Sztompka - Socjologia zmian społecznych

Część IV. Aspekty stawania się społeczeństwa

IDEE JAKO SIŁY HISTORYCZNE

Imponderabilia w historii

W socjologii doszło do zmiany podejścia względem roli imponderabiliów(przekonań, wartości, aspiracji, postaw). Początkowo dominowały podejścia holistyczne, które człowieka postrzegały jako dopasowany element całości, pasywnie poddającemu się działaniu całej struktury.

Podejście to zmieniła „socjologia humanistyczna” Webera, która skupia się na podmiotach i ich działaniach, które współtworzą i determinują strukturę społeczną, nie na odwrót. To z kolei oznaczało, że kluczem do zrozumienia systemów społecznych są idee(jako autonomiczne czynniki) rządzące jednostkami. Praktyczne zastosowanie teorii odnajdziemy w weberowskim tłumaczeniu początków kapitalizmu.

Duch kapitalizmu

Weber zastanawiał się jak kapitalizm(rozumiany jako racjonalne i trwałe dążenie do zysku) powstał i przedstawił w tym zakresie 3 etapy tego procesu, niejako w odwrotnej kolejności:

1. Kapitalizm, jako określona ludzka działalność, zależy od określonego rodzaju motywacji, stąd zasadniczą kwestią jest określenie jego twórców - czyli nowego typu przedsiębiorców i pracowników,

2. Kolejnym etapem jest więc określenie czym nowa grupa podmiotów się wyróżnia - specyficznym etosem lub mentalnością, tzw. „duchem kapitalizmu”, ascetyczną orientacją, poczucie powołania i obowiązku intensywnej oraz zorganizowanej pracy,

3. Pozostaje pytanie skąd się ów „duch” wziął, jakie jest źródło tych cech?

Etos protestancki

Weber stwierdził iż nowe grupy przedsiębiorców i pracowników składały się głownie z protestantów, podjął więc próbę wyjaśnienia tego zjawiska:

1. wyższy poziom rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego państw protestanckich

2. bogactwo społeczeństwa poprzedzające reformację,

3. przedsiębiorczość zależna od marginalizacji w społeczeństwie, nie od wyznania,

żaden z tych argumentów nie znalazł potwierdzenia, stąd Weber doszedł do wniosku że decydujący est charakter wyznani protestanckiego:

• wewnętrzne zróżnicowanie,

• powiązanie przedsiębiorczości z religijnością,

• koncepcja predestynacji,

jaką motywacje z tego czerpali?

• poświęcenie się pewnej aktywności i odniesieni sukcesu było jasna oznaka, iż zostali oni wybrani przez boga do zbawienia, dobra sumienna praca była symbolem łaski,

• samotność jednostki wobec arbitralnych decyzji boga, doprowadziła do atomizacji społeczeństwa i izolacji jednostek w indywidualnym dążeniu do spełnienia.

• jednostki porównują swoje osiągnięcia(łaskę boska) co stymuluje je do współzawodnictwa,

prowadzi to do renacjonalizacja i maksymalizacji gospodarowania, co samo w sobie daje efekty, oddziałuje na cały system i go napędza, uniezależniając się już od motywów religijnych

sam Weber zauważał luki i jednostronność w tej koncepcji(Łabędzie to symbol miłości i wierności, acz nie na terenie Instytutu Politologii UP, gdzie zwiastują śmierć, pozbawiają nadziei i chęci życia.), później ja uzupełniając - wskazał zróżnicowane efekty religijności; podkreślił znacznie biurokracji, państwa praw, itd.,; protestantyzm uznał za czynnik wspomagający,

Osobowość innowacyjna

Wielu próbowało teorie Weber rozwinąć:

Everett Hagen stworzył koncepcje osobowości innowacyjnej sprzyjające rozwojowi ekonomicznemu, w opozycji do osobowości autorytarnej.

• osobowość innowacyjna charakteryzowała się: ciekawości świata; chęcią wpływania na świat, przetwarzania go; odpowiedzialnością za własne zachowanie; otwartością i tolerancją; oryginalnością i innowacyjnością; kreatywność - kształtuje warunki nowoczesności, zmian i innowacji,

• osobowość autorytarna charakteryzowała się: podporządkowaniem tradycji i władzy; uległością; konformizmem; unikaniem odpowiedzialności; sztywnością; brakiem kreatywności i innowacyjności - prowadzi do stagnacji, prostej reprodukcji, petryfikacji warunków;

osobowość innowacyjna pojawiła się w związku z upadkiem społeczeństwa tradycyjnego, w wyniku otwarcia hierarchii klasowej, aktywizacji i mobilizacji grup ograniczonych. Grupy które utraciły swój wcześniejszy status, dążą do rehabilitacji(jak anomia Mertona; ale tutaj: kobiety widząc słabość partnerów, wychowują dzieci budząc w nich cechy osobowości innowacyjnej).

Motywacja do osiągnięć

Wg Davida McClellanda nagły intensywny rozwój gospodarczy wiąże się z rozprzestrzenianiem się motywacji do osiągnięć, która znajduje ujście w aktywności, co przejawia się w ruchliwości pionowej, podróżami, długim czasem pracy, itd.

