogii, jeżeli miałoby to prowadzić do ograniczenia lub pomniejszenia uprawnień stanowiących gwarancje procesowe jej uczestników

• nie rozszerzać przepisów określających stosowanie środków przymusu w procesie karnym

• nie należy stosować analogii na niekorzyść oskarżonego w odniesieniu do przepisów, które są dla oskarżonego niekorzystne

11. Obowiązywanie prawa karnego procesowego

1. Obowiązywanie prawa karnego procesowego w miejscu

• W zakresie obowiązywania prawa karnego procesowego w miejscu ma zastosowanie reguła terytorialności. Oznacza to, że prawo karne procesowe obowiązuje na całym terytorium RP. Do rozszerzonego obszaru RP należą pokłady polskich statków wodnych lub powietrznych.

• Poza obszarem RP prawo karne procesowe stosują przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą w razie dokonywania czynności w ramach pomocy prawnej.

• Prawo karne procesowe ma zastosowanie także gdy organ RP dokonuje czynności procesowej na terenie obcego państwa za jego zgodą, a także w razie udzielenia pomocy prawnej przez sąd pub prokuratora RP na żądanie sądu lub prokuratora obcego państwa.

• Wyjątki od obowiązywania prawa karnego procesowego na terytorium RP:

• w razie udzielenia pomocy prawnej na żądanie sądu lub prokuratora stosuje się prawo polskie, ale należy uczynić zadość życzeniu tych organów i przy dokonywaniu czynności - zastosować szczególny tryb postępowania lub szczególną formę, jeśli nie jest to sprzeczne z zasadami porządku prawnego

• świadek lub biegły nie będący obywatelem polskim wezwany z zagranicy, jeżeli stawi się dobrowolnie przed sądem nie może być ani ścigany ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany. Nie można także w stosunku do niego wykonywać kary orzeczonej za takie przestępstwo.

Obowiązywanie praw karnego procesowego w czasie

• Jeżeli zmiany prawa karnego procesowego dokonano po popełnieniu przestępstwa, ale przed wszczęciem procesu - mają zastosowanie te przepisy, które obowiązują w czasie wszczynania procesu.

• W prawie karnym procesowym przyjmuje się ogólną regułę, że mają zastosowanie przepisy obowiązujące w czasie trwania procesu, a więc przepisy podlegające stosowaniu.

• Gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa karnego procesowego w czasie trwania procesu możliwe są dwie sytuacje:

• nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych - trzeba wtedy stosować ustawę nową, od czasu wejścia jej w życie. Nowe przepisy chwytają w locie toczące się postępowanie, a będące w toku postępowanie powinno być przestawione na tory określone nową ustawą. Czynności procesowe, dokonane w czasie obowiązywania starej ustawy, nie wymagają powtórzenia, chyba, że taki obowiązek wynikałoby z nowej ustawy

• nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe - przepisy przejściowe w pewnym zakresie pozostawiają z mocy przepisy dotychczas obowiązujące. Na tej podstawie dotychczasowe przepisy będą współobowiązywać z przepisami nowymi. Przepisy ustawy dotychczasowej mogą być stosowane tylko w zakresie, w jakim zostały zachowane na podstawie przepisów przejściowych.

12. Stosunek prawa karnego procesowego do prawa karnego materialnego

• Prawo karne materialne - dziedzina prawa, która określa czyny przestępne oraz ustala zasady odpowiedzialności za nie, jak również kar lub innych środków wobec ich sprawców.

• Prawo karne procesowe - zespół przepisów regulujących działalność organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości, jak również uprawnienia i obowiązki pozostałych uczestników procesu karnego.

• K.k. zawiera przepisy prawa karnego materialnego, a K.p.k. przepisy prawa karnego procesowego. Od tej reguły istnieją jednak wyjątki. W kodyfikacji prawa karnego materialnego mieszczą się przepisy o charakterze procesowym i odwrotnie.
  O charakterze określonego przepisu (materialny czy procesowy) decyduje nie jego umiejscowienie lecz to, co jest przedmiotem jego regulacji.

• Prawo karne procesowe pełni rolę służebną wobec prawa karnego materialnego. Jest ono obligatoryjnym wzorcem - co oznacza, że ustalenie naruszenia prawa karnego materialnego jak i konsekwencje kryminalne za to naruszenie mogą być orzeczone tylko w drodze procesu karnego i tylko przez sąd. Jest to jedyna droga, na której może być realizowane zagrożenie karne związane z naruszeniem normy karnomaterialnej.

• Prawo karne procesowe musi być dostosowane do potrzeb prawa karnego materialnego.

• Niekiedy z przyczyn procesowych (prawa karnego procesowego) prawo karne materialne nie może zostać zrealizowane, albo jego realizacja ulega określonym ograniczeniom, np.:

• przepisy regulujące immunitet dyplomatyczny - rezygnacja państwa na zasadzie wzajemności z karania określonych kategorii osób

• zakaz reformationis in Pius

• zakaz ne bis in idem

13. Tendencje rozwojowe procesu karnego

• W sytuacji wzrastającej przestępczości i niewydolności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości poszukuje się nowych rozwiązań, które mogły by zapewnić skuteczniejszą walkę z przestępczością. Kierunkiem tych rozwiązań jest koncepcja konsensualizmu - porozumiewania się stron co do ostatecznego wyniku prowadzonej sprawy karnej oraz rezygnacji z długotrwałych i uciążliwych postępowań dowodowych w sprawie.

• Postępowanie mediacyjne

• Nowela kpk z 10 stycznia 2003 r. przyjęła możliwość wydania rozstrzygnięcia końcowego wynegocjowanego przez strony w ramach porozumienia. Strony, zwłaszcza prokurator i pokrzywdzony z jednej strony, a oskarżony i jego obrońca z drugiej strony mogą negocjować o ostateczny wynik w zakresie rozstrzygnięcia w przedmiocie procesu.

• W celu przeprowadzenia takich negocjacji kpk przewiduje odrębne postępowanie pomocnicze w postawi postępowania mediacyjnego. Postępowanie mediacyjne może być prowadzone tylko w sprawach występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności, o ile okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte.

• Zgodnie z art. 23a par. 1 kpk sąd, a w postępowanie przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego skierować sprawę do postępowania mediacyjnego.

• Jednak postępowanie oparte na konsensualiźmie w praktyce musi być wyważone, aby pokrzywdzony nie doznawał od oskarżonego dalszych upokorzeń.

• Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż 1 miesiąc, a okresu tego nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego. Po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego sporządzane jest sprawozdanie z jego przebiegu i wyników.

• Na tej podstawie prokurator może wystąpić do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania albo z wnioskiem zamieszczonym w akcie oskarżenia o wydanie wyroku skazującego o treści uzgodnionej w postępowaniu mediacyjnym.

• W postępowaniu sądowym może ponadto dojść do dobrowolnego poddania się karze przez oskarżonego, bez potrzeby prowadzenia postępowania dowodowego, zwykle w następstwie negocjacji między stronami.

• Zasady procesu karnego

1. Pojęcie i klasyfikacja zasad procesu karnego

1. Znaczenie zasad procesu karnego

• uzasadnienie historyczne - w historii zasady były ujmowane w postaci krótkich lapidarnych haseł, które uważano za najważniejsze dla postępowania sądowego

• walory naukowe konstrukcji zasad - konstrukcja zasad pozwala na uporządkowanie najbardziej nawet skomplikowanych instytucji prawnych

• formułowanie zasad procesu usprawnia proces dydaktyczny

• za formułowaniem zasad przemawiają względy praktyczne - ich przydatność widzi się w tym, że dostarczają podstawo do formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych, umożliwiają też zapełnienie luk konstrukcyjnych.

2. Pojęcie zasad procesu karnego

• Zasady procesu karnego rozumiane są w dwojaki sposób:

• jako dyrektywy określające wzorce na których ma być zbudowany określony system procesowy - jako wzorce procesowe, zasady w sensie abstrakcyjnym. Są to zasady-idee. Zwykle postulaty te określają wzorce o charakterze idealnym, czyli nie przewidującym wyjątku. Ustalają one kierunek zasadniczych rozwiązań dla modelu procesu karnego.

• zasada procesu wiążąca - wymaga odniesienia do oznaczonego systemu prawa karnego procesowego w danym państwie - zasada procesowa w sensie konkretnym.

• Zasadami w ścisłym znaczeniu są te normy danego systemu prawa pozytywnego, które posiadają charakter zasadniczy. Zasadniczość tę można sprowadzić do czterech wymiarów:

• kryterium hierarchicznej nadrzędności norm

• kryterium nadrzędności treściowej danej normy w stosunku do innych

• kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach konstrukcji pewnej instytucji

• kryterium funkcjonalnego

• Normy prawne stanowiące zasady procesowe dotyczą tylko takiego przedmiotu uregulowania, który obejmuje zasadnicze, centralne cechy danego modelu postępowania.

• Pozostałe normy muszą być podporządkowane normom regulującym zasadniczy przedmiot uregulowania, aby możliwe było osiągnięcie postulatów wyrażonych w normach stanowiących zasady procesu.

• Zasady - normy prawne wypowiadające idee, stanowiące podstawowe cechy (założenia), kształtujące dany model procesu karnego, które na przestrzeni rozwoju procesu karnego przybierały przeciwstawne wartości, np. legalizm-oportunizm, skargowość-ściganie przez sąd z urzędu, swobodna-legalna ocena dowodów.

• System zasad procesu karnego

• Zasady procesu karnego pozostają we współzależności, tworząc system tych zasad. Zasady procesowe można ujmować w sposób syntetyczny lub analityczny.

• Zasada jest ujmowana syntetycznie - kiedy skupiają się w niej wszystkie istotne składniki danej zasadniczej normy prawnej i jej następstwa, np. zasada kontradyktoryjności obejmuje również istnienie równouprawnionych podmiotów stosunku spornego, gdyż bez równości podmiotów stosunku spornego nie można mówić o kontradyktoryjności.

• Zasada jest ujmowana analitycznie - gdy składniki lub bezpośrednie następstwa normy prawnej wyrażającej zasadę postępowania traktuje się jako samodzielne zasady procesowe, np. obok zasady skargowości wymienia się zasadę niezmienności przedmiotu postępowania lub zasadę niepodzielności przedmiotu postępowania.

Klasyfikacja zasad

Ze względu na kryterium ogólności wymienia się:

• naczelne zasady pierwszego stopnia - zalicza się do nich:

• zasady organizacyjne

• zasady funkcjonalne (kinetyczne), zwane także dynamicznymi

• naczelne zasady drugiego stopnia - zalicza się do nich zasady o charakterze ogólnoprawnym oraz zasady sprawiedliwości, stałości prawnej, nieformalizmu, itd.

• W ramach klasyfikacji zasad procesowych można przeprowadzić ich podział na:

• zasady ogólnoprawne (zasada państwa prawa, zasada humanitaryzmu)

• zasady procesu karnego

• zasady ustrojowo-organizacyjne

• zasady ściśle procesowe (dynamiczne)

• Do zasad ustrojowo-organizacyjnych należą:

• zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości

• zasada prawa do sądu

• zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym

• zasada niezawisłości sędziowskiej

• zasada rzetelnego procesu

• zasada kolegialności sądu

• zasada bezstronności

• zasada kontroli

• Do zasad ściśle procesowych należą:

• zasady związane z wszczęciem procesu karnego

• zasada oficjalności

• zasada legalizmu

• zasada skargowości

• zasady dotyczące postępowania dowodowego

• zasada prawdy

• zasada bezpośredniości

• zasada koncentracji materiału dowodowego

• zasada swobodnej oceny dowodów

• zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania

• zasada kontradyktoryjności

• zasada jawności

• zasada ustności

• zasada szybkości postępowania karnego

• zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie

• zasada domniemania niewinności oskarżonego

• zasada prawa do obrony oskarżonego

2. Zasada humanitaryzmu

• Art. 30 Kontytucji RP stanowi, ze „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”

• Zasada ta wymaga, aby każdy człowiek, zwłaszcza w kontaktach z organami państwa, byt traktowany w sposób odpowiadający godności ludzkiej.

• Wiąże się to z zakazami:

• stosowania tortur

• nieludzkiego traktowania

• poniżającego traktowania

• W Kodeksie karnym w art. 3 stwierdza się, że „kary i inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka”.

• Wewnętrznym mechanizmem zabezpieczającym zachowanie zasady humanitaryzmu jest z jednej strony publiczność rozpraw sądowych, a z drugiej strony zasada domniemania i zasada prawa do obrony w procesie karnym.

3. Zasady ustrojowo-organizacyjne procesu karnego

1. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości

• Zgodnie z Konstytucją RP sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nie należącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych i SN. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości należy wyłącznie do ww. sądów.

• Wymiar sprawiedliwości:

• działalność polegającą na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podobny podmiot.

• imperatywna działalność sądw polegająca na wymierzaniu kar bądź rozstrzyganiu konfliktów prawnych lub spraw niekonfliktowych sferze podstawowych praw i wolności obywateli w celu zabezpieczenia i zrealizowania obowiązujących przepisów prawnych

• Główną funkcją wymiaru sprawiedliwości jest stosowanie prawa - sądy orzekają w oparciu o prawo, a nie na podstawie „sprawiedliwości”.

2. Zasada prawa do sądu

• Prawo do sądu:

• oznacza prawo jednostki dostępu do sądu

• wymaga, aby sprawę rozpoznawał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd.

• Konstytucja RP zawiera przepisy:

• art. 45 ust. 1 „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”

• przepis ten nie stanowi wyraźnie o dostępie do sądu, ale o cechach sądu i postępowania przed nim

• art. 77 ust. 2 „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej jednostce w razie naruszenia jej wolności lub praw”

• Zdaniem TK na prawo do sądu składają się w szczególności:

• prawo dostępu do sądu (czyli prawo uruchomienia procedury)

• prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury (zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności)

• prawo do wyroku sądowego (prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia)

• Art. 77 ust. 2 Konstytucji RP zawiera skierowany do ustawodawcy zakaz stanowienia przepisów, które zamykałyby komukolwiek drogę sądową do dochodzenia naruszonych wolności i praw. Odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne tylko na podstawie wyraźnego postanowienia konstytucyjnego.

• Prawo do sądu nie może być rozumiane jedynie formalnie (formalna dostępność drogi sądowej), lecz materialnie - jako możliwość skutecznej ochrony praw na drodze sądowej.

• Zasada prawa do sądu jest zawarta w:

• Międzynarodowym pakcie praw obywatelskich i politycznych

• Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

3. Zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym

• Udział czynnika społecznego w procesie może przejawiać się:

• w składzie organu wydającego rozstrzygnięcie - najważniejsze znaczenie

• w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny

• w dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw

• W zależności od zakresu udziału czynnika społecznego w składzie organu orzekającego można wyróżnić modele:

• organy sądowe złożone wyłącznie z sędziów zawodowych - zapewnia większą fachowość w rozstrzyganiu przedmiotu procesu i w większym stopniu - centralizm władzy. Ujemną stroną jest obawa o popadanie przez sędziów w rutynę i brak należytej społecznej oceny rozstrzyganych sytuacji konfliktowych.

• organy sądowe złożone wyłącznie z czynnika społecznego

• organy sądowe mieszane

• Udział czynnika społecznego:

• zwiększa demokratyzm postępowania

• zapewnia lepszą ocenę rozstrzyganego konfliktu, popartą doświadczeniem życiowym przedstawicieli różnych środowisk zawodowych

Ujemną stroną tego systemu jest brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego w zakresie rozstrzygania spraw karnych. Dlatego ustawodawcy najczęściej wybierają rozwiązania pośrednie, opowiadające się za mieszanym modelem składu sądu.

Współcześnie udział czynnika społecznego w składach orzekających sądów przybiera postać:

• sądu przysięgłych - gdzie czynnik społeczny tworzy ławę przysięgłych, która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego, a sędzia zawodowy przewodniczy rozprawie i stosuje kwalifikację prawną oraz wymierza karę

• system ten oddziela sędziego prawa od sędziego faktu

• sądu ławniczego - ławnik staje się zarówno sędzią faktu jak i sędzią prawa, równoprawnym z sędzią zawodowym

Art. 182 Konstytucji stanowi: „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa”

Art. 4 par. 1 usp stanowi: „W sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości obywatele biorą udział przez uczestnictwo ławników w rozpoznawaniu spraw przed sądami w pierwszej instancji, chyba, że ustawy stanowią inaczej”

Art. 3 kpk stanowi: „W granicach określonych w ustawie, postępowanie karne odbywa się z udziałem czynnika społecznego”

• Zasadę udziału ławników w składach sądu zastosowano do sądów działających w pierwszej instancji. Sądy drugiej instancji oraz SN orzekają zawsze w składzie zawodowym.

• W sprawach karnych pierwszej instancji ławnicy orzekają jedynie w sprawach o zbrodnie (art. 28 par. 2 kpk) oraz w sprawach zagrożonych karą dożywotniego pozbawienia wolności (art. 28 par. 4 kpk)

4. Zasada niezawisłości sędziowskiej

• Zasada niezawisłości sędziowskiej jest zawarta w art. 179 ust. 1 Konstytucji „sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”

• Podmiotowo zakresem niezawisłości objęci są sędziowie zawodowi i ławnicy.

• Sędziego nie wiążą przepisy niższego rzędu (rozporządzenia wykonawcze).

• Niezawisłość sędziego zakłada, że sędzia stosujący ustawy orzeka wg swego wewnętrznego przekonania i nikt nie może wpływać na niego w zakresie rozstrzygania spraw, ani go w tej funkcji zastępować. Sędzia powinien być wolny od wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego.

• Niezawisłość sędziowska oznacza:

• obowiązek samodzielnego rozstrzygania wszelkich kwestii dotyczących wykładni obowiązujących przepisów oraz wartości i wiarygodności przeprowadzonych dowodów

• zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać

• niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących stanu faktycznego i prawnego sądzonej sprawy

• niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania jak i orzeczenia

• brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na podstawie przepisów ustawy

• Zakres przedmiotowy niezawisłości sędziowskiej - wyłącznie te czynności sędziego, które zalicza się do zakresu jego jurysdykcji. Obejmują one zarówno czynności dotyczące rozpoznania jak i orzekania w sprawach powierzonych sądom.

• niezawisłością sędziowską nie są objęte czynności w zakresie administracji sądowej

• Gwarancje niezawisłości sędziowskiej:

• gwarancje ustrojowe

• odpowiedni poziom etyczno-moralny - nieskazitelny charakter

• odpowiednie przygotowanie zawodowe - pozwalające na samodzielne prowadzenie procesu i rozstrzyganie

• stałość zawodu sędziowskiego - uwolnienie od presji obawy o przyszłość zawodową

• niepołączalność stanowisk z innym zawodem

• materialna niezależność sędziego

• immunitet sędziowski - zapewniający niedociąganie go do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego

• samorządność sędziowska - o obsadzie sędziego, jego awan

• gwarancje procesowe

• kolegialność składu sędziowskiego

• jawność rozprawy

• swobodna ocena dowodów

• tajność narady sędziowskiej

5. Zasada rzetelnego procesu

• Zasada rzetelności procesu w przebiegu procesu karnego zakłada konieczność:

• zachowania równości broni

• zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony oraz posiadania tłumacza, jeśli oskarżony nie zna języka, w którym odbywa się rozprawa

• zachowania lojalności organów procesowych wobec uczestników postępowania karnego, w tym także wobec oskarżonego, zwłaszcza:

• zakaz wprowadzania w błąd w jakikolwiek sposób uczestnika procesu,

• nakaz udzielania informacji nie tylko w sytuacji wyraźnie w ustawie przewidzianej, ale też w każdym przypadku, gdy to może mieć znaczenie procesowe

• rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie

• Art. 16 par. 1 kpk stanowi, że jeżeli organ prowadzący postępowanie jest zobowiązany pouczać uczestników postępowania o ciążących go obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach - to brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla osoby, której to dotyczy. Obowiązek poinformowania dotyczy wypadków wyraźnie wskazanych.

• Art. 16 par. 2 kpk stanowi, że organ prowadzący postępowanie powinien ponadto w miarę potrzeby udzielać uczestnikom postępowania informacji o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach także w wypadku, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie przewiduje (organ w tym względzie musi opierać się na kryteriach obiektywnych).

• Zasada rzetelnego procesu wymaga też, aby proces był przeprowadzony w rozsądnym terminie, tzn. aby nie był przewlekany i stwarzał dla oskarżonego niewinnego możliwość zrehabilitowania się.

6. Zasada kolegialności sądów

• Zasada kolegialności sądów dotyczy składu sądu. Wyraża dyrektywę, aby rozstrzygnięcia wydawane były kolegialnie.

• forma ta jest bardziej demokratyczna

• zapewnia wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy, co zmniejsza niebezpieczeństwo błędów lub niedokładności

• wzmacnia autorytet organu

• zespołowa decyzja ma większą wartość moralną dla stron i społeczeństwa.

• jej przeciwieństwem jest jednoosobowy skład sądu

• Zasada kolegialności odnosi się do sądów - nie dotyczy organów ścigania.

Wg art. 28 par. 1 kpk na rozprawie głównej sąd orzeka w składzie jednego sędziego poza wyjątkami określonymi ustawą. Skład ławniczy występuje w sprawach o zbrodnie - jeden sędzia i dwóch ławników, oraz w sprawach o przestępstwa zagrożone przez ustawę karą dożywotniego pozbawienia wolności - dwóch sędziów oraz trzech ławników.

Sąd pierwszej instancji może postanowić o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na szczególną zawiłość.

W postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym - są orzeka w składzie trzech sędziów z wyjątkami (art. 29 kpk, art. 476 kpk)

7. Zasada bezstronności

• Zasada bezstronności - dyrektywa w myśl której organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu.

• zakaz stronniczości - sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej strony

• Zasada ta dotyczy wszystkich sędziów sądów a także innych organów występujących w procesie karnym. Jest ona przewidziana w art. 45 ust. 1 Konstytucji - każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd.

• Gwarancją obiektywizmu jest instytucja wyłączenia sędziego. Kpk przewiduje:

• wyłączenie z mocy prawa (art. 40 kpk), gdy:

• sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio

• sędzia jest małżonkiem strony, pokrzywdzonego, obrońcy, pełnomocnika, przedstawiciela ustawowego, albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób

• jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w powyższym pkt., albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli

• był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo był w tej sprawie przesłuchiwany w charakterze świadka lub występował jako biegły

• brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy, albo prowadził postępowanie przygotowawcze

• brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia albo wydał zaskarżone orzeczenie

• brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone, lub co do którego wyrażono sprzeciw

• prowadził mediację

• wyłączenie na wniosek, kiedy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie (art. 41 kpk)

• Przejaw bezstronności zawarty jest w art. 425 par. 4 kpk, wg. którego oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego.

8. Zasada kontroli

• Kontrola spełnia funkcję:

• prewencyjną - która sprzyja poprawności działania organów procesowych

• korekcyjną - która polega na tym, że wadliwe czynności lub decyzje ulegają reformowaniu, tzn. decyzje wadliwe uchyleniu lub zmianie, a czynności najczęściej zostają, jeśli jest to możliwe - powtórzone zgodnie z obowiązującymi przepisami lub odpowiednio uzupełnione

• W procesie karnym można wyodrębnić:

• kontrolę ściśle procesową

• kontrolę administracyjną

• W Polsce mamy do czynienia z kontrolą opartą na zaskarżalności decyzji i orzeczeń (art. 78 Konstytucji: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwsze instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżenia określa ustawa”)

• Zasada zaskarżalności dotyczy jedynie orzeczeń i decyzji, które kończą postępowanie w pierwszej instancji. Prawomocne orzeczenia sądowe kończące postępowanie mogą też być poddane kontroli w ramach nadzwyczajnych środków odwoławczych (kasacja i apelacja).

• Cechą środków odwoławczych jest dewolutywność - czyli przesunięcie sprawy w celu dokonania kontroli orzeczenia do sądu wyższej instancji. Dewolutywność jest bezwzględna w wypadku wniesienia apelacji, albo względna w wypadku wniesienia zażalenia.

• Kontroli podlegają z reguły decyzje procesowe, a niekiedy czynności procesowe (art. 467 par. 1 kpk), a nawet bezczynność organów ścigania (art. 306 par. 3 kpk).

• Kontrola jest dokonywana w zakresie przestrzegania prawa, prawidłowych ustaleń faktycznych i zastosowanych skutków. W razie stwierdzenia określonej wady decyzja może być uchylona lub zmieniona. Kontrola nie może wkraczać w zakres objęty niezawisłością sędziowską.

• Można też mówić o nadzorze prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim sam go nie prowadzi a także o społecznej kontroli sądów dokonywanej w ramach jawnych rozpraw.

4. Zasady ściśle procesowe

1. Zasady związane z wszczęciem procesu karnego

1. Zasada oficjalności (ścigania z urzędu)

Zasada ścigania z urzędu - polega na tym, że ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego podmiotu. Państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu ze względu na atak sprawcy na porządek prawny ustanowiony przez to państwo w postaci odpowiednich zakazów, których przekroczenie jest zagrożone karą kryminalną.

Organami ścigania są: prokurator lub Policja. Organy te rozpoczynają czynności ścigania, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (art. 303 kpk) - gdy istniejące fakty wzbudzają w organie ścigania podejrzenie, że popełniono przestępstwo.

Organ ścigania otrzymując informację o popełnieniu przestępstwa nie może wstrzymać się od ścigania i czekać na zawiadomienie o przestępstwie pochodzące od pokrzywdzonego. Natomiast interes poszczególnych osób wyrażający się w nieujawnianiu i nieściganiu przestępstwa nie może być brany pod uwagę, chyba, że wyjątek taki jest przewidziany w ustawie (np. w wypadku ścigania na wniosek).

Zasada ścigania z urzędu obejmuje cały przebieg procesu. Zasada ścigania z urzędu jest skodyfikowana a art. 9 par. 1 kpk. Jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa na wniosek lub z oskarżenia prywatnego - wówczas ma zastosowanie zasada oficjalności.

Ściganie z urzędu jest niekiedy uzależnione od spełnienia warunku (tzw. warunkowe ściganie z urządu) - np. gdy konieczne jest uprzednie zezwolenie odpowiedniego organu

Ściganie na wniosek

Ściganie na wniosek jest uregulowane a art. 12 kpk. Istotną cechą tego trybu jest złożenie wniosku, który warunkuje możliwość wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek.

Złożenie wniosku jest uprawnieniem - podmiot uprawniony ma swobodę wyboru pomiędzy złożeniem a niezłożeniem takiego wniosku.

Złożony wniosek upoważnia do ścigania także do współsprawców, podżegaczy i pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy określonego we wniosku. O konsekwencji złożenia wniosku należy uprzedzić zgłaszającego wniosek.

Gdy chodzi o sprawców przestępstw będących najbliższymi osoby pokrzywdzonej - koniecznym warunkiem są wnioski imienne.

Pokrzywdzony powinien posiadać zdolność procesową (wniosku nie może złożyć małoletni). W imieniu małoletniego wniosek może złożyć jego przedstawiciel ustawowy, osoba, pod opieką której małoletni się znajduje, a w przypadku braku takiego wniosku - odpowiednie zarządzenie wydaje sąd rodzinny.

• Wszczęcie postępowania bez wymaganego wniosku stanowi przeszkodę procesową, lecz wada ta może ulec konwalidacji przez wydaniem wyroku w pierwszej instancji na skutek złożenia wymaganego wniosku o ściganie.

• Złożenie wniosku o ściganie powoduje, że od tego momentu postępowanie toczy się z urzędu - co pociąga za sobą obowiązek wszczęcia postępowania z mocy art. 10 par. 1 kpk, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Wniosek ten może być jednak cofnięty. W postępowaniu przygotowawczym wymaga to zgody prokuratora. W postępowaniu sądowym - zgody sądu, ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej.

• Cofnięcie nie może dotyczyć przestępstwa z art. 197 kk (zgwałcenie).

• W ramach ścigania na wniosek wyróżnia się:

• ściganie na wniosek pokrzywdzonego

• bezwzględnie wnioskowe - gdy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa, np. przestępstwo zgwałcenia

• względnie wnioskowe - gdy zasadniczym trybem ścigania jest tryb z urzędu, natomiast tylko niektóre kategoria sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, z reguły dotyczy to sytuacji najbliższego stosunku łączącego sprawcę przestępstwa z poszkodowanym

• ściganie na wniosek organu opieki społecznej lub właściwej instytucji

• ściganie na wniosek dowódcy jednostki wojskowej

2. Zasada legalizmu

• Zasada legalizmu w procesie karnym polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Organy państwowe nie mogą dokonywać wyboru pomiędzy ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa, kierując się względami celowościowymi.

• Przeciwieństwem zasady legalizmu jest zasada oportunizmu, polegająca na uprawnieniu do ścigania przestępstw, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się ocenę celowości ścigania karnego.

• W polskim systemie prawnym obowiązuje zasada legalizmu z pewnymi wyjątkami na rzecz oportunizmu.

• Zasada legalizmu została skodyfikowana a art. 10 kpk - organy powołane do ścigania przestępstw są obowiązane do wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel - do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyny ścigane z urzędu.

• podkreśla się, że z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie lub prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo

• W ścisłym związku z zasadą legalizmu pozostaje obowiązek zawiadomienia o przestępstwie - każda osoba ma obowiązek doniesienia o przestępstwie ściganym z urzędu (denuncjacja). Obowiązek ten jest usankcjonowany:

• odpowiedzialnością karną z art. 240 kk, gdy dotyczy przestępstw z art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 252 kk.

• odpowiedzialnością społeczną - w pozostałym zakresie

Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne kroki celem niedopuszczenia do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa (art. 304 par. 2 kk)

Uregulowania zapewniające realizację zasady legalizmu:

• możliwość żalenia się do sądu na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia oraz na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego

• możliwość wniesienia zażalenia do prokuratora na bezczynność organu ścigania

Pokrzywdzony może wnieść zażalenie do sądu na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia jak i na postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. Jeżeli sąd uchyli zaskarżone postanowienie, a prokurator ponownie odmówi wszczęcia lub umorzy postępowanie przygotowawcze - pokrzywdzony może wtedy wnieść własny akt oskarżenia o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub wnieść zażalenie na to postanowienie prokuratora.

W postępowaniu sądowym odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wyrazić zgodę na odstąpienie umarzając postępowanie lub nie wyrazić zgody i uniewinnić oskarżonego lub postępowanie toczyć dalej.

Wyjątki od zasady legalizmu na rzecz zasady oportunizmu:

• umorzenie absorpcyjne, zamieszczone w art. 11 kpk

• umorzenie postępowania wobec świadka koronnego, jeśli złożył przed sądem wyczerpujące zeznanie dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie popełnionym a grupie albo w związku mającym na celu popełnianie przestępstw

• umorzenie postępowania przeciwko nieletniemu, jeśli orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone już w innej sprawie środki

• rozbudowane porozumienia procesowe

• Zasada skargowości

• Zasada skargowości jest skodyfikowana w art. 14 par. 1 kpk - wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego podmiotu. Natomiast postępowanie przygotowawcze w postaci śledztwa lub dochodzenia może być wszczęte bez skargi.

• W skargowym modelu procesu karnego sąd karny może wszcząć i prowadzić proces karny tylko jeśli uprawniony podmiot złoży i popiera odpowiednie żądanie ukarania określonej osoby za oznaczony czyn - żądanie uprawnionego podmiotu stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania sądowego oraz rozstrzygania sprawy przez sąd

• Skargi można podzielić na:

• zasadnicze - inaugurują postępowanie sądowe - np. wszystkie formy aktu oskarżenia, czynności będące surogatem aktu oskarżenia, pozew cywilny, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego

• etapowe - warunkują uruchomienie odpowiedniego etapu postępowania sądowego, np. skarga apelacyjna

• incydentalne - inaugurują odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem incydentalnej decyzji, np. zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.

• Funkcje skargi zasadniczej:

• funkcja bilansująca - skarga jest wynikiem podsumowania zgromadzonego materiału dowodowego w postępowaniu przygotowawczym

• funkcja inicjująca - fakt złożenia aktu oskarżenia zawiązuje postępowanie sądowe

• funkcja programowa - akt oskarżenia określa zakres rozpoznania sprawy, może być wyrażona w postaci:

• nakazu - skarga zawiera wiążący dla sądu program, który dotyczy oskarżonego i zarzucanego mu czynu

• zakazu - wyznacza granice orzekania dla sądu tylko co do osoby i zarzucanego jej czynu, których sądowi nie wolno przekraczać (postępowanie sądowe może się toczyć wyłącznie przeciwko osobie wskazanej w akcie oskarżenia)

• funkcja informacyjna - akt oskarżenia zawiera informację o tym, jaki czyn zarzuca się oskarżonemu i jakimi dowodami podpiera się oskarżyciel

• Odpowiedzialność za czyn opiera się na dwóch podstawach:

• podstawie faktycznej (określeniu czynu)

• podstawie prawnej (kwalifikacji prawnej czynu)

• Podstawa prawna - nie jest dla sądu wiążąca - może ulegać zmianie w toku całego procesu i organ procesowy jest zobowiązany dostosować kwalifikację prawną czynu do poczynionych ustaleń faktycznych (np. art. 314, 399, 455 kpk)

• zmiana kwalifikacji prawnej może być następstwem błędu w zastosowanej kwalifikacji (zmiana pierwotna), zmiany ustaleń faktycznych (zmiana wtórna)

• Podstawa faktyczna - opis czynu może ulec zmianie zarówno w toku postępowania przygotowawczego jak i w postępowaniu sądowym. Powstaje pytanie jakie zmiany w zakresie opisu czynu wskazanego w akcie oskarżenia są dopuszczalne.

Czyn może być rozumiany jako:

• czyn rzeczywisty (naturalny) - rozumiany w takiej postaci, w jakiej wystąpił w rzeczywistości, jednak w wielu przypadkach organ procesowy nie ma pełnego wyobrażenia o kształcie czynu w rozumieniu rzeczywistym

• czyn hipotetyczny - procesowe wyobrażenie o czynie, jakie uzyskuje organ procesowy na skutek zebrania i przeprowadzenia dowodów. Opis tego czynu może się zmieniać w procesie karnym i w zasadzie powinien doprowadzić do ustaleń pokrywających się z czynem rzeczywistym.

• Niezmienność przedmiotu procesu - reguła, wg której przedmiot procesu w zakresie odpowiedzialności karnej za określony czyn nie powinien podlegać zmianom w roku procesu. Dyrektywa ta odnosi się do postępowania jurysdykcyjnego., natomiast nie odnosi się do postępowania przygotowawczego.

W procesie karnym na etapie jurysdykcyjnym dopuszczalna jest zmiana procesowa opisu czynu, jeśli nie wykracza poza granice tożsamości czynu.

Tożsamość czynu decyduje o:

• dopuszczalnym przedmiotowym zakresie rozpoznania sprawy przez sąd w ramach czynu zarzucanego oskarżonemu w akcie oskarżenia - porównaniu podlega tu czyn zarzucany w akcie oskarżenia z czynem który ma być przypisany w toku oskarżenia

• zakresie prawomocności materialnej, powodującej zakaz ponownego toczenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn - porównaniu podlega czyn co do którego ma się toczyć nowe postępowanie po uprawomocnieniu się wyroku z czynem rozstrzygniętym w prawomocnym wyroku

Przedmiotowa tożsamość czynu zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z tym samym zdarzeniem faktycznym w znaczeniu naturalnym.

Negatywne kryteria ustalenia tożsamości czynu (wyłączają możliwość przyjęcia tożsamości czynu):

• różność podmiotów czynu (sprawców przestępstwa)

• różność dóbr prawnych (przedmiotów ochrony) - np. w razie oskarżenia za pobicie nie można skazać za kradzież

• ponadto identyczność jest wyłączona gdy w porównywalnych określeniach zachodzą tak istotne różnice, że nie można ich uznać za określenia tego samego zdarzenia faktycznego

1. niepodzielność procesu - oznacza, że

• niedopuszczalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego przedmiotu

• orzeczenie wydane w stosunku do fragmentu przedmiotu procesu prowadzi do stanu rzeczy osądzonej w stosunku do całego przedmiotu procesu

Wynika z tego nakaz wyczerpania w czasie postępowania wszystkich możliwości dowodowych, aby odtworzyć czyn naturalny w całym jego rzeczywistym przebiegu. Orzeczenie prawomocnym wyrokiem o części czynu powoduje zakaz ponownego sądzenia tej samej osoby za pozostałe fragmenty czynu.

Jeśli oskarżonemu zarzucono w akcie oskarżenia np. kradzież motocykla, a w czasie rozprawy wyszło na jaw, że w ramach tego samego czynu oskarżony zabrał na szkodę tej samej osoby jeszcze inne wartościowe przedmioty - to skazanie powinno obejmować cały czyn, łącznie z tymi przedmiotami, których zabór przez oskarżonego ujawniony został dopiero na rozprawie.

Przy niepodzielności przedmiotu procesu trzeba brać pod uwagę poza czynem w znaczeniu rzeczywistym także inne czynniki. Przyjmuje się, że nie wolno:

• rozdzielać poszczególnych znamion czynu (np. przemocy od zaboru cudzej rzeczy w celu przywłaszczenia, gdyż stanowią one jeden czyn rozboju

• oddzielać kary od winy

• rozbijać prawnej jedności czynu przy czynach ciągłych lub przestępstwie trwałym

• rozbijać naturalnej jedności czynu (np. przy zabójstwie osobno traktować każde uderzenie nożem)*

• odrywać niesamodzielnych fragmentów czynu w celu ich odrębnego rozpoznania

* Przy czynie ciągłym - SN przyjmuje, że prawomocne skazanie stoi na przeszkodzie ponownemu postępowaniu o później ujawnione elementy tego czynu, niewchodzące w skład przyjętej konstrukcji wyroku.

• Wyjątki od niepodzielności procesu:

• np. apelacja od wyroku, wniesiona jedynie tylko co do kary

• pojawiła się też tzw. koncepcja procesu dodatkowego - jednak koncepcja ta nie została przyjęta ani w teorii procesu, ani w praktyce.

• miałaby polegać na tym, że dopuszczalny ma być nowy proces o ten fragment osądzonego czynu, co do których sąd nie mógł orzekać z przyczyn prawnych

• Wyjątki od zasady skargowości:

• postępowanie z nieletnim, w którym nie wnosi się aktu oskarżenia

• orzekanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej z urzędu, np. zasądzenie odszkodowania pieniężnego z urzędu (art. 415 par. 5 kpk)

• zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem, kiedy sąd orzeka bez żądania uprawnionego podmiotu (art. 36 par. 2, art. 67 par. 3, art. 72 par. 2 kk)

• wznowienie z urzędu postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu uchybień wymienionych w art. 349 par. 1 kpk (art. 542 par. 2 kpk)

1. Zasady dotyczące postępowania dowodowego

3. Zasada prawdy

• Zasada prawdy - stanowi dyrektywę, adresowaną do organu procesowego, aby wszystkie wydawane w postępowaniu decyzje były oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych (zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy). Jest to zasada skodyfikowana (art. 2 par. 2 kpk).

• proces ma doprowadzić do rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu na podstawie ustaleń, które odpowiadają prawdzie

• budowa całego procesu musi być tak pomyślana, aby umożliwiała realizację dyrektywy wynikającej z zasady prawdy

• Praca organu prowadzącego proces polega na poznaniu faktów i zależności między nimi. Podstawowe znaczenie z punktu widzenia zasady prawdy mają ustalenia faktyczne.