Kluczem do wykształcenia takiej osobowości jest odpowiednia socjalizacja, z naciskiem na samodzielność, wytrwałość, odpowiedzialność, racjonalność, planowanie, gotowość do ryzyka.

Łabędzie do Polski sprowadził Zygmunt August w ramach romantycznego uniesienia do Barbary Radziwiłłówny...

Kłopotliwa „mentalność socjalistyczna”

Tak jak pewna osobowość, wartości, itd. mogły prowadzić do rozwoju gospodarczego i społecznego, tak innego rodzaju przekonania, itp. mogą mieć odmienny skutek. Przykładem są przemiany w Europie Śr.-Wsch.

W takcie transformacji z państwa socjalistycznego w demokratyczne, w społeczeństwie ujawniał się postawa zwana: homo sovieticus, mentalnością socjalistyczną, zniewolonym umysłem, itd., ukształtowana przez system socjalistyczny na dwa sposoby:

1. długotrwałe wyrabianie nawyków, indoktrynację, propagowanie fałszywej „rzeczywistości gelologicznej”,

2. wykształcenie i petryfikację reakcji adaptacyjnych i obronnych,

Osobowość taka charakteryzuje się(na polskim przykładzie). Wielu badaczy wskazywało że w Polsce dochodzi do blokowania demokratyzacji przez socjalistyczne nawyki, i swoistą „schizofrenia”wśród obywateli, umysłową dychotomię w podejściu do spraw publicznych i prywatnych:

1. niedbalstwo i bierność pracowników państwowych w opozycji do pracowitości i zdyscyplinowania pracowników prywatnych,

2. kontrast między obszarem pracy(bezradność, egoizm, niechęć wobec odpowiedzialności i decyzji) a domu i rodziny(zaradność, samodzielność, inicjatywa, altruizm),

3. fizyczne zaniedbywanie własności państwowej i społecznej w opozycji do nadmiernej troski i zainteresowaniem własnością prywatną,

4. w życiu publicznym dominuje konformizm, pasywizm, uległość i przeciętność, podczas gdy życie prywatne cechuje dążenie do sukcesu, samorealizacja, ambicje i nadzieje,

5. nieufność i sceptycyzm wobec oświadczeń państwowych, mediów, itd. przy nadmiernemu zaufaniu wobec informacji, pogłosek i plotek dochodzących nieoficjalnymi kanałami,

6. panuje wrogość wobec wszelkiego rodzaju władzy, której przypisuje się same pejoratywna cechy, przy tym idealizuje się prywatne koneksje, kontakty, lojalność przyjaciół i rodziny,

co miało z kolei przeniesienie w świat zachowań:

• rozstrzał między deklaracjami a działaniami(szczególnie w dziedzinie spraw publicznych i politycznych); oportunizm, hipokryzja, cynizm;

• działania fałszywe/pozorne(niezrozumiałe działania o znaczeniu rytualnym); nic niewnoszące zachowania jednostek wymagane przez państwo(przykład składania raportów o nikłej wartości informacyjnej, przy wiedzy obu stron)

• pustosłowie, „struktura zorganizowanego kłamstwo”; rozdźwięk między tym co mówi się publicznie(charakterystyczna frazeologia, słownictwo, zabarwienie ideologiczne) i prywatnie,

• „pasożytnicza innowacyjność”; niezwykła innowacyjność i kreatywność w oszukaniu systemu, omijaniu ograniczeń, uznanie wobec umiejętności „załatwiania” różnych spraw, przyzwyczajenie do absurdalności systemu,

• „przedłużona infantylność”; niechęć do podejmowania decyzji i brania odpowiedzialności, wymaganie opieki od władz, żądanie zaspokajania potrzeb przez system,

• zrównanie wszystkich(bez względu na osiągnięcia), całkowity egalitaryzm, niechęć wobec czyjegoś sukcesu, niezwykłości, itd.; działania w tym celu podejmowane są zarówno przez system jak i samych obywateli,

Łabędzie na palcach skrzydeł mają, ukryte pod upierzeniem, pazury... skubane stwory...

Pomimo zmiany systemu, mentalność ta wciąż się utrzymuje:

• panuje apatia polityczna i niechęć wobec działalności politycznej,

• utrzymuje się wrogość i niechęć wobec władz, opozycja państwa i społeczeństwa,

• trwa „pasożytnicza innowacyjność” i wciąż jest przez społeczeństwo ceniona,

• wciąż powszechny jest „zawistny egalitaryzm”, w tym niechęć wobec elit i antyintelektualizm,

• głośne narzekanie warstw wcześniej uprzywilejowanych, sentyment wobec starego systemu, ciągłe oczekiwania i żądania wobec systemu,

bez przezwyciężania tych tendencji pełna transformacja będzie niemożliwa. Jest to dobry przykład na to, jak silnymi czynnikami w zmianie społecznej są ludzki idee.