• ustalenia faktyczne - to dokonane na podstawie dowodów stwierdzenia dotyczące tego stanu faktycznego, o którym należy orzec w decyzji. Te procesowe stwierdzenia faktów powinny być prawdziwe, a organy procesowe obowiązane są do czynienia starań w celu uzyskania tej prawdziwości.

• przez prawdę - rozumie się tyle co sąd prawdziwy (zdanie prawdziwe), a więc zgodność tego zdania (sądu) z rzeczywistością

• Jakość materiału dowodowego jak i tok rozumowania towarzyszący ocenie dowodów nie zawsze umożliwiają osiągnięcie prawdziwości w ramach ustaleń faktycznych. W takiej sytuacji wysuwa się dyrektywę pomocniczą - aby oznaczone ustalenia faktyczne były udowonione. Udowodnienie następuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

• warunek obiektywny - obiektywna przekonywalność dowodów - przeprowadzone w sprawie dowody winny mień taką siłę obiektywną, iż na ich podstawoe każdy zwyczajnie myślący człowiek powinien nabrać przekonania o prawdziwości poczynionych ustaleń faktycznych

• warunek subiektywny - całkowite wewnętrzne przekonanie organu rozstrzygającego o prawdziwości ustalenia faktycznego

• Organ procesowy kierujący procesem jest zobowiązany do czynnego udziału w poszukiwaniu, wprowadzaniu i przeprowadzaniu dowodów, zmierzających do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy (zasada instrukcyności). Sąd jest uprawniony do powołania nawet takich dowodów, które nie były zawnioskowane przez strony.

• jednak nie można przeprowadzać dowodów uzyskanych w sposób nielegalny lub z nielegalnych źródeł

• istnieje zakaz dowodzenia, wynikający z potrzeby zachowania tajemnicy państwowej, służbowej lub zawodowej oraz ochrony stosunku pokrewieństwa lub małżeństwa

• Wyrok skazujący może być wydany tylko na podstawie ustaleń w pełni przekonywalnych o winie oskarżonego. Natomiast wyrok uniewinniający może zapaść zarówno gdy niewinność oskarżonego została udowodniona, jak i gdy nie udowodniono ani jego winy ani niewinności.

• Obowiązek dowodzenia spoczywa na organach procesowych, a ew. wątpliwości, których nie dało się wyjaśnić na podstawie dowodów muszą buć tłumaczone na korzyść oskarżonego

4. Zasada bezpośredniości

• Zasada bezpośredniości jest zwykle przedstawiana w postaci trzech następujących dyrektyw:

• sąd powinien opierać swoje ustalenia na dowodach przeprowadzonych na rozprawie (art. 410 kpk) - sąd może czynić ustalenia tylko na podstawie dowodów przeprowadzonych w etapie do którego mają dostęp strony

• dowody powinny być przeprowadzone bezpośrednio przez sądem orzekającym w danej sprawie - pozwala to organowi na zgromadzenie wrażeń umożliwiających właściwą ocenę przeprowadzonych dowodów (dzięki np. obserwacji świadka, oskarżonego)

• organ kierujący procesem powinien korzystać przede wszystkim z dowodów pierwotnych - np. zeznań świadka będącego bezpośrednim obserwatorem zachowania lub stanu o który chodzi, nie odrzucając dowodów pochodnych

• Wyjątki od zasady bezpośredniości obejmują sytuację, kiedy obowiązujące przepisy pozwalają na odczytanie protokołu przesłuchania oskarżonego, świadka lub biegłego, sporządzonych w postępowaniu przygotowawczym lub na rozprawie w tej lub innej sprawie.

• Najdalej idące ograniczenia zasady bezpośredniości - w postępowaniach kontrolnych odbywających się w drugiej instancji organ kontrolny z reguły dokonuje weryfikacji zaskarżonej decyzji opierając się na materiałach znajdujących się w aktach sprawy.

5. Zasada koncentracji materiału dowodowego

• Zasada koncentracji materiału dowodowego - stanowi dyrektywę, w myśl której proces powinien stanowić zwarty ciąg czynności bez zbędnej zwłoki, skupiający środki dowodowe wokół przedmiotu procesu. Jest to zasada nieskodyfikowana, inaczej zwana zasadą skupienia materiału procesowego.

• Koncentracja materiału dowodowego może być osiągnięta za pomocą:

• koncepcji prekluzji w przytaczaniu faktów i dowodów - która nakłada na strony obowiązek przedstawiania od razu wszystkich znanych faktów dowodów pod rygorem straty uprawnienia w późniejszym okresie

• koncepcji dyskrecjonalnej władzy sędziego - która pozwala na uwzględnienie przez sąd faktów i dowodów, których strony mimo możliwości nie przytoczyły od razu - ten system jest przyjmowany w polskim procesie karnym

W postępowaniu sądowym prezes sądu dostarczając oskarżonemu odpis oskarżenia, wzywa go do złożenia wniosków dowodowych w terminie 7 dni - nie wyklucza to jednak zgłoszenia przez oskarżonego wniosków w terminie późniejszym (art. 338 par. 1 kpk).

Prezes sądu, po rozważeniu wniosku stron, podmiotu z art. 416 (powództwo cywilne) lub z urzędu dopuszcza dowody i zarządza ich sprowadzenie na rozprawę.

W toku rozprawy przewodniczący powinien baczyć, aby wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności sprawy (art. 366 par. 1 kpk) i powinien dążyć do tego aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej (art. 366 par. 2 kpk).

• W odniesieniu do rozpraw obowiązuje dyrektywa w postaci zasady ciągłości rozprawy. Podstawowym wymogiem ciągłości rozprawy jest niezmienność składu sądzącego. Orzekać w sprawie może tylko taki sędzia, który był obecny na całej rozprawie.

• Wyjątkami od zasady koncentracji materiału dowodowego są:

• przerwa w rozprawie (art. 401-403 kpk)

• odroczenie rozprawy (art. 404 kpk)

• odroczenie wydania wyroku (art. 411 kpk)

6. Zasada swobodnej oceny dowodów

• W zakresie swobodnej oceny dowodów można wyróżnić dwa jej podstawowe typy:

• koncepcja ustawowej (prawnej) oceny dowodów, w tym:

• pozytywna ustawowa teoria dowodów - w razie istnienia dowodów wskazanych w ustawie sąd musiał dany fakt uznać za udowodniony

• negatywna ustawowa teoria dowodowa - nie można uznać pewnych faktów za udowodnione, jeśli brak było dowodów oznaczonych przez ustawę

• koncepcja swobodnej oceny dowodów, w tym:

• zasada swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów

• zasada swobodnej kontrolowanej oceny dowodów

Swobodna ocena dowodów - oznacza, że organ procesowy, zwłaszcza sąd, ocenia dowody i wyciąga z nich wnioski wg swego przekonania a nie będąc skrępowany w tym przedmiocie regułami dowodowymi.

Koncepcja swobodnej niekontrolowanej oceny dowodów - zakłada, że ocena dowodów jest kwestią wewnętrzną sądu, nie wymagającą przytaczania argumentacji na temat dokonanej oceny dowodów.

• Sąd uznaje oskarżonego winnym lub go uniewinnia nie mając obowiązku uzasadniania swego stanowiska, a dokonana ocena nie może być poddana kontroli instancyjnej

Koncepcja swobodnej kontrolowanej oceny dowodów - sąd nie jest wprawdzie skrępowany żadnymi regułami dowodowymi, ale jest zobowiązany uzewnętrznić swoją ocenę dowodów - ta ocena musi być przekonywająca, bowiem podlega kontroli instancyjności

• Swobodna ocena dowodów aprioryczna - stanowi wstępną ocenę dowodu, której dokonuje organ kierujący procesem, np. dopuszczając dowód wnioskowany przez stronę

• Swobodna ocena dowodów aposterioryczna - ma zastosowanie do dowodów już przeprowadzonych

• W polskim procesie karnym przyjęto koncepcję swobodnej kontrolowanej oceny dowodów. Jest to zasada skodyfikowana (art. 7 kpk). Przepis ten stanowi, że organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Podstawę wyroku stanowi całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej:

• przedmiotem oceny mogą być wył. dowody, które zostały ujawnione na rozprawie.

• przedmiotem oceny winny być wszystkie dowody ujawnione na rozprawie.

• Sąd, kierując się zasadą swobodnej oceny dowodów może jednym dowodom dać wiarę, a innym nie. Sąd ma jednak obowiązek należycie, logicznie i przekonywająco uzasadnić swoją ocenę.

• Kontrola odwoławcza - może dotyczyć jedynie te elementy oceny, które do takiej oceny się nadają.

• Sąd odwoławczy, pzekazująs sprawę do ponownego rozpoznania, nie jest uprawniony do sugerowani oceny dowodów sądowi rozpoznającemu sprawę ponownie.

• W postępowaniu sąd nie jest związany ustaleniami nawet prawomocnego wyroku sądu karnego w innej sprawie. Sąd natomiast jest związany orzeczeniami kształtującymi prawo lub stosunek prawny (np. wyrok rozwiązujący małżeństwo)

1. Zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia procesu

3. Zasada kontradyktoryjności

• Zasadę kontradyktoryjności - dyrektywa prowadzenia procesu w formie sporu równouprawnionych stron przez bezstronnym sądem.

• Model skargowo-kontradyktoryjny stwarza optymalne warunki naświetlania każdego faktu z punktu widzenia interesów obu stron, co pozwala na wszechstronne wyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy i wydanie orzeczenia odpowiadającego prawdzie.

• Prowadzenie postępowania w postaci sporu jest możliwe jedynie wówczas, gdy podmioty sporu są uprawnione. Równość stron oznacza wyposażenie stron w te same środki prawne. Strony powinny korzystać z ych samych uprawnień procesowych (tzn. powinny posiadać te same prawa i te same obowiązki - tzw. równość broni).

• Zasada kontradyktoryjności zakłada istnienie trójpodmiotowego procesu - strony czynnej (oskarżyciel, powód), strony biernej (oskarżony) oraz bezstronnego sądu, rozstrzygającego spór (zasada kontradyktoryjności przesądza o rozdzieleniu funkcji procesowych).

• Do uprawnień stron w postępowaniu należą:

• uczestniczenie stron w czynnościach postępowania

• uprawnienie do zadawania pytań i składania oświadczeń, zwłaszcza oświadczeń wiedzy

• uprawnienie do składania wniosków, a szczególnie wniosków dowodowych; wnioski te rozstrzyga organ prowadzący proces

• strony są uprawnione do korzystania z pomocy osoby mającej odpowiednie przygotowanie zawodowe do występowania przez sądem

• oskarżony może mieć obrońcę (art. 6 kpk) obowiązkowo (art. 79-80 kpk) lub fakultatywnie (art. 83 kpk)

• pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, a nawet osoba nie będąca stroną może mieć pełnomocnika (art. 87 i nast. kpk)

• strony mają uprawnienie do zaskarżania zapadłych decyzji procesowych

4. Zasada jawności

• Zasadę jawności można wyrazić za pomocą dwóch dyrektyw:

• zasada publiczności - sprawa powinna być rozpatrywana jawnie (publicznie) wobec osób postronnych, umożliwiając obserwowanie jej przez każdą zainteresowaną osobę - art. 355 kpk - Rozprawa odbywa się jawnie, ograniczenie jawności określa ustawa.

• jawność wewnętrzna - sprawa powinna być rozpoznana z udziałem stron i ich przedstawicieli

Zasada jawności umożliwia społeczną kontrolę działalności sądów, sprzyja wydawaniu rozstrzygnięć odpowiadających prawu i poczuciu sprawiedliwości, stanowi gwarancję niezawisłości i bezstronności sędziego.

Na rozprawie odbywającej się jawnie mogą być obecne:

• osoby biorące udział w postępowaniu

• inne osoby, gdy:

• są pełnoletnie (małoletnie za zgodą przewodniczącego składu sądzącego)

• są nieuzbrojone (chyba, że za zgodą przewodniczącego)

• nie znajdują się w stanie nie licującym z powagą sądu

• Sąd może zezwolić przedstawicielom mediów na dokonywanie utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy gdy jednocześnie:

• uzasadniony interes społeczny za tym przemawia

• dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać postępowania

• ważny interes uczestnika postępowania się temu nie sprzeciwia

• Obligatoryjne ograniczenia publiczności rozprawy (w całości lub w części) następują gdy jawność mogłaby:

• wywołać zakłócenia spokoju publicznego

• obrażać dobre obyczaje

• ujawniać okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny zostać zachowane w tajemnicy

• naruszyć ważny interes prywatny

• naruszyć tajemnice państwową, służbową, zawodową

• rozprawa dotyczy wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego

• rozprawa dotyczy sprawy o pomówienie lub znieważenie - na wniosek pokrzywdzonego może się jednak odbyć jawnie

• gdy z żądaniem wyłączenia jawności rozprawy wystąpiła osoba, która złożyła wniosek o ściganie

• W postępowaniu z nieletnimi - rozprawa odbywa się z zasady z wyłączeniem jawności, chyba, że jawność jest uzasadnione ze względów wychowawczych.

• W razie wyłączenia jawności przewodniczący poucza obecnych o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie i o skutkach niedopełnienia tego obowiązku.

• Wyłączenie jawności nie pozbawia udziału w niej uczestników postępowania. Oprócz stron w rozprawie mogą wziąć udział po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela posiłkowego, prywatnego i oskarżonego, o ile nie zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej. skarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego.

• Wyrok zawsze jest ogłaszany jawnie. Natomiast przytoczenie powodów wyroku może się odbyć z wyłączeniem jawności w całości lub w części

• Tylko wyjątkowo oskarżony

• może być wydalony na pewien czas z sali rozpraw, gdy mimo upomnień zakłóca porządek rozprawy

• na zarządzenie przewodniczącego opuszcza salę rozpraw, gdy należy obawiać się, że jego obecność mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zeznania świadka lub biegłego

Po powrocie z sali rozpraw przewodniczący informuje oskarżonego o przebiegu rozprawy oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów.

• Wyjątkowo rozprawa może się odbywać podczas nieobecności oskarżonego, kiedy:

• istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego (niestawiennictwo mimo wezwania i niestawiennictwo pełnomocnika)

• oskarżony ze swej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy

• oskarżony zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, że nie weźmie w niej udziału, uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawie bez usprawiedliwienia

• oskarżony po złożeniu wyjaśnień samowolnie opuścił salę rozpraw

• Sąd może ponadto orzekać wyrokiem na posiedzeniu w razie:

• warunkowego umorzenia postępowania przed rozprawą

• skazania oskarżonego wyrokiem na posiedzeniu w ramach 343 kpk

• dobrowolnego poddania się karze w postępowaniu uproszczonym, kiedy wniosek oskarżonego złożono przed rozprawą

• orzekania wyrokiem nakazowym

• Posiedzenia odbywają się z wyłączeniem publiczności. wg. art. 96 § 1 kpk strony oraz osoby nie będące stronami, jeżeli ma to znaczenie dla ochrony ich praw lub interesów, maja prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba, że ich udział jest obowiązkowy.

• W pozostałych przypadkach wymienione osoby mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, gdy się stawią, kiedy dowiedziały się o posiedzeniu bez formalnego zawiadomienia, chyba, że ustawa stanowi inaczej.

• Jawność wewnętrzna w postępowaniu przygotowawczym

• Strony mają możliwość uczestniczenia w czynnościach śledztwa lub dochodzenia.

• podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, obrońcę i pełnomocnika, gdy zostali już ustanowieni należy dopuścić do udziału w czynności, jeśli nie będzie jej można powtórzyć na rozprawie, chyba, że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub uszkodzenia dowodu w razie zwłoki

• stronom i ich przedstawicielom zezwala się na wzięcie udziału w przesłuchaniu biegłych

• stronie, kiedy złożyła wniosek o przeprowadzenie dowodu oraz jej przedstawicielowi nie można odmówić wzięcia udziału w takiej czynności, jeżeli tego żądają

• strony, obrońców, pełnomocników należy na ich żądanie dopuścić do udziału w innych czynnościach śledztwa. Odmówić temu żądaniu może tylko prokurator w uzasadnionych przypadkach ze względu na ważny interes śledztwa

5. Zasada ustności

• Zasada ustności - dyrektywa zawierająca nakaz, by czynności procesowe miały formę ustną - formę ustnej wypowiedzi procesowych osób uczestniczących w postępowaniu. jest to zasada skodyfikowana w art. 366 kpk

• Dyrektywa ta znajduje pełne zastosowanie w przebiegu czynności w ramach rozprawy, postępowania dowodowego (wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadków i biegłego, odczytywanie dokumentów), jak i czynności związanych z kierowaniem rozprawą, np. wywołanie rozprawy, udzielanie stronom głosu.

• Ustność stanowi formę, która najlepiej zapewnia kontakt organu procesowego z materiałem dowodowym, pozwala na urzeczywistnienie jawności czynności, realizacji zasady kontradyktoryjności, pozwala na odformalizowanie biegu procesu.

• Niekiedy przyjmuje się, iż w postępowaniu obowiązują równolegle zasada ustności i zasada pisemności.

• Dyrektywa ustności nie wyklucza możliwości dokonania niektórych czynności w formie pisemnej, np. wniosek dowodowy złożony na piśmie). Niektóre czynności wymagają formy pisemnej i ustnej, np. wyrok powinien być sporządzony na piśmie i ogłoszony ustnie.

• Podstawową formą utrwalenia przebiegu rozprawy jest protokół

6. Zasada szybkości postępowania karnego

• Postępowanie karne powinno toczyć się sprawnie i bez niepotrzebnych zakłóceń. Zasada ta nie jest skodyfikowana.

• Rozpoznanie sprawy, szczególnie przez sąd i wyrokowanie po upływie znacznego czasu nie spełnia zadań, jakie wynikają zarówno z prewencji ogólnej jak i szczególnej.

• Sprawiedliwe ukaranie sprawcy po upływie znacznego czasu jest bardzo utrudnione, niekiedy niemożliwe.

• Świadkowie, będący często najważniejszym źródłem informacji w sprawie zapominają o istotnych okolicznościach czynu oskarżonego oraz nie są w stanie precyzyjnie wypowiedzieć się na ten temat.

• W kpk szybkość postępowania wyrażona została w postaci terminów o różnym charakterze adresowanych do organów procesowych, ale także do stron postępowania - mają one na celu przyspieszenie postępowania.

• Konwencja Europejska i Konstytucja RP podkreślają, że postępowanie, w tym postępowanie karne powinno być prowadzone bez nieuzasadnionej zwłoki.

2. Zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie

1. Zasada domniemania niewinności oskarżonego

• Domniemanie uczciwości - oznacza, że oskarżony ma być uważany za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie prawomocnie stwierdzona zgodnie z przepisami kpk. Nakazuje ona traktować oskarżonego jako niewinnego, póki jego wina nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.

• oskarżony musi być traktowany jako niewinny, niezależnie od przekonania organu procesowego

• Zasada domniemania niewinności została skodyfikowana:

• Art. 5. § 1. Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem.

§ 2. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.

• Skierowanie procesu karnego przeciwko określonej osobie o oznaczony czyn nie stwarza domniemania winy, choć obowiązujące przepisy wymagają istnienia odpowiedniej podstawy dowodowej, usprawiedliwiającej wniesienie aktu oskarżenia.

• Obiektywne rozumienie domniemania niewinności - oskarżony powinien być traktowany jako niewinny bez względu na przekonanie uczestników procesu, szczególnie organów procesowych. Tylko pełne udowodnienie winy oskarżonego może obalić to założenie

• Subiektywne rozumienie domniemania niewinności - wyraża żądanie aby do czasu prawomocnego skazania organy procesowe zakładały niewinność oskarżonego i odpowiednio do tego traktowały go w procesie - sędzia przez wydaniem wyroku skazującego nie może traktować oskarżonego jak osoby winnej przestępstwa.

• Zasada domniemania niewinności obowiązuje od wszczęcia procesu karnego.

• Wyłączenie działania zasady domniemania niewinności następuje:

• stwierdzeniem winy oskarżonego w prawomocnym wyroku skazującym,

• na skutek wydania wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne, które jest orzeczeniem stwierdzającym winę oskarżonego.

• Jeżeli orzeczenie skazujące zostanie następnie uchylone w ramach nadzwyczajnych środków kontroli odwoławczej (kasacji lub wznowienia postępowania sądowego), to w dalszym ciągu obowiązuje zasada domniemania niewinności.

• Domniemanie niewinności działa zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz procesu karnego:

• funkcja wewnętrzna - polega na tym, że oskarżony ma być traktowany jako osoba niewinna w każdym etapie procesowym, aż do uprawomocnienia się wyroku skazującego

• funkcja zewnętrzna - polega na oddziaływaniu zasady domniemania niewinności wobec każdej osoby, instytucji i organizacji ,które nie mogą traktować oskarżonego jako winnego, jeżeli ten fakt nie zostanie potwierdzony prawomocnym wyrokiem.

Domniemanie niewinności wywołuje szereg konsekwencji procesowych:

• badanie winy oskarżonego powinno odbywać się w sposób obiektywny

• konsekwencją zasady domniemania niewinności jest reguła in dubio pro reo.

• reguła ta jest wyraźnie przewidziana w art. 5 § 2 kpk - w razie istnienia nie dających się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego - wybiera się tę wersję, która jest dla oskarżonego najkorzystniejsza, choć nie wyklucza się tego, że mogło być inaczej, ale nie zdołano tego udowodnić,

• reguła ta ma zastosowanie tylko wówczas, gdy mimo dochowania należytej staranności organu procesowego oznaczonej okoliczności nie da się wyjaśnić

• ustalenie winy oskarżonego jest możliwe tylko wtedy, gdy na podstawie zebranego w sposób wyczerpujący materiału dowodowego można w sposób przekonywający ustalić winę oskarżonego

• następstwa domniemania niewinności dotyczą formalnego ciężaru dowodowego, czyli obowiązku dowodzenia, który przerzucony został na organy procesowe

• wobec oskarżonego stosuje się tylko takie ograniczenia swobody, które są konieczne do prowadzenia procesu

• pojawia się problem stosowania środków zapobiegawczych, zwłaszcza tymczasowego aresztowania

2. Zasada prawa do obrony oskarżonego

• Zasada prawa do obrony - dyrektywa, wg której w procesie karnym oskarżonemu należy zapewnić prawo do obrony

• Jest to zasada konstytucyjna: art. 42 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że każdy, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.

• Prawo do obrony obejmuje wszelkie czynności podejmowane w interesie oskarżonego, które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilno-prawnego, albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia wszelkich uciążliwości procesowych.

• Podmiotowe prawo do obrony obejmuje:

1. możliwość podejmowania całego szeregu czynności osobiście przez oskarżonego,
   w tym uprawnienia przysługujące oskarżonemu:

• jako stronie procesowej, np. prawo do inicjatywy dowodowej

• takie, które przysługują tylko oskarżonemu, np. prawo do składania wyjaśnień, prawo do milczenia - z uprawnień tych oskarżony może skorzystać, ale nie musi

2. prawo do korzystania z pomocy obrońcy (obrona formalna)

• obrona nieobowiązkowa

• obrona obowiązkowa - gdy wymagają tego przepisy, w szczególności (art. 79 § 1 kpk) gdy:

• oskarżony jest nieletni

• oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy

• zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności

• gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę

• oskarżonemu zarzucono zbrodnię

• oskarżony jest pozbawiony wolności

• w postępowaniu przed sądem wojskowym

• w postępowaniu przyspieszonym

W takiej sytuacji udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej lub kasacyjnej - jeżeli prezes sądu uzna, że to konieczne

Obrona obowiązkowa może być wypełniona obroną:

• z wyboru - oskarżony zawiera umowę o obronę z określonym adwokatem

• z urzędu:

• gdy obrona jest obowiązkowa, a oskarżony nie ma obrońcy z wyboru

• gdy oskarżony nie jest w stanie bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów obrony

• przepisy nakazujące organom procesowym dokonywanie czynności także na korzyść oskarżonego

• art. 4 kpk - organy prowadzące postępowania karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyć jak i niekorzyść oskarżonego

• art. 425 § 4 kpk - oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego

3. Przesłanki procesu karnego

1. Pojęcie i podział przesłanek procesowych

• Przesłanki procesowe - są stanami, które w myśl obowiązujących przepisów prawa procesowego decydują o prawnej dopuszczalności lub niedopuszczalności procesu.

• Przesłanki procesowe mogą przybrać postać:

• pozytywną

• negatywną

Brak przesłanki dodatniej lub pojawienie się przesłanki ujemnej lub powoduje, że proces karny nie może być wszczęty, ani nie może się toczyć (tzw. przeszkody procesowe)

• a) podział przesłanek procesowych ze względu na funkcje, jakie spełniają w procesie

• pozytywne:

• podsądność

• właściwość sądu

• istnienie stron

• skargę

• wniosek o ściganie

• negatywne:

• prawomocność materialna

• zawisłość sprawy

• przedawnienie karalności

• abolicja

• stan, gdzie czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

• stan, gdzie czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

• stan, gdzie społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

• stan, gdy ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

b) podział na przesłanki ogólne i przesłanki szczególne

• przesłanki ogólne - warunkują dopuszczalność procesu w zwykłym trybie postępowania (postępowania odbywającego się w postępowaniu zwyczajnym)

• w przypadku przesłanek ogólnych niedopuszczalność procesu powoduje konieczność jego umorzenia

• przesłanki szczególne - warunkują dopuszczalność procesu w szczególnym trybie lub szczególnym postępowaniu

• w przypadku przesłanek szczególnych - konsekwencją braku przesłanki szczególnej będzie niedopuszczenie szczególnego postępowania, co z reguły prowadzić będzie do przekazania sprawy do postępowania zwyczajnego.

c) Ze względu na skutki związane z przeszkodami procesowymi przesłanki dzieli się na:

• bezwzględne (abstrakcyjne) - stanowią warunek dopuszczalności postępowania w każdym układzie procesowym

• istnienie przeszkody procesowej, wynikającej z braku bezwzględnej przesłanki procesowej powoduje, że proces nie może być wszczęty, ani nie może być kontynuowany (obecnie ani w przyszłości), bowiem nie jest możliwa taka zmiana układu procesowego, która powodowałaby dopuszczalność procesu

• do przesłanek o takim charakterze należy np. przedawnienie karalności, abolicja

• względne (konkretne) - warunkują dopuszczalność procesu wyłącznie w określonym układzie procesowym

• przeszkoda powoduje tu niedopuszczalność postępowania w tym istniejącym układzie procesowym, nie wyklucza to jednak możliwości toczenia procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn w zmienionym układzie procesowym

• przykłady: skarga uprawnionego oskarżyciela

• d) podział przesłanek ze względu na ich powiązanie z prawem materialnym

• przesłanki czysto procesowe

• przesłanki zakotwiczone w prawie materialnym, np. przedawnienie karalności

• ściśle powiązane z prawem materialnym - np. znikoma społeczna szkodliwość czynu, brak ustawowych znamion przestępstwa, znikoma szkodliwość czynu

Przeszkoda procesowa - stan oznaczający istnienie zarówno braku przesłanki dodatniej, jak i przesłanki ujemnej. Pojawienie się choćby jednej z nich powoduje, że postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza.

• stwierdzenie przeszkody procesowej przed wszczęciem procesu karnego:

• postępowania przygotowawczego nie wszczyna się - wydaje się postanowienie o odmowie ścigania

• stwierdzenie przeszkody procesowej w toku procesu

• w postępowaniu przygotowawczym i postępowaniu sądowym do rozpoczęcia przewodu sądowego - postępowanie podlega umorzeniu poprzez wydanie postanowienia

• po rozpoczęciu przewodu sądowego - umorzenie następuje w formie wyroku

• w razie stwierdzenia istnienia przeszkody określonej w art. 17 par. 1 pkt 1 i 2 kpk, (czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia; czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa) w toku przewodu sądowego - sąd wydaje wyrok uniewinniający

• Badane istnienia przeszkód procesowych stanowi obowiązek organu procesowego. Badanie takie powinno być dokonywane z urzędu w toku całego postępowania.

• Kumulacja przeszkód procesowych - sytuacja, kiedy w jednym procesie może wystąpić jednocześnie więcej przeszkód procesowych, np. brak właściwości rzeczowej i przedawnienie karalności przestępstwa.

• Przy zbiegu przeszkód procesowych trzeba przyjąć, że postanowienie ulega umorzeniu z powodu wszystkich zbiegających się przeszkód procesowych, chyba, że mogłoby to wywołać bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, a wówczas w postępowaniu trzeba najpierw orzec o przeszkodzie wynikającej z przesłanki względnej, a następnie - bezwzględnej.

1. Przegląd przesłanek procesowych

1. Podsądność

1. Jurysdykcja krajowa sądów polskich

• Przez jurysdykcję krajową należy rozumieć podleganie spraw karnych sądom polskim. O tym jakie sprawy karne należą do jej zakresu można wnosić z przepisów prawa karnego materialnego.

• art. 5 k.k. stanowi, iż „Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba, że umowa międzynarodowa, której RP jest stroną, stanowi inaczej”

Czynnik obcy

• sprawcą może być osoba nie mająca obywatelstwa polskiego, albo osoba będąca bezpaństwowcem

• przestępstwo może być popełnione na obszarze państwa obcego -

W ww. sytuacjach, pomimo zaistnienia czynnika obcego znajduje zastosowanie polska ustawa karna.

Wyjątki:

• na skutek ograniczeń wynikających z przepisów dot. immunitetu zakrajowości,

• umów międzynarodowych

Art. 590. § 1. W sprawie o przestępstwo popełnione za granicą przez:

  1)   obywatela polskiego,

  2)   osobę mającą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej stałe miejsce zamieszkania,

  3)   osobę, która odbywa lub będzie odbywać w Rzeczypospolitej Polskiej karę pozbawienia wolności,

  4)   osobę, przeciwko której zostało wszczęte w Rzeczypospolitej Polskiej postępowanie karne

- Minister Sprawiedliwości zwraca się, jeżeli wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości, do właściwego organu państwa obcego z wnioskiem o przekazanie ścigania albo może przyjąć taki wniosek od właściwego organu państwa obcego.

§ 2. Przejęcie ścigania karnego uważa się za wszczęcie postępowania karnego według prawa polskiego.

§ 3. Jeżeli przejęcie ścigania łączy się z przekazaniem przez państwo obce tymczasowo aresztowanego, art. 598 stosuje się.

§ 4. Do dowodów zebranych za granicą przed przejęciem ścigania stosuje się odpowiednio art. 587, choćby czynności dowodowe nie były podjęte na wniosek polskiego sądu lub prokuratora.

§ 5. Minister Sprawiedliwości zawiadamia właściwy organ państwa obcego o sposobie prawomocnego zakończenia postępowania karnego.

2. Podsądność sądom karnym powszechnym

• Podsądność sądom karnym powszechnym - zakres spraw podlegających tym sądom

• Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach karnych stanowi regułę. Wyątki od niej istnieją tylko w wypadkach wyraźnie przewidzianych w ustawie. Wyjątki te obejmują sprawy, które z mocy szczególnych przepisów zostały przekazane do orzecznictwa sądów wojskowych lub do rozstrzygnięcia innym organom, np. TS.

• O zakresie podsądności sądom powszechnym stanowi zakres wyjątków - w pozostałym zakresie właściwe są sądy powszechne.

3. Podsądność sądom karnym wojskowym

• Orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy ze względów podmiotowo-przedmiotowych lub przedmiotowych

4. Podsądność Trybunałowi Stanu

• TS orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie za naruszenie Konstytucji i ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swego urzędowania.

• Odpowiedzialność przed TS ponoszą także posłowie i senatorowie za prowadzenie działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku SP lub samorządu terytorialnego, lub nabywanie składników tego majątku

• Prezydent RP odpowiada nawet za popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego - odpowiada jedynie przez TS. Droga sądowa jest tu zamknięta.

• Członkowie RM odpowiadają także za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem, jeżeli w uchwale Sejmu o pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej tych osób uznano za celowe łączne pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej.

5. Ograniczenia podsądności

1. Sprawy o wykroczenia

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia wprowadził odpowiedzialność za wykroczenia przed sądem. Orzekanie w sprawach o wykroczenia przed sądem może odbywać się:

• w postępowaniu zwyczajnym

• w postępowaniach szczególnych

• przyspieszonym

• nakazowym

• postępowaniu mandatowym

W sprawach o wykroczenia w postępowaniu zwyczajnym i w postępowaniach szczególnych w I instancji orzeka sąd rejonowy (garnizonowy), w II instancji - sąd okręgowy (wojskowy sąd okręgowy)

W postępowaniu mandatowym - które nie jest postępowaniem sądowym - Policja lub inny uprawniony organ nakłada mandat. Sprawca wykroczenia może odmówić przyjęcia mandatu karnego. Wówczas uprawniony organ występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie.

• w razie przyjęcia mandatu - staje się on prawomocny, gdyż nie można go zaskarżyć zwyczajnym środkiem odwoławczym

Jeżeli w postępowaniu karnym o przestępstwo okaże się, że chodzi o wykroczenie - sąd nie przekazuje sprawy właściwemu sądowi, lecz rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując jednak przepisy kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.

2. Immunitety

• Immunitety powodują ograniczenia w zakresie podsądności sądów powszechnych, a także sądów wojskowych.

• Immunitety - stanowią ochronę przysługującą określonym osobom, ze względu na pełnienie przez nie ważnych funkcji w państwie lub w stosunkach międzynarodowych.

• Immunitety materialne - polegają na uchyleniu karalności przestępstwa lub wprowadzeniu nieodpowiedzialności w oznaczonym zakresie

• np. poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego, ani w czasie trwania mandatu, ani po jego wygaśnięciu

• immunitet materialny ma charakter bezwzględny

• Immunitet procesowy - nie pozwala na ściganie, a z reguły także na tymczasowe pozbawienie wolności osoby chronionej takim immunitetem.

• trwałe - chroni osobę tylko w czasie pełnienia oznaczonej funkcji

• nietrwałe - chroni osobę w czasie pełnienia oznaczonej funkcji a także po jej ustaniu

• np. immunitet sędziowski, immunitet parlamentarny

• względny - zakaz ścigania może być uchylony, np. immunitet sędziowski

• bezwzględny - zakaz ścigania wynikający z immunitetu nie może być uchylony, np. dyplomatyczny

1. Immunitet dyplomatyczny

• Immunitet dyplomatyczny - wyłącza ściganie z powodu jakiegokolwiek przestępstwa, a więc bez względu na wagę przestępstwa i bez względu na to, czy popełnione zostało ono w czasie urzędowania czy też poza nim.

• Na podstawie immunitetu dyplomatycznego orzecznictwu polskich sądów karnych nie podlegają:

• uwierzytelnieni w Rzeczypospolitej Polskiej szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych,

• osoby należące do personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw,

• osoby należące do personelu administracyjnego i technicznego tych przedstawicielstw,

• członkowie rodzin osób wymienionych w pkt 1-3, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej,

• inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.

• Wyłączenie immunitetu dyplomatycznego - następuje tylko wówczas, gdy państwo wysyłające zrzeknie się w sposób wyraźny immunitetu w stosunku do oznaczonej osoby.

Osoba chroniona immunitetem dyplomatycznym może być pociągnięta do odpowiedzialności przed sądem własnego państwa.

1. Immunitet konsularny

• Na podstawie immunitetu konsularnego orzecznictwu polskich sądów nie podlegają sprawcy czynów popełnionych w toku i w wykonaniu ich funkcji urzędowych, a na zasadzie wzajemności - w pozostałym zakresie.

• Immunitet konsularny obejmuje:

• kierowników urzędów konsularnych i innych urzędników konsularnych państw obcych,

• osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.

• Osoby te podlegają zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu jedynie w raz zarzutu popełnienia zbrodni. Jednak musi być powiadomiony Minister Spraw Zagranicznych.

• Immunitet konsularny nie ma zastosowania:

• dla obywatela polskiego lub osoby mającej w kraju stałe miejsce zamieszkania w zakresie czynności nie pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych

• w razie zrzeczenia się immunitetu przez państwo wysyłające

1. Procesowy immunitet parlamentarny

• Procesowy immunitet parlamentarny (poselski oraz senatorski) - polega na zakazie:

• zakazie pociągania do odpowiedzialności - zakaz pociągania do odpowiedzialności tworzy przeszkodę procesową

• oraz zakazu aresztowania lub zatrzymania - polega na tym, że osoby te nie mogą być zatrzymane ani aresztowane bez uprzedniej zgody odpowiednio: Sejmu lub Senatu, z wyjątkiem ujęcia ich na gorącym uczynku, lub wtedy, gdy ich zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku rozumowania.

• Z wnioskiem o wyjednanie zgody na ściganie posła lub senatora powinien wystąpić oskarżyciel.

2. Immunitet Prezydenta RP

Prezydent RP za popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa odpowiada jedynie przed TS.

O postawieniu go przed TS decyduje ZN uchwałą podjętą większością min. 2/3 głosów.

3. Immunitet sędziowski

• Sędzia nie może być pociągnięty, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, do odpowiedzialności karnej, ani zatrzymany, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.

• O zatrzymanie niezwłocznie powiadamia się właściwego prezesa sądu apelacyjnego (ze względu na miejsce zatrzymania), który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

• Z wnioskiem o udzielenie zgody na ściganie sędziego występuje oskarżyciel. Bez jego zgody wolno jedynie dokonać czynności nie cierpiących zwłoki.

• Orzekając o sprawie wniosku o wyrażenie zgody na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej, sąd dyscyplinarny może poprzestać na oświadczeniu sędziego, że wnosi o zezwolenie na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej, sądowej lub administracyjnej.

• Jest to immunitet nietrwały, chroni sędziego tylko w okresie pełnienia tego urzędu.

4. Immunitet adwokacki

• Adwokat przy wykonywaniu swego zawodu korzysta z wolności słowa i pisma w granicach określonych przez zadania adwokatury i przepisu prawa. Nadużycie tej wolości stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę strony, jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego, tłumacza - podlega ściganiu tylko w drodze dyscyplinarnej.

• Jest to immunitet procesowo-materialny

5. Immunitety prokuratorskie

• prokurator nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego, ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego, chyba, że został zatrzymany na gorącym uczynku przestępstwa

• do czasu uzyskania zezwolenia wolno przedsiębrać jedynie czynności nie cierpiące zwłoki

• za wykroczenia prokurator odpowiada jedynie dyscyplinarnie

• prokurator ponosi wyłącznie odpowiedzialność dyscyplinarną za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych

6. Immunitet Prezesa i pracowników NIK

• Prezes NIK nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. (immunitet nietrwały)

• Wiceprezesi, dyrektor generalny, pracownicy nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolne nie mogą być pociągani do odpowiedzialności karnej z powodu swoich czynności służbowych bez uprzedniej zgody Kolegium NIK.

7. Inne immunitety

• immunitet RzPO - zgodę na pociągnięci do odpowiedzialności wyraża Sejm

• GIODO - zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności wyraża Sejm

1. Właściwość sądu

• Właściwość sądu - jest przesłanką procesową dodatnią.