WYŁANIANIE SIĘ NORM: UNIKI I INNOWACJE

Normatywny rdzeń struktury społecznej

Życie społeczne jest porządkowane przez reguły i wielu badaczy uznało je za centralny aspekt społeczeństwa:

• E. Durkheim - „fakty społeczne” - wszystko co człowiek robi, choć przyjmuje to jako swoje(wewnętrzne), to wzorce przyswojone w procesie socjalizacji,

• F. Znaniecki - „porządek aksjonormatywny(społeczny)” - wszystkie zjawiska kulturowe są regulowane przez normy zbiorowe,

• E. Goffman - „szkoła dramaturgiczna”

• T. Burns - „systemy i reżimy reguł” -

Zinstytucjonalizowane omijanie reguł

Zmiana normatywna to każda modyfikacja struktury normatywnej(norm, wartości, itd.), mogą zachodzić poprzez działania jednostek jak i instytucji.

Początkiem zmiany jest zawsze dewiacja normy, rozumiana jako nowa regułą zachowania odbiegająca od poprzednich(a nie zawierająca się w niej - reguła alternatywna) w ramach „faktycznego(bierność społ.) lub zinstytucjonalizowanego(zakaz sankcjonowania) przyzwolenia”.

Merton wyróżnia dwa typy zachowań dewiacji:

1. zachowanie nonkonformistyczne, ma ono charakter publiczny i pozytywny(dąży do zmiany przyjętych norm),

2. zachowanie abberacyjne, ma ono charakter prywatny i negatywny(próba uniknięcia sankcji)

Zachowania te inicjują dwa odmienne typy morfogenezy normatywnej:

1. przez innowację normatywną,

2. przez omijanie norm,

Morfogeneza przez omijanie norm, polega na indywidualnym łamaniu norm, bez kwestionowania powinności ich obowiązywania(np. Przestępstwa), ale ze świadomością ich łamania. Czasami jednostki łamiące są na tym łapane, innym razem nie. Jednak ich działanie ma konsekwencje przede wszystkim dla nich.

Na późniejszym etapie, jeżeli dochodzi do coraz częstszych naruszeń norm, może dojść do społecznego rozbudzenia faktu nieskuteczności normy, a co za tym idzie coraz częstszym łamaniem(szczególnie gdy przynosi to korzyści). Co więcej na osoby tego dokonujące nieraz patrzy się z podziwem(ludzie którzy nieuczciwie się dorobili).

Regularne omijanie norm prowadzi do morfogenezy normatywnej, normy pozbawiane są prawomocności, układają się w zorganizowane typy, czynione są zbiorowo, nie są karane, stają się akceptowanym mechanizmem społecznym - dochodzi do zinstytucjonalizowanego omijania, które występuje w trzech formach:

• erozja norm - omijanie norm, które nie przystają już do nowych realiów(np. obyczaje seksualne),

• opór przeciwko normom - opór przeciwko normom narzuconym odgórnie, nie podzielnym społecznie,

• substytucja norm - stara norma obowiązuje, ale jest tak często omijana, że sposób jej pominięcia staje się normom alternatywną,

prowadzą one w końcu do ustanowienia norm przez państwo, lub do uznania ich powszechnie przez społeczeństwo. Zamyka to cykl morfogenezy o otwiera nowy(wiecie, że łabędzie są pod ochroną, a studenci już nie?).

Innowacje normatywnej

Drugi mechanizm polega na tym, iż nowe normy są od razu odrzucane, w sposób jawny i publiczny są kwestionowane i niestosowane przez część społeczeństwa. Dochodzi do buntu wobec reguły, stworzenia nowej i stosowania się do niej, przejęcia jej przez innych i uprawomocnienia.

Kolejność etapów dyfuzji innowacji:

1. inicjacja zmiany

• pozostaje prywatna(powstrzymanie zmiany) lub publiczna,

filtrowanie zmiany

• jest filtrowana przez różne środowiska(np. akademickie, kultury, krytyków, władzę itd.) i oceniana, zostaje odrzucona lub zaakceptowana

• dyfuzja zmiany, przyjmuje formę(żadna z nich definitywnie nie przesądza o uprawomocnieniu):

• kompensacji - negatywne sprzężenie zwrotne i kontrreforma,

• nadkompensacji - mobilizacja opozycji wobec zmian, przywrócenie starych norm, a nawet b.skrajnych,

• insulacja - zamrożenie zmiany bez większych konsekwencji,

• dyspersja - początkowa zmiana prowadzi do innych, niezamierzonych przekształceń,

• amplifikacja - zmiana powoduje inne, wobec których jest pierwotna i nabiera szczególnego znaczenia,

• uprawomocnienie zmiany

• może do niego dojść w drodze insulacji, dyspersji lub amplifikacji, muszą uzyskać pewien stopień uznania i poparcia społecznego; uznanie tylko ze strony państwa może doprowadzić do opozycji społeczeństwa,

WIELKIE JEDNOSTKI JAKO PODMIOT ZMIANY

Historia jako wytwór człowieka

Zmiany społeczne są efektem działania jednostek , nie jest jednak powiedziane kto dokładnie to robi. Na początku trzeba odróżnić działające jednostki od podmiotów zbiorowych. Następnie wśród jednostek można wyróżnić:

1. zwykłych ludzi - prowadzą przeciętne życie, stanowią podstawę społeczeństwa,

2. nieprzeciętnych - ze względu na specjalne cechy(np. charyzm) mogą reprezentować innych ludzi,

3. należących do struktur władzy - posiadają specjalne prerogatywy, możliwość ingerencji w życie innych,

Typologie tę można skrzyżować z typowymi sposobami działania:

1. codzienne - ukierunkowane prywatnie, egoistyczne,

2. niecelowe w szerszym kontekście zbiorowym - maja wpływ na większe zbiorowości,

3. celowe w w szerszym kontekście zbiorowym - intencjonalne i skoordynowane,

4. przedsiębiorcze

5. polityczne - działania władcze,

Ze względu na treść możemy z kolei wyróżnić: budowanie struktur, socjalizację, edukację, indoktrynację, mobilizowanie, organizowanie, koordynowanie, itd.,

Istnieją zatem różne drogi jednostkowego działania na struktury społeczne, tutaj jednak skupimy się nie na zwykłych ludziach, ale na wielkich jednostkach - tych które najwyraźniej zapisały się w historii i maja wpływ na społeczeństwo - w tej grupie znajdują się politycy, władcy, kapłani, artyści, naukowcy, przedsiębiorcy, arystokraci. Mieli oni rożne osiągnięcia, wpływ, zakres i obszar działania, działali intencjonalnie lub po prostu robiąc to co do nich należy.

Konkurujące teorie

Analizując rolę wielkich jednostek można przedstawić 3 zasadnicze podejścia:

1. determinizm heroiczny - wszystko do czego doszło jest efektem indywidualnych działań, tylko jednostki wpływają na historię - to wielcy ludzi kierowali dziejami tego świata, choć często na drodze stawały im przeszkody o społecznym charakterze,

2. determinizm społeczny - ludzie mogą jedynie poddać się biegowi historii, nie mają większego wpływu na to co się dzieje, jedynie reagują na to co jest - powstaje tu jednak pytanie, czy do pewnych wydarzeń by doszło, gdyby nie działalność wielkich jednostek?

3. Podejście ewolucyjno-adaptacyjne - umiarkowane wobec wcześniejszych dwóch skrajnych podejść, uwzględnia zarówno rolę wielkich jednostek jak i kontekst społeczny - pojawiają się wielcy ludzi z wielkimi ideami, ale dopiero kiedy społeczeństwo ich dostrzeże i doceni, mają oni faktyczny wpływ na rzeczywistość,

Stawanie się bohaterem

Ludzie rodzą się z różnymi talentami, ale aby zyskali status bohaterów, ich wielkość musi zyskać aspekt publiczny, muszą zyskać zwolenników, na co wskazują 4 argumenty:

1. istnieje wiele przykładów ludzi, których wielkość doceniono dopiero po śmierci, oznacza to że za ich życia nie było warunków, aby ich wielkość wpłynęła na społeczeństwo,

2. kontekst społeczny nie tylko uznaje osiągnięcia, ale także je wywołuje i pobudza, w określonym czasie często zdarzało się, iż jednocześnie w kilku ośrodkach dokonywano tożsamych osiągnięć, co świadczy o tym, że klimat społeczny temu sprzyjał,

3. istnienie „złotych wieków” świadczy o tym, iż kontekst społeczny jest w stanie wywoływać osiągnięcia, nie ma bowiem przesłanek by stwierdzić, iż akurat w tym czasie urodziło się więcej geniuszy,

4. nierówność reprezentacji pod względem kategorii płciowych, rasowych i etnicznych, świadczy o tym, iż określona kultura promuje taki a nie inny typ „wielkości”, podobnie nie ma bowiem przesłanek ku temu by stwierdzić „niższość” ludzi z kategorii wyraźnie wśród wielkich niedoreprezentowanych,

W selekcji społecznej występuje wiele kryteriów sławy, jednym z podstawowych jest charyzma, będąca cechą przypisywana największym przywódcom. Jest to poczucie siły, witalności, zdecydowania, wyraźnego wpływu na otoczenie, jakie roztacza wokół siebie jednostka. Może ona wyczuwać w sobie charyzmę(czy też przypisywać), lub też być postrzegana jako charyzmatyczna. Wg Webera na niej opierał się jeden z podstawowych typów legitymowania władzy, będąca władzą rewolucyjną dynamiczną przekształcającą porządek. Osoby charyzmatyczne mogą być: wymagający i autokratyczni, zdystansowani wobec zwolenników i podkreślający swoja odmienność, podejmują niecodzienne aktywności świadczące o ich niezwykłości, dramatyczni, fanatyczni, nie tolerują krytyki i są od niej izolowani przez krąg najbliższych zwolenników.

Wśród wielu gatunków łabędzi można wyróżnić łabędzie krzykliwe(cygnu cygnus) i łabędzie nieme(cygnus olor), przymiotnik dodano ze względu na faktyczne cechy tych gatunków.