• Po stwierdzeniu, że sprawa należy do kompetencji sądu powszechnego (lub wojskowego), należy ustalić właściwy sąd do rozpoznania oznaczonej sprawy:

• właściwość rzeczowa - właściwość pionowa - pozwala na ustalenie tego z sądów, niższego, lub wyższego rzędu, który powinien rozpoznać sprawę z I instancji (ustalenie rodzajowe). W systemie sądów powszechnych sądami tymi są sądy rejonowe lub okręgowe

• właściwość miejscowa - pozwala na imienne ustalenie sądu uprawnionego do rozpoznania sprawy spośród sądów danego rodzaju

Stwierdzając swą niewłaściwość - sąd nie umarza postępowania, lecz przekazuje sprawę właściwemu sądowi lub innemu organowi.

2. Skarga

• Skarga - jest warunkiem wszczęcia i toczenia procesu karnego . Musi być wniesiona przez uprawnionego oskarżyciela. Brak takiej skargi powoduje, że postępowania sądowego nie można wszczęć.

• Skarga zasadnicza - skarga uruchamiająca postępowanie jurysdykcyjne. Skargą zasadniczą jest akt oskarżenia, a w postępowaniu adhezyjnym - pozew.

• skarga jest złożona skutecznie, jeśli zawiera essentialia negotii, zwłaszcza oznaczenie osoby oskarżonego i zarzucanego mu czynu, oraz gdy wniesiona zostaje przez uprawnioną osobę do właściwego sądu; brak któregoś z tych elementów skutkuje koniecznością umorzenia postępowania

• Skarga etapowa - skarga, od której uzależnione jest przechodzenie procesu do dalszych stadiów tego procesu (np. skarga odwoławcza)

3. Istnienie stron procesowych

• Istnienie stron jest warunkiem dopuszczalności procesu karnego. W ramach tej przesłanki można wyróżnić trzy składniki, z których każdy posiada wartość przesłanki:

• rzeczywiste istnienie stron - w pierwszej kolejności konieczne jest ustalenie, czy podmiot będący stroną rzeczywiście istnieje

• śmierć oskarżonego z reguły powoduje konieczność umorzenia procesu bez względu na fazę, w której ona nastąpiła.

• wyjątkowo postępowanie może się toczyć po śmierci oskarżonego, ale tylko wówczas, gdy miało by ono prowadzić do rehabilitacji, po prawomocnym skazaniu

• śmierć pokrzywdzonego przed wszczęciem postępowania powoduje, że jego prawa mogą realizować osoby wymienione w art. 53 kpk (osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia - prokurator, działając z urzędu)

• śmierć pokrzywdzonego w czasie trwania postępowania może skutkować następstwem w procesie osób wymienionych w art. 52 kpk

• podmiot wstępujący w miejsce zmarłego pokrzywdzonego określa się m

• zdolność procesowa - stanowi uprawnienie do występowania w procesie w roli podmiotu procesowego (tytuł prawny do występowania w procesie w oznaczonej roli podmiotu procesowego)

• legitymacja procesowa

• Prawomocność materialna

• Prawomocność materialna - Art. 17 par. 1 pkt. 7 kpk : nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy proces karny co do tego samego czynu tej samej osoby został prawomocnie ukończony.

• Prawomocność materialna stanowi stan rzeczy osądzonej (res iudicata), której treścią jest zasada „nie dwa razy o to damo”

• Ustawodawca zakłada, że kwestia odpowiedzialności za popełniony czyn powinna być rozstrzygnięta w jednym procesie.

5. Zawisłość sprawy

• Wszczęcie procesu karnego wywołuje zakaz toczenia drugiego procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn.

• Z powodu jednego przestępstwa oskarżycielowi przysługuje tylko jedna skarga, a jej wniesienie wyklucza możliwość złożenia drugiej skargi.

• O zawisłości sprawy jako przesłance procesowej można mówić w razie wszczęcia procesu określonej osobie o oznaczony czyn.

• Umorzenie z powodu zawisłości jako przesłanki procesowej ulega proces wszczęty później. Ujemną przesłankę procesową tworzy bowiem proces wszczęty wcześniej.

• Wcześniej wszczęty proces karny tylko wtedy tworzy ujemną przesłankę w postaci zawisłości sprawy, kiedy jest on prawidłowo wszczęty - nie jest dotknięty innymi przeszkodami procesowymi.

• Przedawnienie karalności

• Przedawnienie karalności - jest warunkiem dopuszczalności procesu w myśl art. 17 par. 1 pkt 6 kpk „postępowania nie wszczyna się, a wszczęte umarza, gdy nastąpiło przedawnienie karalności”

• Kodeks karny przewiduje dwie formy przedawnienia:

• przedawnienie karalności - art. 101 kk - po upływie oznaczonego czasu (terminu) przewidzianego w tym przepisie ustaje karalność przestępstwa. Karalość przestępstwa ustaje, gdy od jego popełnienia upłynęło:

• 30 lat - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa

• 20 lat - gdy czyn stanowi inną zbrodnię

• 15 lat - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności, przekraczającą 5 lat

• 10 lat - gdy czyn jest występkiem zagrożonym karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata

• 5 lat - gdy chodzi o pozostałe występki

• 1 rok - od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później niż 3 lata od jego popełnienia (gdy chodzi o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego)

Terminy te biegną od popełnienia przestępstwa.

• przedawnienie kary - nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłyną odpowiedni okres czasu.

• przedawnienie to może wystąpić wyłącznie w postępowaniu wykonawczym - jest więc przesłanką szczególną

Przepisów o przedawnieniu w ogóle nie stosuje się do umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych

Umorzenie karalności z powodu przedawnienia zakłada, że oskarżony był winnym. Oskarżony, czując się niewinnym może wnieść zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu przedawnienia karalności

Sposoby zakłócenia biegu przedawnienia karalności

• przerwa biegu przedawnienia - polega na wydłużeniu terminów przedawnienia o okres 10 lub 5 lat. Do podstawowego terminu dodaje się okres:

• 10 lat - co do czynów wymienionych w art. 101 par. 1 pkt. 1-3 kk

• 5 lat - co do pozostałych czynów

Przyczyną przedłużenia podstawowego terminu przedawnienia karalności jest wszczęcie postępowania przeciwko osobie przed jego upływem.

• spoczywanie biegu przedawnienia - wg. art. 104 kk przedawnienie nie biegnie, gdy przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego

• nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy brak jest wniosku oskarżonego, albo oskarżenia prywatnego

• przykład przeszkody - np. immunitet parlamentarny

7. Akt łaski - abolicja

• Akt łaski może mieć charakter:

• generalny - gdy dotyka on określonych kategorii przestępstw, wyrażone są w ustawach amnestyjnych, przewidują dwie formy łaski o charakterze generalnym:

• amnestię - która polega na tym, że łagodzi się lub znosi skutki skazania (np. darowana kara w całości - tu amnestia staje się przesłanką ujemną postępowania wykonawczego), obniżenie kary

• abolicję - polega na zakazie wszczynania i toczenia postępowania w stosunku do określonych przestępstw - abolicja stanowi ogólną przesłankę negatywną

• indywidualny - te formę stosuje Prezydent RP (akt łaski). Może ona mieć miejsce w indywidualnych sprawach, po uprawomocnieniu się wyroku skazującego.

• indywidualny akt łaski może łagodzić lub likwidować skutki skazania

• w przypadku zlikwidowania staje się przeszkodą dla postępowania wykonawczego

8. Artykuł 17 par. 1 pkt 1-4 kpk

Art. 17. § 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1. czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia - określenie to należy rozumieć jako niedopełnienie czynu w ogóle lub jako niedopełnienie danego czynu przez oskarżonego

2. czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego - chodzi tu o to, że czyn ma miejsce, lecz nie zawiera znamion przestępstwa

3. ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa  - ta przesłanka obejmuje przypadku kontratypów, kiedy istnieje okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną, np. z powodu działania w stanie wyższej konieczności

społeczna szkodliwość czynu jest znikoma - nie stanowi przestępstwa, którego społeczna szkodliwość jest znikoma

4.  ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze - ta przesłanka obejmuje sytuacje, kiedy z mocy ustawy sprawca nie podlega karze, np. w razie dobrowolnego odstąpienia od dokonania lub zapobieżenia skutkom przestępstwa

4. Uczestnicy procesu karnego

1. Pojęcie uczestnika procesu

• Uczestnik procesu karnego - podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaka wyznacza mu prawo karne procesowe.

• Prawo nakłada na ten podmiot określone obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia. Są to z reguły podmioty, które swoim zachowaniem wpływają na bieg procesu karnego.

• Kategorie organów procesowych:

• organy procesowe

• prokurator

• Policja i inne organy ścigania karnego

• sądy (powszechne, wojskowe, SN)

• Krajowa Rada Sądownictwa ???

• Ponadpaństwowe organy wymiaru sprawiedliwości ???

• strony procesowe

• oskarżyciel publiczny

• pokrzywdzony

• oskarżyciel posiłkowy

• oskarżyciel prywatny

• powód cywilny

• oskarżony

• przedstawiciele procesowi stron

• przedstawiciel ustawowy

• obrońca

• pełnomocnik

• rzecznicy interesu społecznego

• przedstawiciel społeczny

• prokurator w procesie adhezyjnym

• Rzecznik Praw Obywatelskich

• pomocnicy procesowi

• osobowe źródła dowodowe (świadkowie)

• pozostali uczestnicy procesowi

2. Organy prowadzące proces

1. Uwagi wstępne

• Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowanie w procesie karnym w oznaczonej roli.

• Organu państwowe można podzielić stosownie do roli w pełnionym procesie:

• organy kierujące procesem - podmioty prowadzące proces na określonym jego etapie; organ ten dokonuje czynności procesowych i wydaje wiążące decyzje procesowe

• organy współdziałające - organy, które występując w procesie współdziałają z organem kierującym procesem

• np. w postępowaniu jurysdykcyjnym organem kierującym jest sąd lub prezes sądu, a współdziałającym m.in. prokurator

• Proces karny ma budowę etapową. W jego toku może następować zmiana organu prowadzącego proces:

• w postępowaniu przygotowawczym organem kierującym może być:

• organ prowadzący śledztwo lub dochodzenie

• organ nadzoru (prokurator)

• w postępowaniu rozpoznawczym (głównym)

• organem kierującym będzie: sąd, poza siedzibą lub rozprawą - prezes sądu

• organem współdziałającym - prokurator

• w postępowaniu wykonawczym będzie to np.

• Sąd I Instancji, Sąs penitencjarny …

• W polskim systemie prawnym organem prowadzącym postępowanie przygotowawcze w procesie karnym jest organ niesądowy - prokurator, lub inny organ ścigania, ale pod nadzorem prokuratora). Sąd może dokonywać kontroli niektórych decyzji (wyraźnie określonych w ustawach), lub wydawać niektóre decyzje (np. w psrawie tymczasowego aresztowania)

• Organem prowadzącym postępowanie rozpoznawcze jest sąd.

• W postępowaniu wykonawczym organami wykonującymi orzeczenia są:

• sąd pierwszej instancji,

• sąd penitencjarny,

• prezes sądu lub upoważniony sędzia,

• sędzia penitencjarny,

• dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna,

• sądowy kurator zawodowy,

• sądowy lub administracyjny organ egzekucyjny,

• urząd skarbowy,

• odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego,

• inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń.

1. Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze

1. Ogólna charakterystyka

• W etapie przesądowym prokurator jest organem mogącym prowadzić lub prowadzącym śledztwo lub dochodzenie, albo nadzorującym śledztwo lub dochodzenie w zakresie, a jakim sam ich nie prowadzi.

• W postępowaniu sądowym korzysta z uprawnień strony procesowej, występując jako oskarżyciel publiczny

2. Prokurator

• Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokurator podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje funkcje Prokuratora Generalnego.

• Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury.

• Zasady organizacyjne prokuratury:

• jednolitość - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury w Polsce stanowią jedna organizacyjną całość

• centralizm - wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegaja jednemu naczelnemu organowi - Prokuratorowi Generalnemu

• hierarchiczne podporządkowanie - jednostki organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, lecz za pośrednictwem jednostek organizacyjnych wyższego szczebla

• jednoosobowe kierownictwo - całością organów prokuratury, jak i każda jednostką kieruje zawsze jedna osoba - kolegialne rozstrzyganie jest nieznane

• niezależność:

• autonomia prokuratora w poszczególnych sprawach

• hierarchiczne podporządkowanie prokuratorowi wyższego rzędu

Zasady działania prokuratury:

• zasada legalizmu - polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Organy państwowe nie mogą dokonywać wyboru pomiędzy ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa, kierując się względami celowościowymi

• zasada bezstronności - organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu

• zasada działania z urzędu - (zasada oficjalności) ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego podmiotu, ze względu na atak sprawcy na porządek prawny.

• zasada współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowymi, organami spółdzielczymi i społecznymi - nakłada na prokuraturę obowiązek utrzymania z tymi podmiotami ścisłego kontaktu, szczególnie z organami gmin, Policji, kontroli państwowej

• zasada substytucji - prokurator wyższego rządu może zlecić czynność prokuratorowi podwładnemu

• zasada dewolucji - każdy prokurator wyższego rządu może przejąć do osobistego wykonania każdą czynność, która wg obowiązujących przepisów należy do prokuratora niższego rzędu

• zasada indyferencji - dla skuteczności czynności procesowych nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje

• zasada jednoosobowego dokonywania czynności

3. Policja i inne organy ścigania

• Organem centralnym jest Komendant Główny Policji, podległy MSWiA. Organami terenowymi są;

• komendanci wojewódzcy Policji

• komendanci powiatowi (miejscy) Policji

• komendanci komisariatów Policji

• Policja dokonuje czynności:

• dochodzeniowo-śledcze

• operacyjno-rozpoznawcze

• czynności administracyjno-porządkowe

• ponadto czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego, w zakresie określonym w ustawach.

• Niektóre uprawnienia funkcjonariuszy Policji:

• legitymowanie osób, w celu ustalenia ich tożsamości

• zatrzymanie w trybie przewidzianym w ustawach

• przeszukiwanie osób i pomieszczeń

• dokonywanie kontroli osobistej, przeglądania bagażu, ładunków

• zatrzymywanie osób pozbawionych wolności, które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i w wyznaczonym terminie do niego nie powróciły

• obserwowanie i rejestrowanie przy użyciu środków technicznych obrazu i dźwięku zdarzeń w miejscach publicznych oraz zdarzeń w wypadku czynności operacyjno-rozpoznawczych i administracyjno-porządkowych

• Środki przymusu - policjanci mogą stosować je w razie niepodporządkowania się wydanym poleceniom:

• fizyczne, techniczne i chemiczne - do obezwładnienia, konwojowania, zatrzymywania pojazdów

• pałki służbowe

• wodne środki obezwładniające

• psy i konie

• pociski niepenetracyjne

• broń palna w ostrą amunicją - wyłącznie na zasadach określonych w ustawie

Kontrola operacyjna

Przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, podejmowanych przez Policję, w celu zapobieżenia, wykrycia i ustalenia sprawców, uzyskania i utrwalenia dowodów ściganych z oskarżenia publicznego przestępstw umyślnych - sąd może zarządzić w drodze postanowienia kontrolę operacyjną.

• Kontrola operacyjna prowadzona jest niejawnie i polega na:

• kontrolowaniu treści korespondencji

• kontrolowaniu przesyłek

• stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalenie

• Czynności operacyjno-rozpoznawcze zmierzające do sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji o przestępstwie oraz ustalenia sprawców i uzyskania dowodów - mogą polegać na:

• niejawnym nabyciu lub przejęciu pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi albo zakazanych (co do obrotu, wytwarzania, posiadania) korzyści majątkowych

• złożeniu propozycji nabycia, zbycia lub przejęcia ww. przedmiotów

2. Sądy

1. Uwagi wstępne

• W postępowaniu głównym organami rozstrzygającymi są sądy. Kierują procesem karnym i wydają decyzje procesowe w postaci orzeczeń.

• System sądownictwa obejmuje:

• sądy powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne) - z reguły orzekają w sprawach karnych

• sądy administracyjne

• sądy wojskowe - mogą rozstrzygać sprawy karne jako sądy szczególne

• Sąd Najwyższy

2. Sądy powszechne

• Sądy rejonowe są powoływane dla jednej lub więcej jednostek podziału terytorialnego stopnia podstawowego w granicach tego samego województwa. W gminie może działać więcej niż jeden sąd rejonowy

• Sądy okręgowe tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej 2 sądów rejonowych

• Sądy apelacyjne tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej 2 sądów okręgowych

• Sądy powszechne są zasadniczymi organami rozstrzygającymi - sprawy podlegające sądom są z reguły powierzane sądom powszechnym, o ile przepisy nie wskazują inaczej.

3. Sądy wojskowe

• Sądy wojskowe są sądami szczególnymi. Należą do nich:

• sądy garnizonowe

• sądy okręgowe

4. Sąd Najwyższy

1. Organizacja SN

• SN dzieli się na Izby:

• Cywilną

• Karną

• Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych

• Wojskową

Na czele SN stoi I Prezes SN, powoływany przez Prezydenta RP na 6-letnią kadencję, spośród sędziów SN w stanie czynnym.

Pracami każdej izby kieruje jeden z prezesów tego sądu.

2. Środki nadzoru SN nad orzecznictwem sądowym

1. Ogólna charakterystyka

• Nadzór SN dotyczy wyłącznie orzekania. Jego celem jest zapewnienie merytorycznej słuszności, zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów innych organów poddanych kontroli SN.

• Środku nadzoru judykacyjnego SN

• instancyjne i pozainstancyjne - w zależności od tego, czy nadzór ma miejsce w toku instancji, czy poza nią

• instancyjne - związane są z rozpoznawaniem przez SN środków odwoławczych od nieprawomocnych orzeczeń i zarządzeń wojskowych sądów okręgowych

• pozainstancyjne - w tym:

• kasacja,

• wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności co do wykładni prawa,

• przekazanie do rozstrzygnięcia zagadnień prawnych związanych z konkretną sprawą, wymagających zasadniczej wykładni ustawy,

• wznowienie postępowania zakończonego przez SN lub sądem apelacyjnym

• korygujące i profilaktyczne - w zależności od tego, czy są to środki upoważniające do modyfikowania orzeczeń, czy nie

• konkretne i ogólne (abstrakcyjne) - w zależności od tego, czy mogą być stosowane w konkretnej toczącej się sprawie, czy są wykorzystywane bez związku z oznaczoną sprawą

2. Udzielanie wykładni przez SN

• Przedstawienie zagadnienia prawnego lub wniosku o udzielenie wykładni przez SN ma na celu zapewnienie prawidłowej wykładni prawa oraz zapewnienie jednolitości orzecznictwa.

• Można wyróżnić:

• wykładnię udzielaną w konkretnej sprawie -

• każdy sąd działający jako odwoławczy może przekazać do SN zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni do rozstrzygnięcia, odraczając rozpoznanie sprawy

• jeżeli SN, rozpoznając kasację lub inny środek odwoławczy poweźmie wątpliwości co do wykładni prawa - może odroczyć sprawę i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów

• wykładnię o charakterze abstrakcyjnym - jeżeli w orzecznictwie sądów ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa - może być zgłoszony wniosek o ich rozstrzygnięcie przez SN w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowiednim składzie

• z wnioskiem takim może wystąpić: I Prezes SN, RzPO, Prok. Gen.

• Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb, oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej

• Uzyskanie przez uchwałę mocy zasady prawnej ma ten skutek, że odstąpienie od niej wymaga rozstrzygnięcia przez pełny skład izby.

5. Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego

Sąd karny jest organem rozstrzygającym sytuacje konfliktowe, które wynikają z naruszenia prawa karnego materialnego i ponoszenia za to odpowiedzialności karnej.

Sąd karny rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub innego organu - korzysta w tym zakresie ze swobody decyzyjnej.

Ograniczenia ogólnej reguły samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego:

• art. 8 § 2 kpk - problem prejudycjalności - rozstrzygnięcie innego sądu jest wiążące dla sądu rozstrzygającego sprawę karną, w tym:

• wypadki, w których treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od rozstrzygnięcia określonej kwestii przez inny organ (np. orzeczenia TK)

• sąd karny jest związany rozstrzygnięciami innego sądu, które wg prawomocnie wydanego rozstrzygnięcia kształtuje prawo lub stosunek prawny (np. orzeczenie o rozwodzie)

• orzeczenia sądów administracyjnych są wiążące, o ile kształtują prawo lub stosunek prawny

• niekiedy wiążące będą także decyzje administracyjne kształtujące prawo lub stosunek prawny - np. pozwolenie na broń

• inne ograniczenia:

• w razie wydania uchwały przez SN w konkretnej sprawie

• przy ponownym rozpatrzeniu sprawy sąd wiążą wskazania co do dalszego postępowania ale i również zapatrywania prawne sądu odwoławczego

6. Właściwość sądu

1. Uwagi wstępne

• Właściwość sądu jest ustalana na podstawie kryteriów decydują o kompetencji sądu do rozpoznania sprawy.

• Za pomocą właściwości sądów dąży się do imiennego wskazania sądu uprawnionego i zobowiązanego do rozpoznania konkretnej sprawy. W ramach właściwości możemy wyodrębnić:

• właściwość ogólną - która obejmuje właściwość:

• rzeczową,

• miejscową,

• funkcjonalną

• właściwość szczególna, w tym:

• właściwość z łączności spraw,

• właściwość z przekazania sprawy

• Sąd jest z urzędu zobowiązany do badania swej właściwości. W razie stwierdzenia swej niewłaściwości sąd uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę sądowi właściwemu lub innemu organowi.

• O swej niewłaściwości sąd orzeka postanowieniem (na które przysługuje zażalenie). Z powodu niewłaściwości sprawa nie podlega umorzeniu.

• Naruszenie właściwości rzeczowej sądu okręgowego przez sąd rejonowy stanowi bezwzględną przyczynę uchylenie orzeczenia.

• W razie stwierdzenia swej niewłaściwości miejscowej:

• przed rozprawą - sąd uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę

• na rozprawie - sąd może uznać się za niewłaściwy i przekazać sprawę sądowi właściwemu tylko wówczas, gdy powstanie konieczność odroczenia rozprawy z innego powodu

2. Właściwość rzeczowa

• Właściwość rzeczowa polega na ustaleniu sądu (organu odpowiedniego szczebla), który ma rozpoznać sprawę w I instancji.

• W sądach powszechnych jest to ustalenie, czy w I instancji sprawę ma rozpoznać sąd niższego rzędu, jakim jest sąd rejonowy, czy sąd okręgowy.

• Regułą jest, że sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które z mocy ustawy przekazane zostały do właściwości innego sądu (okręgowego)

• Można wyróżnić właściwość rzeczową:

• stałą - która obejmuje kategorie przestępstw wyraźnie w ustawie wyliczone (przestępstwa o większym ładunku społecznej szkodliwości czynu). Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:

• ruchomą - sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi I instancji sprawę, o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy

3. Właściwość miejscowa

• Właściwość miejscowa pozwala na ustalenie imiennego sądu uprawnionego i zobowiązanego do rozpoznania oznaczonej sprawy.

• Kryterium I stopnia - dla określenia tej właściwości jest miejsce popełnienia przestępstwa. Miejscowo właściwy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo.

• miejscem popełnienia przestępstwa jest miejsce , gdzie sprawca działał, lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu nastąpił, lub wg zamiaru sprawcy miał nastąpić

• Każdy z tych składników ma równą wartość (teoria równorzędności). Jeżeli wg tych kryteriów przestępstwo zostało popełnione w dwóch lub więcej okręgach sądów o właściwości decyduje reguła wyprzedzenia - właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

• Kryteria II stopnia - stosuje się wówczas, gdy nie można ustalić właściwości miejscowej na podstawie kryterium I stopnia. W takim wypadku właściwym będzie sąd, w którego okręgu najpierw :

• ujawniono przestępstwo

• ujęto oskarżonego

• oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał

W razie zbiegu tych kryteriów decyduje reguła wyprzedzenia.

Jeśli nie da się ustalić właściwości miejscowej na podstawie ww. kryteriów - ma zastosowanie kryterium III stopnia - sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieścia miasta stołecznego Warszawy.

4. Właściwość funkcjonalna

• Właściwość funkcjonalna jest właściwością obejmującą zakres czynności należących do kompetencji sądu. Obejmuje właściwość rzeczową oraz inne czynności dokonywane przez sąd z upoważnienia ustawowego”

• właściwość funkcjonalna sądu rejonowego obejmuje:

• orzekanie w I instancji

• rozpatrywanie zażaleń na niektóre postanowienia prokuratora

• udzielanie pomocy sądowej

• właściwość funkcjonalna sądu okręgowego:

• orzekanie w I instancji

• orzekanie w II instancji w sprawach, które w I instancji rozpoznają sądy rejonowe

• orzekanie o odszkodowaniu za niesłuszne skazanie

• orzekanie o wznowieniu

• właściwość funkcjonalnej sądu apelacyjnego:

• rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wykonawczych w I instancji w sądzie okręgowym

• orzekanie w innych sprawach

5. Właściwość z łączności spraw

• Właściwość z łączności spraw - właściwość szczególna ze względu na złożoność sprawy.

• Właściwość z łączności spraw występuje w sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka czynów. Złożoność sprawy może być wynikiem:

• łączności podmiotowej - która występuje wówczas, gdy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka przestępstw tej samej osoby.

• całą sprawę rozpoznaje jeden sąd - ten, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, jeżeli sprawy wg zwyczajnych kryteriów właściwości należą do sądów tego samego rzędu.

• jeżeli przestępstwa należą do właściwości sądów różnego rzędu - całą sprawą kieruje sąd wyższego rzędu

• łączności przedmiotowej - gdy istnieją związki rzeczowe między poszczególnymi przestępstwami, np. przestępstwa sprawcy głównego, pomocnika i podżegacza

• sądem właściwym dla rozpoznania sprawy jest sąd właściwy dla sprawcy głównego

• łączności przedmiotowo-podmiotowej - sprawę rozpoznaje się na podstawie kryteriów określonych dla łączności podmiotowej i przedmiotowej

Właściwość z łączności spraw ma charakter obligatoryjny, natomiast wyłączenie pojedynczej sprawy i jej odrębne rozpoznanie wymaga wydania postanowienia.

6. Właściwość z przekazania sprawy

• Właściwość z przekazania sprawy stanowi wyjątek od właściwości miejscowej. Polega na przekazaniu sprawy innemu sądowi równorzędnemu w stosunku do tego, który jest właściwy miejscowo do rozpoznania sprawy.

Art. 36 kpk: Sąd wyższego rzędu nad sądem właściwym może przekazać sprawę innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli większość osób, które należy wezwać na rozprawę, zamieszkuje blisko tego sądu, a z dala od sądu właściwego

• Sąd właściwy może wówczas zwrócić się do sądu nad nim przełożonego o przekazanie sprawy.

• Postanowienie sądu wyższego rzędu jest wiążące dla sądu, któremu sprawę przekazano do rozpoznania.

Art. 37 kpk:. Sąd Najwyższy może z inicjatywy właściwego sądu przekazać sprawę do rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości.

• Z inicjatywą o przekazanie sprawy może wystąpić właściwy sąd.

Art. 43. Jeżeli z powodu wyłączenia sędziów rozpoznanie sprawy w danym sądzie jest niemożliwe, sąd wyższego rzędu przekazuje sprawę innemu sądowi równorzędnemu.

• Art. 11a przep. wpr. kpk: Jeśli rozpoznanie sprawy w sądzie miejscowo właściwym nie jest możliwe w terminie zabezpieczającym uniknięcie przedawnienia karalności określonego w art. 101 kk, sąd apelacyjny na wniosek właściwego sądu może przekazać taką innemu sądowi równorzędnemu

7. Spory o właściwość sądu

• Spory o właściwość mogą zachodzić wyłącznie między sądami równorzędnymi. Sporów między sądami różnego rzędu być nie może, gdyż rozstrzygnięcie sądu wyższego rzędu o przekazaniu sprawy sądowi niższego rzędu, jest dla tego ostatniego wiążące.

• Spór pozytywny - zachodzi, gdy dwa sądy dążą do rozpoznania tej samej sprawy.

• Spór negatywny - zachodzi, gdy dwa sądy równorzędne stwierdzają brak podstaw dla swojej właściwości.

• Spór o właściwość powstaje na skutek przekazania sprawy przez jeden sąd drugiemu równorzędnemu sądowi.

• Ten sąd, któremu sprawę przekazano - może ją rozpoznać, lub wszcząć spór, jeżeli ustali, że nie jest właściwy do jej rozpoznania. Wszczynając spór, sąd ten przekazuje sprawę sądowi nad nim przełożonemu, który powinien rozstrzygnąć wszczęty spór.

Orzeczenie sądu wyższego rzędu jest ostateczne.

7. Składy orzekające sądu

• W zakresie składów orzekających obowiązują:

• zasada kolegialności

• zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości

• Sądy orzekają w następujących składach:

• na rozprawie w sądzie rejonowym i okręgowym orzeka skład jednoosobowy (jeden sędzia zawodowy), jeżeli ustawa nie stanowi inaczej

• sędzia ma prawa i obowiązki przewodniczącego

• w sprawach o zbrodnie - sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników

• w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności - sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników

• sąd I instancji, jeśli tak postanowi, ze względu na szczególną zawiłość sprawy - może rozpoznawać sprawę w składzie trzech sędziów

• na posiedzeniach:

• sąd rejonowy oraz okręgowy - orzeka w składzie jednego sędziego

• sąd apelacyjny i SN - w składzie trzech sędziów

• na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej - sąd orzeka w składzie trzech sędiów zawodowych, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej

• od wyroku wymierzającego karę dożywotniego pozbawienia wolności - sąd rozpoznaje apelację lub kasację w składzie pięciu sędziów

3. Wyłączenie organu prowadzącego proces karny

• Instytucja wyłączenia organu prowadzącego proces pozwala na wyłączenie imiennie oznaczonego sędziego - nie jest możliwe globalne wyłączenie całego sądu jako takiego za pomocą jednej czynności procesowej

• Wyłączenie sędziego z mocy prawa - następuje tylko w przypadkach taksatywnie wyliczonych w art. 40 kpk, a więc jeżeli:

• sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

• jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

• jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

• był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

• brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

• brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

• brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

• brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

• prowadził mediację.

Powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

• Wyłączenie sędziego na wniosek - następuje gdy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość, co do jego bezstronności w danej sprawie

Wyłączenie sędziego następuje:

• na żądanie sędziego

• z urzędu

• na wniosek strony

Sędzia ulega wyłączeniu z urzędu przez złożenie na piśmie oświadczenia do akt, stwierdzającego istnienie okoliczności wyłączającej go od prowadzenia sprawy z mocy prawa

• nie jest konieczna decyzja sądu w tej sprawie

• na to miejsce wstępuje inny sędzia

• także strona może złożyć wniosek o wyłączenie sędziego z ww. przyczyn; jeżeli sędzia nie złoży tu odpowiedniego oświadczenia, albo w oświadczeniu nie potwierdzi istnienia okoliczności wyłączających - wniosek taki rozstrzyga sąd orzekający w danej sprawie

O wyłączeniu sędziego na podstawie art. 41 kpk (wyłączenie na wniosek) - może decydować tylko sąd, bez udziału sędziego, którego dotyczy wyłączenie lub który został już wyłączony wcześniej.

• wniosek winien wskazywać imiennie sędziego którego dotyczy

• wyłączenie może obejmować kolejno poszczególnych sędziów

• jeżeli wniosek dotyczy ostatniego niewyłącznego sędziego - sprawę przekazuje się sądowy wyższego rzędu, a w razie wyłączenia ostatniego sędziego - sąd wyższego rzędu przekazuje jednocześnie sprawę innemu sądowi równorzędnemu do rozpoznania

Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony po rozpoczęciu przewodu sądowego, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu

Niewyłącznie sędziego mimo istnienia przyczyn przewidzianych w art. 40 par. 1 kpk skutkuje bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia.

Orzekanie przez sędziego który podlega wyłączeniu z mocy art. 41 par. 1 kpk może stanowić przyczyną odwoławczą (w razie zaistnienia obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia - art. 438 kpk).

Przyczyny wyłączenia mają odpowiednie zastosowanie do prokuratora, innych osób prowadzących postępowanie odwoławcze, innych oskarżycieli publicznych.

1. Sygnalizacja uchybień

• Organy procesowe w ramach zadań profilaktycznych sygnalizują spostrzeżone w procesie karnym poważne uchybienia w czynnościach instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, szczególnie, gdy mogą one sprzyjać popełnianiu przestępstw

• O uchybieniach takich sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zawiadamia organ powołany do nadzoru nad daną jednostką, a w razie potrzeby organ kontroli

2. Krajowa Rada Sądownictwa

KRdS stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Do najważniejszych ej zadań należą:

• rozpatrywanie i ocenianie zaopiniowanych przez zgromadzenie sędziów kandydatów na stanowiska sędziów SN, sądów administracyjnych, sądów powszechnych i sądów wojskowych

• przedstawianie Prezydentowi RP wniosków o ich powołanie

• występowanie do TK z wnioskiem w sprawie stwierdzenia zgodności z Konstytucją RP aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów

Kadencja - 4 lata

Skład: I Prezes SN, Prezes NSA, MS, osoba wskazana przez Prezydenta RP, dwóch członków wybranych przez sędziów SN, jeden przez ZO NSA, 12 sędziów sądów powszechnych i wojskowych, 4 posłów, 2 senatorów.

3. Ponadpaństwowe organy wymiaru sprawiedliwości

1. Uwagi wstępne

2. Organy Konwencji Europejskiej

3. Komitet Praw Człowieka

1. Strony procesowe

1. Pojęcie, rodzaje i cechy stron procesowych

1. Pojęcie i rodzaje stron procesowych

• Stronami procesowymi są podmioty stosunku spornego, występujące w procesie karnym we własnym imieniu, mające interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu.

• Strona występuje we własnym imieniu lub działa przez swego przedstawiciela.

• Strona czynna - podmiot występujący z określonym żądaniem, np. aktem oskarżenia lub z powództwem cywilnym, lub żądanie to popierający (np. oskarżyciel posiłkowy)

• do stron czynnych można zaliczyć oskarżycieli (publicznego, posiłkowego, prywatnego) i powoda cywilnego

• Strona bierna - podmiot, przeciwko komu jest skierowane żądanie, przeciwko komu toczy się proces. Jest nim oskarżony.

• Strony zastępcze - podmioty, które na podstawie upoważnienia ustawowego wykonują uprawnienia procesowe pokrzywdzonego przed zawiązaniem procesu karnego.

• np. w razie śmierci pokrzywdzonego przed rozpoczęciem procesu jego prawa mogą wykonywać osoby najbliższe (małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, osoba przysposabiająca, przysposobiona, a w przypadku ich braku lub nieujawnieni - prokurator działając z urzędu

• Strona nowa - osoby wymienione w art. 52 kpk, wstępujące w miejsce pokrzywdzonego zmarłego w czasie trwania procesu (występującego jako oskarżony posiłkowy, prywatny, powód cywilny)

• Strony szczególne:

• interwenient - podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, zgłosił w tym postępowaniu roszczenie do przedmiotów podlegających przepadkowi.

• osobę zbiorową w ramach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

Podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, JST i ich związków.

Podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej w warunkach określonych w ustawie.

Za czyny określone ustawą podmiotu zbiorowego orzeka się karę pieniężną w wysokości określonej w art. 7 tej ustawy. Wobec podmiotu zbiorowego orzeka się także przepadek.

• Odpowiedzialność posiłkowa i podmioty odpowiedzialności posiłkowej

• Podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej - osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna mniemająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe wezwał do udziału w tym charakterze (art. 53 § 40 kks)

• Odpowiedzialność posiłkowa - występuje wówczas, gdy za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa można uczynić w całości lub w części odpowiedzialną posiłkowo osobę (prawna, fizyczną, …), jeżeli sprawcą jest zastępca tego podmiotu prowadzący jego sprawy jako pełnomocnik, zarządca, pracownik. … , a zastępowany podmiot odniósł lub mógł odnieść z popełnionego przestępstwa jakąkolwiek korzyść majątkową.

• o zwrocie korzyści przez osobę odpowiedzialną posiłkowo (w całości lub części) na rzecz Skarbu Państwa orzeka sąd na wniosek prokuratora (art. 416 kpk)

• Osoba zobowiązana do zwrotu korzyści majątkowej staje się podmiotem procesowym od czasu złożenia przez prokuratora wniosku o nałożenie na nią obowiązku zwrotu korzyści Skarbowi Państwa. Wniosek taki wraz z uzasadnieniem winien być dołączony do aktu oskarżenia.

• nie jest jednak stroną procesową - bowiem jej uprawnienia uregulowano w poszczególnych przepisach, obok uprawnień stron procesowych - jej pozycja jest zbliżona do strony procesowej

Współuczestnictwo w procesie karnym

W procesie karnym można mówić o współuczestnictwie, kiedy w tej samej roli procesowej po stronie czynnej lub wiernej występuje kilka osób.

Współuczestnictwo po stronie biernej - w sprawie występuje kilku oskarżonych. Sytuacja taka jest możliwa w razie:

• łączności przedmiotowej

• łączności podmiotowo-przedmiotowej.

Aktem oskarżenia w jednej sprawie należy objąć wszystkich sprawców, których czyny pozostają w związku rzeczowym (współsprawca, pomocnik, podżegacz)

W procesie karnym po stronie biernej co do oskarżonego, nie ma współuczestnictwa koniecznego. Każdy kolejno wykryty współsprawca, podżegacz, pomocnik może być pociągany do odpowiedzialności karnej. Ściganie ma miejsce w jednym procesie lub w odrębnych procesach, jeżeli czyny, lub sprawcy czynów wyjdą na jaw w pewnych odstępach czasu.

Współuczestnictwo po stronie czynnej - dotyczy pokrzywdzonego. Przepisy kpk nie wymagają by wszyscy pokrzywdzeni wystąpili jednocześnie w jednym procesie. Każdy z nich ma uprawnienie do wniesienia i popierania skargi - jeżeli jednak uczyni to jeden z nich - pozostali pokrzywdzeni tym samym czynem mogą przyłączyć się do toczącego się postępowania do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.

Późniejsze przyłączenie się pokrzywdzonego nie jest możliwe ani w czasie trwania procesu, ani po uprawomocnieniu się orzeczenia.

2. Zdolność procesowa

• Zdolność procesowa - ogólne uprawnienie do stania się stroną stosunku spornego - stania się stroną procesową.

• Zdolność procesowa może występować po:

• stronie czynnej - posiadają ją osoby fizyczne bez względu na wiek, także małoletni - ale jego prawa wykonuje ustawowy przedstawiciel, osoby prawne, instytucje

• stronie biernej - posiadają ją osoby fizyczne, które ukończyły 13 lat (postępowanie w stosunku do nieletnich o czyny karalne ma zastosowanie w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13 nie ukończyły lat 17)

• zdolność procesowa osób prawnych zachodzi w takim zakresie, w jakim występuje odpowiedzialność takich podmiotów:

• w ramach odpowiedzialności posiłkowej

• w ramach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

3. Legitymacja procesowa

• Legitymacja procesowa - tytuł prawny do wystąpienia w konkretnym procesie.

• Np. do wystąpienia w charakterze oskarżyciela publicznego uprawniony jest prokurator, na podstawie szczególnego upoważnienia ustawowego.