Władza charyzmatyczna jest szczególnie ceniona w czasach kryzysu, podczas przemian systemowych, odrzucenia tradycyjnej władzy, kiedy poszukuje się nowego akceptowalnego źródła władzy. Ojcowski charakter władzy charyzmatycznej daje ponadto poczucie bezpieczeństwa, a utożsamienia się z wielkim bohaterem stanowi rekompensatę ze osobiste niepowodzenia. W czasach stabilności jest mniej ceniona.

Charyzma jest cecha najczęściej przypisywaną osób w największym zakresie mających wpływ na historię.

Oczywiście w innych dziedzinach wielkość zależy także od innych cech: wiedzy(nauka), kreatywności(sztuka), innowacyjności(technika), itd.,

Bycie bohaterem

Kiedy dana osoba stanie się „bohaterem” zyskuje niesamowite możliwości przekształcania rzeczywistości społecznej, ale zależy to od kilku warunków:

1. sytuacja społeczna musi pozwalać na to, by indywidualne działania miały powszechny wpływ, muszą występować wielość alternatywnych rozwiązań, w których najpełniej sprawdza się bohater,

2. dana jednostka musi mieć faktyczne możliwości podjęcia decyzji, musi zajmować odpowiednie stanowisko,

3. bohater musi być w stanie poderwać innych do działania, samotnie nie będzie w stanie wiele zdziałać, musi dysponować zasobami gotowymi/możliwymi do mobilizacji,

Wpływając na historię

W różny sposób poszczególne jednostki doprowadzają zmian społecznych i przez to staja się „wielkimi”. Ich rola może przyjąć jedna z dwóch form:

1. jednostka tworzona przez wydarzenie - osoba która znalazła się w odpowiednim miejscu i czasie, oraz wykorzystała okazję, nie muszą legitymować się talentami, itp., ich wielkość kreuje sytuacja,

2. jednostka tworząca wydarzenia - osoby obdarzone specjalnymi przymiotami, których wielkość pozwala na kreowanie historycznych wydarzeń,

Jednak na drodze do wielkości czyhają liczne pułapki, stąd nawet najlepiej predestynowany jednostki mogą ponieść porażkę, co wynika z:

1. niewłaściwego zdefiniowania możliwości,

2. uproszczonego myślenia, niedostrzegania wielości rozwiązań,

3. trudności z poprawną oceną sytuacji,

4. nieprzewidywalność reakcji mas,

5. ignorowanie ograniczeń ludzkich możliwości,

RUCHY SPOŁECZNE JAKO SIŁY ZMIAN

Ruchy społeczne wśród innych podmiotów zmian

Ruchy społeczne stały się obecnie niezwykle istotnym podmiotem przemian społecznych, co jest podkreślane przez wielu współczesnych badaczy. Gdzie umiejscowić ruchy społeczne? Posłużymy się ty 4 skrzyżowanymi kryteriami: w jaki sposób zmiana jest kreowana(locus) i jaki ma charakter(intencjonalnośc podmiotowości:

		Locus podmiotowości
				Oddolnie - działanie mas	Odgórnie - działanie elit
Intencjonalność podmiotowości	Ukryta - wynikowa	(1)Skumulowane i połączone efekty rozproszonych działań jednostek, które maja skutki w makroskali, np. codzienne wybory poszczególnych ludzi nieświadomie wpływające na sytuację gospodarczą, trendy demograficzne, itp.	(2)Działania elit o nieprzewidzianych skutkach, np. działania rządów, wywołujące efekty uboczne,
		Jawna - zamierzona	(4)Zamierzona zmiana wywołana działaniem grup, o bardzo zróżnicowanej formie(w tym ruchy społeczne)np. wymuszenie reformy przez zmob, ilizowane masy,	(3)Planowe działanie elit w określonym celu, np. konkretna reforma,

Zdefiniowanie ruchów społecznych

Definicja powinna pozwolić rozróżnić ruchy społeczne od innych kategoria podmiotów(1,2,3) i od innych zjawisk tej samej kategorii(4). Na ruch społeczny składa się:

1. Istnieje zbiorowość ludzi działających razem,

2. Wspólnym celem działania zbiorowego jest jakaś zmiana ich społeczeństwa definiowana przez uczestników w podobny sposób,

3. zbiorowość jest relatywnie rozproszona, z niskim poziomem organizacji formalne,

4. działania cechuje relatywnie wysoki poziom spontaniczności, przyjmują niezinstytucjonalizowane, niekonwencjonalne formy,

Podobne akcenty można odnaleźć w licznych definicjach, jednak najczęściej podkreślany jest związek między ruchem społecznym a zmianą społeczną, co znajduje oparcie na 3 argumentach:

1. zmiana społeczna ma bardzo zróżnicowane znaczenie, może to być dążenie do zmiany lub jej powstrzymanie, itd., lub działanie w powiązaniu/odpowiedzi na aktywność innego ruchu społecznego,

2. ruchy społeczne mogą mieć różny status przyczynowy względem zmiany - mogą ją powodować, mogą być przez nie powoływane, albo są pośrednikami między zmiana która je powołała a zmianami do których prowadzą(wcześniejsze procesy społeczne → ruchy społeczne → późniejsze procesy społeczne)