• Uprawnienie do wystpienia w roli oskarżyciela prywatnego, powoda cywilnego i oskarżyciela posiłkowego ma pokrzywdzony tym czynem, co do którego toczy się proces.

• Osoba mająca zdolność procesową i legitymację procesową może nie mieć zdolności do działania w procesie - np. pokrzywdzony małoletni. W takim wypadku uprawnienia do osobistego działania w procesie będzie miał ustawowy przedstawiciel małoletniego lub pełnomocnik ustanowiony przez przedstawiciela ustawowego.

• Obrońca oskarżonego posiada legitymację procesową, jeżeli jest adwokatem. Adwokat uzyskuje legitymację do działania w konkretnym procesie w charakterze obrońcy na skutek udzielenia mu upoważnienia przez oskarżonego.

• Pełnomocnikiem może być tylko adwokat lub radca prawny (w odniesieniu do instyt.).

2. Pojęcie i rodzaje oskarżycieli

• Oskarżycielem jest tylko taki podmiot procesowy, który występuje do sądu z żądaniem ukarania oznaczonej osoby za popełnienie określonego czynu karalnego i żądanie to w toku procesu popiera, albo popiera oskarżenie wniesione przez inny podmiot.

• Wg. kryterium podmiotowego można wyróżnić oskarżycieli:

• organ państwowy (prokurator, organ administracji)

• czynnik społeczny (np. oskarżyciel społeczny)

• pokrzywdzony (może wystąpić w procesie karnym w charakterze oskarżyciela prywatnego lub posiłkowego)

• każdy obywatel, bez względu na osobiste pokrzywdzenie (actio popularis) - polski proces karny nie przewiduje takiej możliwości

• Wg kryterium stanowiska, jakie oskarżyciel zajmuje w procesie można wyróżnić:

• oskarżyciel główny - oskarżyciel typowy dla danego trybu ścigania przestępstw.

• oskarżycielem głównym w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego będzie prokurator

• w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego - oskarżyciel prywatny

• prokurator swoim działaniem (o ile wymaga tego interes społeczny) eliminuje oskarżyciela prywatnego z konkretnego procesu przez ingerencję w sprawę prywatno-skargową)

• oskarżyciele drugorzędni - oskarżyciel posiłkowy

• Obowiązujący kpk przewiduje trzy kategorie oskarżycieli:

• oskarżyciel publiczny

• oskarżyciel prywatny

• oskarżyciel posiłkowy

3. Oskarżyciel publiczny

• Oskarżyciel publiczny - organ państwa występujący w szczególnym charakterze - jako rzecznik państwa. W tym charakterze może dokonywać czynności w interesie ogółu, w tym w interesie oskarżonego, może i powinien wnosić o przeprowadzenie znanych mu dowodów korzystnych dla oskarżonego lub składać środki odwoławcze na korzyść oskarżonego, jeżeli wymagają tego okoliczności sprawy.

• Oskarżycielem publicznym głównym w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego jest prokurator. Ma on pozycję nadrzędną. Oskarżycielem publicznym mogą być także inne organy państwowe:

• działające zamiast prokuratora

• występujące zamiast lub obok prokuratora

Nadrzędność prokuratora jako oskarżyciela publicznego:

• działalność prokuratora w roli oskarżyciela jest regułą (nie wymaga szczególnego ustawowego upoważnienia), natomiast kompetencje innych oskarżycieli muszą być wyraźnie w ustawie wymienione

• prokurator jest uprawniony do występowania w roli oskarżyciela we wszystkich sprawach natomiast pozostali oskarżyciele publiczni tylko w sprawach o te przestępstwa, które na mocy szczególnych przepisów zostały im powierzone

• prokurator swym działaniem z reguły wypiera z procesu inne organy uprawnione do wystąpienia w roli oskarżyciela publicznego

• Prokurator może także włączyć się do postępowania w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.

• Uprawnienia asesora pełniącego obowiązki prokuratora - posiada uprawnienia prokuratora, z tym, że nie może on:

• brać udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym

• dokonywać jakichkolwiek czynności przed SN

• Inne organy które mogą działać zamiast prokuratora:

• organy Inspekcji Handlowej

• organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej

• urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej

• Prezes UKE

• organy Straży Granicznej

• Na mocy odrębnych przepisów oskarżycielami publicznymi działającymi zamiast prokuratora są:

• Straż Leśna

• dyrektorzy, funkcjonariusze parków narodowych oraz inni wymienieni funkcjonariusze

• Strażnicy Służby Łowieckiej

• Uprawnienia wymienionych organów do występowania jako oskarżyciele doznają ograniczeń działaniem prokuratora. Występują one zamiast prokuratora - jednak prokurator usuwa ich w takim zakresie, w jakim sam podejmuje czynności.

Organy działające zamiast lub obok prokuratora:

• oskarżycielem publicznym przed sądem, oprócz prokuratora jest organ, który wnosi i popiera oskarżenie

• urzędy celne

• urzędy skarbowe

• inspektor kontroli skarbowej

• Straż Graniczna

• Policja

• ABW

• Żandarmeria Wojskowa

W wypadku wstąpienia prokuratora do postępowania po wniesieniu aktu oskarżenia przez ww. organy - nie tracą one uprawnień oskarżycielskich.

W postępowaniu przed sądami wojskowymi jedynym oskarżycielem publicznym w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe jest prokurator wojskowy.

WW. organy działają obok lub zamiast prokuratora - oznacza to, że w przypadkach, w których prokurator nie występuje - organy te stają się jedynym działającym oskarżycielem publicznym. Natomiast wystąpienie prokuratora w sprawie - nie pozbawia ich uprawnień oskarżycielskich.

Dyrektywa bezstronności - obowiązuje oskarżycieli publicznych. Oskarżyciel publiczny reprezentuje państwo, które jest zainteresowane sprawiedliwym i zgodnym z prawem zakończeniem procesu.

Instytucja wyłączenia z procesu - art. 47 kpk przepisy o wyłączeniu sędziego stosuje się odpowiednio do prokuratora innych oskarżycieli, osób prowadzących postępowanie przygotowawcze.

Możliwość odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia:

Prokurator winien odstąpić od oskarżenia:

• gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów oskarżenia -

• w czasie przewodu sądowego - w razie braku wystarczających dowodów winy -prokurator nie powinien ratować się odstąpieniem od oskarżenia, lecz wnosić o uniewinnienie (oskarżonemu należy się pełna rehabilitacja)

4. Pokrzywdzony

• Pokrzywdzony - osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przestępstwem. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej.

• Za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

• O pokrzywdzeniu decyduje z reguły bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia przestępstwem, dobra prawnego oznaczonej osoby. O tym, czyje dobro zostało naruszone - decyduje prawo karne materialne.

• Do legitymacji pokrzywdzonego nie jest konieczne stanowcze ustalenie bezpośredniego zagrożenia lub naruszenia. Wystarczy, że to naruszenie lub zagrożenie ma charakter hipotetyczny, to znaczy możliwy w świetle twierdzeń wskazanego lub istniejącego materiału dowodowego.

• W wyniku jednego przestępstwa pokrzywdzonym może być jedna lub więcej osób. Jeśli pokrzywdzonych z tego samego czynu jest więcej - każdy z nich korzysta samodzielnie z uprawnień przysługujących pokrzywdzonemu.

• Jeżeli jeden pokrzywdzony wniesie i popiera oskarżenie prywatne - inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania.

• Pokrzywdzony ma prawo wziąć udział w rozprawie i pozostać na sali, choćby miał składać zeznania jako świadek - sąd wówczas przesłuchuje go jako pierwszego. Pokrzywdzony nie może natomiast występować w roli biegłego.

• Rola pokrzywdzonego w procesie karnym:

• w stadium postępowania przygotowawczego - pokrzywdzony jest stroną

• w postępowaniu przed sądem - sam fakt pokrzywdzenia nie stwarza dla pokrzywdzonego pozycji prawnej strony procesowej. Prawa strony pokrzywdzony uzyskuje wówczas, gdy wystąpi w jednej z trzech ról procesowych:

• oskarżyciela prywatnego

• oskarżyciela posiłkowego

• powoda cywilnego

W przeciwnym wypadku pokrzywdzony nie będzie stroną procesową.

Wykonywanie praw pokrzywdzonego przez pełnomocnika:

• w sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeżeli nie działa organ instytucji - prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy instytucji kontroli państwowej

• w razie śmierci pokrzywdzonego - jego prawa mogą wykonywać najbliżsi - małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo, przysposobiony, przysposabiający, a w wypadku ich nieujawnieni - prokurator

• jeśli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub zdrowie - osoba, pod pieczą której pokrzywdzony pozostaje

• Oskarżyciel posiłkowy

• Oskarżycielowi posiłkowemu przysługuje prawo do udziału w postępowaniu w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego w charakterze strony.

• W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać w charakterze oskarżyciel posiłkowego:

• jako oskarżyciel posiłkowy uboczny - obok oskarżyciela publicznego, który wniósł oskarżenie - art. 54 kpk

• jako oskarżyciel posiłkowy subsydiarny - zamiast oskarżyciela publicznego, gdy nie wniósł on aktu oskarżenia - art. 55 kpk

Oskarżyciel posiłkowy uboczny - gdy akt oskarżenia wniósł do sądu oskarżyciel publiczny - pokrzywdzony do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej jest uprawniony do złożenia oświadczenia (pisemnie lub ustnie), że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Oświadczenie to ma charakter konstytuujący - od tego momentu w procesie występuje oskarżyciel posiłkowy.

• sąd jednak bada, czy osoba składająca ww. oświadczenie jest do tego legitymowana i czy oświadczenie zostało złożone do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego ba rozprawie głównej.

• w razie niezachowania któregokolwiek w tych wymogów - oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowanie

• jeśli oskarżyciel publiczny odstąpi w toku procesu od oskarżenia - nie pozbawia to uprawnień oskarżyciela posiłkowego - w tej chwili staje się on jedynym oskarżycielem w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego

• Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny - w sytuacji, gdy prokurator odmawia wszczęcia lub umarza postępowanie przygotowawcze kpk wprowadza możliwość działania pokrzywdzonego w charakterze oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego (zamiast oskarżyciela publicznego).

• uregulowanie to ma zastosowanie tylko wówczas, gdy prokurator odmówi wszczęcia lub umorzy postępowanie przygotowawcze

• na odmowę wszczęcia lub umorzenie postępowania przez prokuratora pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie

• jeśli sąd zaskarżone postanowienie utrzyma w mocy - odpada możliwość wniesienia skargi przez pokrzywdzonego

• jeśli sąd uchyli zaskarżone postanowienie, a prokurator w dalszym ciągu wydaje ponowne postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego - pokrzywdzony może:

• postanowienie do zaskarżyć do sądu na ogólnej zasadzie (art. 306 kpk)

• wnieść akt oskarżenia (o czym pokrzywdzony winien być pouczony) w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o ponownym postanowieniu (termin prekluzyjny)

• akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata (przymus adwokacki z zachowaniem warunków art. 332 i 333 § 1 kpk.). Jeżeli pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa, społeczna - akt oskarżenia może sporządzić także radca prawny.

• w postępowaniu zainicjowanym skarga subsydiarną może brać udział prokurator (art. 55 § 4 kpk), jednak prokurator nie może ograniczać swym działaniem stanowiska oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego.

Uprawnienia oskarżyciela posiłkowego:

• mają charakter samodzielny - są niezależne od uprawnień oskarżyciela publicznego

• oskarżyciel posiłkowy nie może dokonywać czynności na korzyść oskarżonego, gdyż nie pełni on roli rzecznika interesu społecznego

• oskarżyciel posiłkowy może:

• brać udział w rozprawie i w posiedzeniach

• zadawać pytania i składać oświadczenia

• składać wnioski

• posiadać pełnomocnika

• wnosić środki zaskarżenia

Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie - dla zabezpieczenia toku postępowania (art. 56 § 1 kpk).

Sąd może zadecydować, że oskarżyciel posiłkowy nie może wystąpić w postępowaniu, gdyż bierze w nim udział określona przez sąd liczba oskarżycieli posiłkowych.

• W razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie - postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w miejsce zmarłego. Jeśli tego nie uczynią w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela posiłkowego - sąd umarza postępowanie.

• Oskarżyciel posiłkowy w postępowaniu wszczętym z oskarżenia prywatnego

• Jeżeli prokurator:

• wstąpi do postępowania już wszczętego - pokrzywdzony korzysta z praw oskarżyciela posiłkowego. Odstąpienie prokuratora od ingerencji powoduje, że pokrzywdzony powraca do roli oskarżonego prywatnego.

• wszczyna postępowanie w sprawie o przestępstwo prywatnoskargowe - pokrzywdzony może Az do czasu otwarcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

• pokrzywdzony, który nie wniósł oskarżenia - może w ciągi 14 dni (termin zawity) od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne - w przeciwnym wypadku sąd umarza postępowanie

1. Oskarżyciel prywatny

• Oskarżycielem prywatnym - jest pokrzywdzony (osoba fizyczna, prawna …):

• który wniósł i popiera oskarżenie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, występując w sprawach z oskarżenia prywatnego po stronie czynnej

• którego dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo

• Oskarżyciel prywatny uzyskuje pozycję strony procesowej. Od inicjatywy oskarżyciela prywatnego zależy wszczęcie postępowania w sprawie prywatnoskargowej oraz dalszy jego byt.

• Pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym na skutek wniesienia skargi prywatnej (uproszczony akt oskarżenia). Skargę prywatną mogą wnieść także ustawowi przedstawiciele pokrzywdzonego oraz strony zastępcze w razie śmierci pokrzywdzonego.

• Jeśli pokrzywdzonych tym samym czynem jest więcej - pozostali pokrzywdzeni mogą aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do toczącego się postępowania (zachodzi współuczestnictwo procesowe).

• Z oskarżenia prywatnego są ścigane przestępstwa, co do których taki tryb ścigania ustala kk lub ustawy szczególne (np. zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności).

• Sytuacje, kiedy przestępstwo prywatnoskargowe może być ścigane z urzędu:

• w razie ingerencji prokuratora - jeśli wymaga tego interes społeczny - np. chuligański wybryk, ale ustawa nie definiuje tego pojęcia

• w postępowaniu z nieletnimi

• w postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych

Ingerencja prokuratora - może nastąpić w ramach art. 60 kpk (jeśli wymaga tego interes społeczny - np. chuligański wybryk, ale ustawa nie definiuje tego pojęcia)

• skutek ingerencji - odtąd postępowanie toczy się z urzędu

• wówczas pokrzywdzony, który przedtem wniósł oskarżenie prywatne staje się staje się oskarżycielem posiłkowym

• istnienie interesu społecznego zależy od oceny prokuratora (i nie podlega ona kontroli sądu)

• ingerencja prokuratora może być wyraźnie oświadczona lub dorozumiana, np. przez wniesienie apelacji od wyroku wydanego w postępowaniu prywatnoskargowym

• ingerencja prokuratora może przybrać postać:

• wszczęcia postępowania - gdy pokrzywdzony nie wniósł skargi.

• pokrzywdzony może brać udział w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego na zasadach ogólnych

• w razie odstąpienia prokuratora od ścigania - oskarżyciel posiłkowy powraca do roli oskarżyciela prywatnego

• wstąpienia do postępowania już wszczętego - gdy pokrzywdzony wniósł już skargę i ja popierał lub gdy w toczącym się z urzędu postępowaniu zajdzie potrzeba zmiany kwalifikacji na przestępstwo prywatnoskargowe.

• oskarżyciel prywatny zyskuje z mocy ustawy pozycje oskarżyciela posiłkowego

• w razie odstąpienia prokuratora od ścigania, które zostało przez niego zapoczątkowane - zawiadamia się o tym pokrzywdzonego, który może w terminie zawitym 14 dni złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne. W przeciwnym wypadku sąd umarza postępowanie.

• ingerencja prokuratora trwa tak długi, jak długo istnieje interes społeczny. W razie stwierdzenia braku interesu społecznego - prokurator odstępuje od oskarżenia

1. Powód cywilny

• Powód cywilny - jest stroną czynna w zakresie roszczenia cywilnego, wynikającego z popełnionego przestępstwa dochodzonego w procesie karnym.

• Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym określa się nazwa powództwa cywilnego w procesie karnym (proces adhezyjny)

2. Oskarżony

• Oskarżony - osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. W szerszym znaczeniu oskarżonym jest również podejrzany, a niekiedy obejmuje się tym pojęciem również skazanego.

• podejrzany - osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego

• skazany - oskarżony, co do którego zapadł prawomocny wyrok skazujący

• Osoba podejrzana - osoba, co do której istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo (gdy nie przedstawiono jej jeszcze zarzutów) - nie należy mylić tego pojęcia z nazwą podejrzany.

• Postawienie określonej osoby w stan oskarżenia nie jest równoznaczne ze stanowczym stwierdzeniem jej winy.

• Oskarżony korzysta z licznych uprawnień, których celem jest umożliwienie bronienia się przed oskarżeniem, zwłaszcza niesłusznym oraz wyeksponowanie okoliczności dla niego korzystnych

Przed pierwszym przesłuchaniem należy oskarżonego zaznajomić o jego uprawnieniach i obowiązkach i konsekwencjach:

• Uprawnienia oskarżonego - mieszczą się w ramach prawa do obrony:

• prawo do uczestniczenia w czynnościach procesowych

• prawo do składania wyjaśnień

• prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania

• prawo do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia

• prawo do korzystania z pomocy obrońcy

• prawo do końcowego zaznajomienia z aktami postępowania

• prawo żądania, aby przesłuchano go z udziałem ustanowionego obrońcy

Obowiązki i konsekwencje:

• brak obowiązku dowodzenia swej niewinności

• brak obowiązku dostarczenia dowodów na swoją niekorzyść

• np. nie wolno go przymuszać do sporządzania prób pisma dla celów dowodowych

• oskarżony winien jednak poddać się zabiegom określonym w art. 74 par. 2 kpk, takim jak oględziny lekarskie, pobranie odcisków, fotografowanie, okazanie w celach rozpoznawczych innym osobom,

• powinien poddać się badanim psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonywaniem zabiegów na ciele jak pobranie krwi, włosów i innych wydzielin (z wyj. zabiegów chirurgicznych)

• powinien poddać się pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków

• obowiązek stawiennictwa na wezwanie organów procesowych

• nieusprawiedliwione stawiennictwo może spowodować zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie a nawet tymczasowe aresztowanie

• obowiązek zawiadomienia organów o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni

• obowiązek wskazania adresu do doręczeń w kraju

• konsekwencje zmiany adresu

Prawo do uczestniczenia w czynnościach procesowych:

Udział oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (np. w postępowaniu uproszczonym art. 479 par. 1 kpk, w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego art. 573 par. 2 kpk)

Jeżeli obecność oskarżonego jest obowiązkowa - powinien być wezwany na rozprawę i pozostać do dyspozycji sądu. W razie obowiązkowej obecności oskarżonego rozprawa nie może się odbyć bez jego udziału, niezależnie od tego, czy jego nieobecność jest usprawiedliwiona, czy nie.

Oskarżony może jednak być wydalony z sali rozpraw na pewien czas w sytuacjach:

• gdy, pomimo upomnienia przewodniczącego nadal zakłóca porządek rozprawy lub godzi w powagę sądu (art. 375 kpk)

• gdy należy się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego, zeznania świadka, biegłego (art. 390 kpk)

Zezwalając oskarżonemu na powrót, przewodniczący niezwłocznie informuje go o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w tym czasie dowodów.

Ponadto, wyjątkowo, gdy oskarżony który złożył już wyjaśnienia - opuścił salę rozpraw bez zezwolenia przewodniczącego - sąd może prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo jego nieobecności.