3. zmiana spowodowane przez ruch społeczny zachodzi wewnątrz społeczeństwa(oraz w RS), niejako od środka, co wiąże się z tym iż RS składa sięz członków społeczeństwa w którym działa, zmiany w samym ruchu i spowodowane przez ruch następują równolegle,

Ruchy społeczne i nowoczesność

Ruchy społeczne są zapewne zjawiskiem historycznie uniwersalnym, obecnie jednak nabrały szczególnego znaczenia, stały się prawdziwie liczne i potężne. Ich znaczenie wynika z:

1. „temat Durkheima” - zgęszczenie ludności w miastach tworzy możliwości wejścia w relacje i interakcje, szerzenia ideologii, zwiększają szansę mobilizacji, itd.

2. „temat Toennisa” - przejście od wspólnoty do stowarzyszenia powoduje alienację izolację i samotność, skłania więc do zrzeszania się, salidaryzacji i poszukiwania tożsamości, działalność w RS to substytut wspólnoty,

3. „temat Marksowski” - pogłębiające się nierówności społeczne, widoczny ucisk, niesprawiedliwość deprywacja generują konflikty grupowe,

4. „temat Weberowski” - demokratyczna transformacja pozwala szerokim masom na podjęcie działania, walkę o własne interesy, itd.,

5. „temat Sainte-Simona i Comte” - wiara w możliwość kształtowania rzeczywistości, w tym społecznej,

6. podniesienie się poziomu kulturowego, wykształcenia, świadomości; rozprzestrzenianie się demokracji i kapitalizmu,

7. pojawienie się i rozprzestrzenianie mediów masowych, co wytwarza (a) efekt demonstracji, pozwalając na porównywanie warunków panujących w różnych społeczeństwach, oraz pozwalający na (b) zapoznaniem się z losem innych ludzi, w tym zauważenie wspólnych problemów, itd.,

Typy ruchów społecznych

Ruchy społeczne przejawiają olbrzymia różnorodność, stąd typologię można zbudować o oparciu o kilka kryteriów:

1. zakres planowanej zmiany:

1. reformatorskie - chcą zmiany w społeczeństwie, np. pro- i antyaborcyjny,

2. radykalne - chcą zmiany społeczeństwa, np. ruch przeciwko apartheidowi,

lub(wg Smelsera):

1. zorientowane na normy - rekonstrukcja norm(są konkretniejsze od wartości, określają sposoby realizacji wartości)

2. zorientowane na wartości - rekonstrukcja wartości,

2. jakość zamierzonej zmiany:

1. postępowe - np. socjalistyczne, feministyczne,

2. konserwatywne, zachowawcze - np. fundamentalizm islamski,

3. przedmiot zamierzonej zmiany:

1. skupiające się na zmianie struktur - zmiany środowiska socjalizacyjnego a przez to i osobowości ludzi:

• społeczno-polityczne - zmiany systemu gospodarczego, politycznego, itp.,

• społeczno-kulturowe - zmiany na rzecz przekonań, wartości, np. hippisi, punk,

• święte, mistyczne lub religijne - nawrócenie, odkupienie win, zbawienie i inne bzdury, np. ruch ewangelizacyjny, fundamentalizm islamski,

2. skupiające się na zmianie jednostek - zmiana osobowości, które będą kształtować lepsze struktury

łącząc oba kryteria:

1. transformacyjne dążące do zmiany struktur,

2. reformatorskie dążące do częściowej zmiany struktur,

3. ruchy odkupicielskie dążące do całkowitej przemiany członków,

4. ruchy alternatywne dążące do częściowej przemiany członków

2. „wektor” planowanej zmiany:

1. pozytywny - dążenie do wprowadzenia zmiany,

2. negatywny - przeciwko zmianom,

3. strategia lub „logika” działania:

1. instrumentalna - osiąganie celów przez zdobycie władzy politycznej, np. „zieloni” w RFN,

2. ekspresyjna - potwierdzają swoją odrębność, chcą uzyskać autonomię, itd. nie sięgają po metody instytucjonalne, np. ruch feministyczny,

4. kontekst historyczny:

1. stare ruchy społeczne - problematyka ekonomiczna, interesy poszczególnych klas,

2. nowe ruchy społeczne - o ich wyjątkowości świadczy(Offe):

• skupienie na nowych kwestiach, konfliktach, problemach(kwestie postmaterialne)

• brak korelacji między elektoratem a klasami społecznymi, zróżnicowana baza społeczna,

• zdecentralizowane, niehierarchiczne struktury, spontaniczne działania,

• zjawiska widoczne na tle całego społeczeństwa(przy zróżnicowaniu ruchów społecznych):

1. ruchy i kontrruchy,

2. przemysły ruchów społecznych - kompleksy ruchów o zbliżonych celach,

• podział społeczeństw w zależności od rozbudowania i dynamiki „sektora ruchów społecznych”:

1. aktywne,

2. pasywne,

Wewnętrzna dynamika ruchów społecznych

W dynamice wewnętrznej ruchy społecznego można wyróżnić cztery podstawowe etapy:

1. powstanie - ruch społeczny powstaje w jakimś konkretnym momencie historycznym, w oparciu o panujące idee, wartości, symbole - które przekształca i rozwija - nigdy nie pojawiają się znikąd. Kwestionują, wyśmiewają, krytykują zastane normy, sposoby działania, itd.(struktura normatywna); wykorzystują istniejące już tożsamości, struktury i kanały komunikacyjne, do rozprzestrzeniania się(struktura interakcji), by w końcu spożytkować wcześniej powstałe konflikty i podziały dla własnych celów(struktura nierówności społecznej oraz zaistnieć w świadomości społeczeństwa, artykułując swoje postulaty; wtedy najczęściej dochodzi do jakiegoś charakterystycznego wydarzenia, które inicjuje prawdziwą „karierę” ruchu,

2. mobilizacja - pierwsza fala rekrutacji dotyczy najbardziej pokrzywdzonych przez kwestionowana normę oraz najbardziej intelektualnie zaangażowanych w ruch; rozpoczyna się działanie ruchy, które ściąga kolejnych zwolenników, jednak w ramach drugiej fali rekrutacji ludzie przyłączają się już z oportunizmu(licząc na korzyści); nie wystarczy samo zebranie zwolenników, trzeba ich jeszcze zmobilizować do działań zbiorowych które zaistnieją w świadomości społecznej; szczególną rolę odgrywają „przedsiębiorcy ruchów społecznych”, którzy zajmują się budowaniem struktury zasobów ruchu(mobilizacja zasobów)

3. rozbudowywanie struktur - w jego ramach można wyróżnić 4 subprocesy:

1. stopniowe wyłanianie się nowych idei, wartości, itd., budowanie światopoglądu,

2. pojawienie się nowych norm i wartości, a także ich instytucjonalizacja; wykształcenie „etosu solidarności” i „etosu walki”,

3. stworzenie wewnętrznej struktury organizacji,

4. krystalizacja nowych struktur szans, hierarchii zależności, relacji władzy i wpływu, itd.,

w zależności od genezy ruchy, do rozbudowywania struktur może dojść w ramach dwóch typów procesów:

1. wulkaniczny - oddolny, spontaniczny rozrost stryktur, w oparciu o „erupcję” protestu - podejmowanie działań zbiorowych(manifestacje, itd.) wokół których tworzona jest ideologia,

2. odgórnie - powołanie ruchu w ramach manipulacji, spisku - kontrolowanie wyłanianie się ruchu, w oparciu o zaplanowane i ustalone założenia ideologiczne, itd.,

2. koniec działalności - dwie możliwości:

1. ruch wygrywa(dokonuje zmiany) i traci sens istnienia, demobilizuje się i rozpada,

2. ruch przegrywa, zostaje powstrzymany i obumiera,

aczkolwiek sytuacja może być bardziej złożona:

1. kryzys zwycięstwa - sukces ruchu udaremnia osiągnięcie celów,

2. zwycięstwo w porażce - nauka na błędach i solidaryzacja ruchu w związku porażki,

Rozwój ruchy jest chaotyczny, na każdym z etapów może dojść do jego upadku lub zdeprawowania.

Zewnętrzna dynamika ruchów społecznych

Jak ruch społeczny działa na społeczeństwo?

Efekty oddziaływania mają ambiwalentny charakter, mogą być:

• jawne(realizowanie celów) i ukryte(efekty uboczne),

• krótkoterminowe i długoterminowe,

• wynikiem porażek ruchu, które paradoksalnie mają pozytywny oddźwięk, ale z drugiej strony koszty ich osiągnięcia mogą przekroczyć korzyści z nich wyciagen,

• destrukcyjne(pierwsze prowadzą do rozłożenia starej struktury, na tym mogą się zatrzymać) i twórcze,

4 rodzaje potencjału do przekształcania struktur:

1. ideologiczny - stopień w jakim rozprzestrzenia się dany światopogląd,

2. reformatorski - stopień w jakim ruch wprowadza do społeczeństwa nowe normy i wartości,

3. reorganizacyjny - stopień wpływu na wzory i kanały interakcji, ustanowienie nowych relacji i więzi,

4. redystrybucyjny - stopień w jakim ruch jest w stanie przenieść korzyści i przywileje na swoich członków,

Ruch społeczny osiąga pełny dynamiczny potencjał, tylko jeżeli działa skutecznie na wszystkich 4 poziomach, jest to wtedy tzw. ruch rewolucyjny.

Cykl przemian społecznych jest ciągły, dlatego wciąż dochodzi do powstawania nowych ruchów społecznych.

Stan teorii ruchów społecznych

Teoria ruchów społecznych siłą rzeczy musi odnosić się do rożnych teorii społeczeństwa:

A tu następuje kolejne zestawienie jakichśtam typów i czegośtam jeszcze czego nie mam zamiaru tutaj streszczać, w mojej ocenie nie ma takiej możliwości by to się pojawiło na egzaminie, a ja już mam dość tego tekstu. Pan Sztompka ewidentnie ludzi tworzyć wielowymiarowe podziały, typologie i zestawiać pojęcia tworząc nowe...