W sytuacji gdy oskarżony, po złożeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawi się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia jeżeli sąd uzna obecność oskarżonego za niezbędną - zarządza jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie

Gdy na rozprawę nie stawił się współoskarżony, który usprawiedliwił swe niestawiennictwo - sąd może prowadzić rozprawę w zakresie nie dotyczącym bezpośrednio oskarżonego, jeżeli nie ograniczy to jego prawa do obrony

Uregulowania usprawniające proces, pozwalające na odbycie rozprawy bez udziału oskarżonego:

• jeśli oskarżony wprawi się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy - sąd może prowadzić postępowanie pomimo jego nieobecności, nawet, jeżeli nie złożył jeszcze wyjaśnień.

• przed wydaniem postanowienia sąd ma obowiązek zapoznania się ze świadectwem lekarza, który taki stan stwierdził lub przesłuchać go w charakterze biegłego

• jeżeli oskarżony, powiadomiony o terminie rozprawy oświadczy, że nie weźmie w niej udziału lub uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę albo zawiadomiony o niej osobiście nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia - sąd może prowadzić postępowanie bez jego udziału, chyba, że uzna obecność oskarżonego za niezbędną.

• w tej sytuacji sąd może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego

• rozprawa bez udziału oskarżonego może odbyć się w postępowaniu uproszczonym, jeśli istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego (art. 479kpk)

• Prawo do składania wyjaśnień

• Oskarżony składa wyjaśnienia ustnie, w postępowaniu przygotowawczym można mu jednak umożliwić złożenie wyjaśnień pisemnie. W takim przypadku przesłuchujący musi jednak podjąć środki uniemożliwiające oskarżonemu porozumiewanie się z innymi osobami.

• oskarżony jest uprawniony, a nie zobowiązany do składania wyjaśnień, a składając wyjaśnienia nie jest zobowiązany do mówienia prawdy

• w postępowaniu przygotowawczym, na żądanie podejrzanego należy go przesłuchać z udziałem ustanowionego obrońcy

• jednak niestawiennictwo obrońcy nie tamuje przesłuchania

• przed pierwszym przesłuchaniem należy podejrzanego pouczyć o przysługujących mu uprawnieniach oraz o obowiązkach i wynikających z nich konsekwencjach

Uprawnienia, które w toku procesu przysługują wyłącznie oskarżonemu:

• prawo żądania dostarczenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów z uzasadnieniem; o prawie taki trzeba go pouczyć

• podejrzany i jego obrońca mogą wnosić, aby prowadzący śledztwo powiadomił ich o terminie końcowego zaznajomienia się z materiałami postępowania, pouczając o prawie uprzedniego przejrzenia akt

• w czasie rozprawy głównej oskarżony ma prawo ostatniego głosu

• oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeśli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim

• Obrona formalna - prawo do posiadania obrońcy

O prawie do posiadania obrońcy oskarżony powinien być pouczony. Oskarżony może mieć nie więcej niż 3 obrońców jednocześnie w jednym procesie

Obrona może być:

• nieobowiązkowa - gdy oskarżony nie musi mieć obrońcy. Obrona nieobowiązkowa - jest zawsze z wyboru

• obowiązkowa - w sytuacjach, w których ustawa przewiduje taką konieczność. Obrona obowiązkowa może być:

• z wyboru

• z urządu

• Obrona z wyboru - realizowana jest poprzez wybrane sobie obrońcy przez oskarżonego. Jeżeli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony - wybotu obrońcy mże dokonać jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą pozostaje.

• Obrona z urzędu - ma miejsce wówczas, gdy:

• jeżeli obrona jest obowiązkowa a oskarżony nie ma obrońcy, albo

• oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymana siebie i rodziny

Oskarżony tymczasowo aresztowany może porozumiewać się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie

• W postępowaniu przygotowawczym prokurator udzielając zezwolenia na porozumiewanie się może w szczególnie uzasadnionym wypadku zastrzec, że będzie przy tym obecny sam lub osoba przez niego upoważniona.

• Prokurator może również zastrzec kontrolę korespondencji odejrzanego z obrońcą.

• Zastrzeżenia te nie mogą być utrzymywane ani dokonane po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego.

Badania osobopoznawcze oskarżonego:

• zbieranie danych osobie oskarżonego:

• tożsamość oskarżonego, jego wiek, stosunki rodzinne, majątkowe, wykształcenie, zawód, źródła dochodu, dane o jego karalności

• przeprowadzenie wywiadu środowiskowego

• organ prowadzący postępowanie w razie potrzeby może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez zawodowego kuratora sądowego, a obowiązkowo w sytuacjach:

• w sprawach o zbrodnie

• w stosunku do oskarżonego, który w chwili czynu nie ukończył 21 roku życia, jeżeli zarzucono mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu

• wywiadu środowiskowego nie można przeprowadzać w stosunku do oskarżonego, który nie ma stałego miejsca zamieszkania

• osoby, które udzielały informacji kurator ujawnia tylko na żądanie sądu lub prokuratora

• badanie oskarżonego przez biegłych psychologów lub psychiatrów

• Inne nowe uprawnienia oskarżonego:

• inicjowanie skazania i wymierzenia mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego

• inicjowanie lub uczestniczenie w postępowaniu mediacyjnym

• współdziałanie w zakresie warunkowego umorzenia postępowania

• wyrażanie zgody na skazanie go bez przeprowadzania rozprawy

1. Przedstawiciele procesowi stron

1. Uwagi wstępne

• Strony mogą działać same, albo przez swoich przedstawicieli. Jeśli strony nie posiadają zdolności do czynności w procesie - mogą działać wyłącznie przez swoich przedstawicieli

• Istota przedstawicielstwa - podejmowanie czynności w cudzym imieniu na rzecz osoby reprezentowanej, ze skutkiem dla reprezentowanego.

• W procesie karnym - obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego (szczególna postać przedstawicielstwa)

• Przedstawiciel musi posiadać umocowanie do działania. Jego czynności mogą być dokonywane tylko w granicach umocowania. Umocowanie przedstawiciela może płynąć:

• z ustawy

• z ustanowienia przez:

• mocodawcę (udzielenie upoważnienia)

• organ procesowy (pełnomocnik i obrońca z urzędu)

Wyróżnia się następujące grupy przedstawicieli stron:

• przedstawiciel ustawowy

• obrońca i pełnomocnik z urzędu

2. Przedstawiciel ustawowy

• Przedstawiciel ustawowy może działać zarówno po stronie czynnej jak i biernej.

• Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego - działa zamiast niego, gdy pokrzywdzony nie ma zdolności do działać w procesie.

• może występować wówczas, gdy pokrzywdzony nie może działać osobiście (ze względu na ustawę lub gdy jest to z natury rzeczy niemożliwe, np. gdy jest on osobą prawną)

• przedstawiciel ustawowy może udzielać dalszego upoważnienia pełnomocnikom

• ustawa nie dopuszcza osobistego działania pokrzywdzonego, gdy jest on małoletni (nie ukończył 18 lat) lub jest osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie lub częściowo. W takiej sytuacji prawa pokrzywdzonego wykonuje:

• przedstawiciel ustawowy, np. rodzice małoletniego, opiekun ubezwłasnowolnionego,

• osoba, pod której pieczą pokrzywdzony pozostaje - chodzi tu o faktyczne sprawowanie pieczy

• Przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego może dokonać wszelkich czynności procesowych w miejsce pokrzywdzonego, ze skutkiem prawnym dla pokrzywdzonego. Może także udzielić pełnomocnictwa w celu zastąpienia pokrzywdzonego przez pełnomocnika.

• Przedstawiciel ustawowy oskarżonego - działa obok oskarżonego, na jego rzecz.

• przedstawiciela po stronie biernej może posiadać oskarżony, który jest nieletni, nie ukończył 17 lat lub jest ubezwłasnowolniony.

• ustawowy przedstawiciel oskarżonego może podejmować wszelkie czynności procesowe, w tym wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski, ustanawiać obrońcę:

• obok oskarżonego

• i wyłącznie na jego korzyść

• czynności dokonane przez przedstawiciela ustawowego oskarżonego, dokonane na jego niekorzyść są niedopuszczalne

3. Obrońca

• Obrońca - podmiot, którego zadaniem jest niesienie fachowej pomocy oskarżonemu przez udzielenie porad i dokonywanie czynności na jego korzyść

• W procesie karnym obrońcą może być jedynie adwokat, wpisany na listę adwokatów, w niektórych przypadkach aplikant adwokacki.

• W literaturze istnieją różne poglądy co do charakteru obrońcy w procesie karnym:

• obrońca jako pełnomocnik procesowy oskarżonego

• obrońca jako przedstawiciel strony, działający na mocy upoważnienia, w interesie oskarżonego

Obrona nieobowiązkowa - oskarżony nie musi iec obrońcy, ale może skorzystać z jego pomocy wg własnego uznania.

• Obrona obligatoryjna - w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:

• jest nieletni,

• jest głuchy, niemy lub niewidomy,

• zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.

• gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

• w ww. wypadkach, udział obrońcy jest obowiązkowy w całym postępowaniu, w tym w postępowaniu przygotowawczym, w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.

• gdy w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.

• ponadto oskarżony musi mieć obrońcę:

• w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności.

• w takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.

W postępowaniu karnym przeciwko żołnierzowi w czynnej służbie zawodowej, w sprawach o przestępstwa podlegające orzecznictwu sądów wojskowych - udział obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy przed wszystkimi sądami wojskowymi

• przeciwko innemu oskarżonemu udział obrońcy jest obowiązkowy przed wojskowym sądem okręgowym w sprawach o przestępstwa podlegające, w postępowaniu przed sądami powszechnymi, właściwości sądu okręgowego oraz określone w art. 339 § 3 (dezercja za granicę)) i art. 345 § 3 i 4 (czynna napaść) Kodeksu karnego

Naruszenie przepisów o obronie obowiązkowej - stanowi bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia.

Obrona z urzędu - ma miejsce wówczas, gdy:

• jest obowiązkowa, a oskarżony nie wybrał sobie obrońcy

• oskarżony nie mający obrońcy z wyboru żąda, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny ponieść kosztów obrony

Obrońcę wyznacza prezes tego sądu, do którego właściwości należy sprawa (prezes sądu wyznacza obrońcę także wówczas, gdy proces karny znajduje się na etapie przygotowawczym).

• zawiązanie stosunku obrończego w wypadku obrony z urzędu następuje w drodze zarządzenia prezesa sądu

Obrona z urzędu ma charakter akcesoryjny - co oznacza, że wyznaczenie obrońcy z urzędu może mieć miejsce tylko wówczas, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru.

Gdy oskarżony ma obrońcę z urzędu, a udzieli upoważnienia z wyboru innemu adwokatowi - to obrońca z urzędu traci tytuł do działania. Obrońcę z urzędu odwołuje prezes sądu w drodze zarządzenia.

Obowiązki dokonywania czynności przez obrońcę z urzędu są ograniczone do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Po tym czasie może on dokonywać czynności, ale nie jest do tego zobowiązany.

Obrona z wyboru - ma miejsce wówczas gdy:

• oskarżony sam udzielił adwokatowi upoważnienia do obrony

• upoważnienia takiego może też udzielić przedstawiciel ustawowy oskarżonego lub osoba, pod której pieczą pozostaje oskarżony

Obrona z wyboru może mieć miejsce w sytuacji, gdy:

• jest obowiązkowa

• nie jest obowiązkowa

Obrońca z wyboru jest uprawniony i zobowiązany do dokonywana czynności procesowych także po uprawomocnieniu się orzeczenia, np. do złożenia kasacji, wniosku o uzupełnienie wyroku, wniosku o wznowienie postępowania.

Adwokat może podjąć obronę kilku oskarżonych, byleby ich interesy nie pozostawały w sprzeczności - np. w razie wzajemnego pomawiania się oskarżonych.

Udział w czynnościach obrońcy nie wyklucza osobistego działania oskarżonego. Obrońca nie działa zamiast oskarżonego. Nie może za niego składać wyjaśnień, przyznawać się lub nie przyznawać się do winy.

• obrońca jednak jest uprawniony do składania wnisków, zadawania pytań, zaskarżania decyzjo procesowych, przedsiębrania innych czynności związanych z jego rolą (z wyjątkiem czynności zastrzeżonych dla oskarżonego)

• obrońca ma obowiązek podejmowania tylko takich czynności, które są korzystne dla oskarżonego - w tym zakresie obrońca nie jest związany poleceniami oskarżonego (ocena wg intencji a nie skutku).

Zaniedbywanie obowiązków ze strony obrońcy nie może przynieść szkody oskarżonemu - jeśli więc obrońca uchybi terminowi - to ten fakt upoważnia do przywrócenia uchybionego terminu.

Obrońca jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko, czego się dowiedział w związku z udzieleniem pomocy prawnej.

• adwokat może zostać przesłuchany w charakterze świadka tylko wyjątkowo - np. w zakresie odtworzenia zaginionych lub zniszczonych akt

Adwokat-obrońca korzysta z immunitetu adwokackiego - zapewniającego mu w zakresie wykonywania zawodu korzystanie z wolności słowa i pisma.

W razie rażącego naruszenia przez obrońcę lub pełnomocnika ich obowiązków procesowych - sąd lub prokurator zawiadamiają o tym właściwą radę adwokacką.

Przymus adwokacji - w ściśle określonych wypadkach ustawa wymaga, by czynność spełniona była przez adwokata., np.

• art. 446 par. 1 kpk - apelacja od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi od prokuratora lub pełnomocnika (wg art. 88 kpk) winna być sporządzona i podpisana przez adwokata

• podobnie - kasacja, wniosek o wznowienie postępowania

• skarga subsydiarna składana przez pokrzywdzonego - winna być podpisana prze adwokata

4. Pełnomocnik

• Z pomocy pełnomocnika może korzystać:

• pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym

• oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy i powód cywilny w postępowaniu sądowym

• osoba nie będąca stroną, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu

Procedura karna nie przewiduje pełnomocnictwa obowiązkowego. Pełnomocnikiem może być:

• radca prawny - gdy chodzi o instytucje państwowe, samorządowe i społeczne

• adwokat

• Cechy pełnomocnika, odróżniające go od obrońcy:

• działa po stronie czynnej

• jest związany (w przeciwieństwie do obrońcy) instrukcją mocodawcy

• nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść mocodawcy

• może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważana za wolę mocodawcy, a zatem może zastępować w tym zakresie mocodawcę

• Mocodawca może ustanowić nie więcej niż 3 pełnomocników

• ustanowienie pełnomocnika, jeśli to wynika z treści pełnomocnictwa, odnosi się do całego postępowania - łącznie z czynnościami po uprawomocnieniu się orzeczenia

• Udział w postępowaniu pełnomocnika nie wyłącza udziału w nim mocodawcy, jednakże pełnomocnik w swoim działaniu zastępuje mocodawcę

• w kwestiach nieuregulowanych przepisami kpk, dotyczącymi pełnomocnika - stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym

• w procesie karnym może występować pełnomocnictwo procesowe ogólne i pełnomocnictwo do niektórych tylko czynności procesowych.

Pełnomocnictwo procesowe obejmuje (wg art. 91 kpc) umocowanie z mocy samego prawa do:

• wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych

• wszelkich czynności dotyczących zabezpieczenia i egzekucji

• udzielania dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu

• zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w udzielonym pełnomocnictwie

• odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej

2. Rzecznicy interesu społecznego

1. Uwagi wstępne

• Rzecznicy interesu społecznego nie należą do stron procesowych ani do ich przedstawicieli.

• Ich zadaniem jest obrona interesu społecznego, interesu ogółu. Tylko istnienie takiego interesu stwarza legitymację do działania w procesie. Podmioty te nie działają w imieniu lub na korzyść określonej strony procesowej.

• Rzecznikiem interesu społecznego może być instytucja państwowa lub społeczna i działa w imieniu tej instytucji.

Działając w procesie - uzyskuje najczęściej uprawnienia strony procesowej, ale w swym działaniu jest od strony niezależny, występując obok niej lub w jej miejsce.

2. Przedstawiciel społeczny

• Przedstawiciel społeczny może występować dopiero w postępowaniu przed sądem. Nie może działać w postępowaniu przygotowawczym.

• Przedstawiciel organizacji społecznej może zgłosić swój udział w postępowaniu sądowym w I instancji do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.

• Może to uczynić wtedy, gdy zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.

• Przedstawiciel powinien przedstawić odpowiednie pisemne upoważnienie. Sąd bada, czy organizacja jest upoważniona do zgłaszania swojego przedstawiciela i czy zgłoszona osoba posiada odpowiednie upoważnienie. Po sprawdzeniu tych okoliczności podejmuje decyzję o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu do procesu zgłoszonego przedstawiciela, kierując się interesem wymiary sprawiedliwości.

• Nie jest wykluczone wystąpienie w sprawie kilku przedstawicieli społecznych.

3. Prokurator w procesie adhezyjnym

• Prokurator może także działać w nurcie dotyczącym odpowiedzialności cywilnej za popełnione przestępstwo, w ramach procesu adhezyjnego. Prokurator może w terminie przewidzianym dla wytoczenia powództwa cywilnego, wnieść pozew cywilny na rzecz pokrzywdzonych lub stron zastępczych albo popierać wytoczone przez te osoby powództwo.

• Legitymację do jego działania stanowi interes społeczny, a zatem prokurator występuje tutaj jako rzecznik interesu społecznego

4. Rzecznik Praw Obywatelskich

• Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w Konstytucji RP i innych przepisach prawa.

• Po zbadaniu sprawy, RPO może:

• żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu

• żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi

• wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia, kończącego postępowanie sądowe

Ponadto RPO w związku z rozpatrywanymi sprawami może:

• występować do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie inicjatywy ustawodawczej

• z wnioskiem do SN o podjęcie uchwały, mającej na celu rozstrzygnięcie rozbieżności wykładni prawa.

3. Pomocnicy procesowi

• Pomocnicy procesowi - osoby, które swym działaniem pomagają organom w przeprowadzeniu lub utrwaleniu przebiegu czynności procesowych.

• Pomocnikiem takim będzie np.: tłumacz, protokolant, kurator sądowy przeprowadzający wywiad środowiskowy, stenograf, specjalista

• Organ procesowy powołuje tłumacza, jeśli zajdzie potrzeba przesłuchania:

• głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma

• osoby nie władającej językiem polskim

• a także gdy zajdzie potrzeba przełożenia na język polski pisma, sporządzonego w języku obcym (lub odwrotnie) albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzonego dowodu

Protokolantem rozprawy może być aplikant lub pracownik sekretariatu. Protokół z rozprawy może być spisany przez asesora o ile nie należy on do składu sądzącego. Protokół z pozostałych czynności może również sporządzić osoba przeprowadzająca czynność lub przybrana w charakterze protokolanta, od której odbiera się przyrzeczenie.

Protokół z rozprawy podpisują: przewodniczący i protokolant.

Specjalista - może być powołany, gdy konieczne jest wykonanie czynności technicznych, a w szczególności takich jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwaleń śladów.

Specjalistą może być funkcjonariusz organów procesowych albo inna osoba. W tym drugim przypadku składa on przyrzeczenie o treści określonej w kpk.

Specjalistą nie może być organ prowadzący postępowanie ani te osoby, które nie mogą być biegłymi.

4. Osobowe źródła dowodowe

• Osobowe źródła dowodowe - uczestnicy procesu karnego dostarczający środków dowodowych. Ponieważ są tylko uczestnikami procesowymi - nie przysługują im prawa, z których omgą korzystać strony procesowe.

• Uprawnienia:

• prawo do zaskarżania decyzji o zastosowania środka przymusu

• prawo zwrotu kosztów związanych ze stawiennictwem - dotyczy świadka

• prawo do odpowiedniego wynagrodzenia - dotyczy biegłego

5. Pozostali uczestnicy procesowi
   

Proces Karny - opracowanie by rubin

80