REWOLUCJE: SZCZYTOWY PRZEJAW ZMIANY SPOŁECZNEJ

Rewolucja jako forma zmiany

Rewolucja jest najbardziej spektakularną formą zmiany społecznej, którą od innych wyróżnia:

1. najszerszy zakres zmian, obejmujący wszystkie poziomy życia społecznego,

2. zmiany mają charakter radykalny,

3. zmiany są szybkie i dynamiczne,

4. są najistotniejszymi i najbardziej pamiętanymi momentami zmiany,

5. wywołują bardzo silne emocje, często pozytywne,

Rewolucje są momentami o szczególnym znaczeniu historycznymi.

Krótka historia idei rewolucji

Pojęcie „rewolucji” występuje zarówno w języku potocznym, jak i naukowym. Zakres obu pojęć po części się pokrywa. Historyczne przemiany znaczenia tegoż terminu są ekstremalnie ciekawe. Zachęcam do lektury.

Współczesne pojęcie rewolucji

Występuje spore zróżnicowanie definicji rewolucji, można jednak wyodrębnić pewne elementy konstytutywne:

1. odnoszą się do fundamentalnych i wielowymiarowych zmian, dot. rdzenia porządku społecznego,

2. obejmują wielkie masy ludzi zmobilizowane do działania w ramach ruchu rewolucyjnego,

3. w nieunikniony sposób niosą ze sobą przemoc i przymus(punkt dyskusyjny - np. Solidarność, aksamitna rewolucja)

Zjawiskami które należy wyodrębnić znaczeniowo od rewolucji, ale które mogą jej towarzyszyć to m.in.: (gwałtowna zmiana władzy)zamach stanu, przewrót pałacowy; (zryw ludności przeciwko władzy)bunt, insurekcja, powstanie;(siłowe przejęcie władzy przez armię)pucz; wojna o niepodległość; (rozproszone, spontaniczne i zbiorowo przejawiane postawy niezadowolenia i frustracji)zamieszki, rozruchy, niepokoje społeczne;

Przebieg rewolucji

Przyjmuje się, że na rewolucje składa się 10 etapów:

1. sytuacja rewolucyjna - nasilenie niezadowolenia społecznego, konfliktu, itp.,

2. przeniesienie lojalności intelektualistów - krytyka systemu, agitacja dot. zmiany,

3. próby reform, odbierane jako oznaka słabości systemu,

4. paraliż państwa - niemożność rządzenia,

5. upadek starego systemu, a w jego wyniku euforia po zwycięstwie,

6. podział ruchy rewolucyjnego - inne wizje przemian,

7. przewaga umiarkowanych rewolucjonistów wywołująca marazm i niezadowolenie rewolucyjne nastawionego społeczeństwa,

8. wykorzystują to radykałowie, którzy przejmują władzę,

9. okres terroru, wymazywania starego systemu z pamięci,

10. przywrócenie względnej równowagi, przedefiniowanie celów na rozwój systemu, potępienie terroru,

wstawka motywacyjna: warunek z TiSP będzie kosztować pewnie z 600zł... tutaj jest link do podania: http://www.up.krakow.pl/samorzad/podania/warunek.pdf

Modele rewolucji

Różne modele zwracają uwagę na inne czynniki:

1. wulkaniczny - oddolna, spontaniczna erupcja niezadowolenia i frustracji,

2. konspiracyjny - rewolucje są wywoływane, masy padają ofiarą manipulacji agitatorów, itp.,

3. „kipiący garnek” - do rewolucji dochodzi w momencie kryzysu władzy państwowej, w sytuacji skrajnego niezadowolenia społecznego,

4. arsenału - rewolucje wybuchają, kiedy pojawiają się nowe szanse i nadzieje na ich osiągniecie,

Główne teorie rewolucji

Krótkie omówienie 4 podstawowych teorii rewolucji:

1. behawioralna - koncepcja P. Siorokina, który w badaniu rewolucji skupia się na zmianie zachowania jednostek, które zostaje wypaczone na wielu poziomach(językowym, seksualnym, pracy, itd.); ludzie robią rzeczy o które by się wcześniej nie podejrzewali; przytacza dwa możliwe powody takiego stanu rzeczy:

1. siłą popychającą ludzi do rewolucji jest nasilenie instynktów większości społeczeństwa i niemożność ich zaspokojenie w chociaż minimalnym zakresie; dochodzi do stłumienia tych popędów(takich jak: potrzeba pożywienia, bezpieczeństwo, przetrwanie grupy, itd.); warunkami sprzyjającymi są ograniczenia w sferze komunikacji i działania, oraz monotonia życia,

2. nieudolność elit w sprawowaniu władzy oraz i przeciwstawieniu się rewolucji,

Jeżeli oba warunki są spełnione, rewolucja jest nieunikniona. Po rewolucji z kolei ludzie pragną stabilizacji, staja się poddatni na wszelkie objawy władzy, co może doprowadzić do kontrrewolucji lub terroru.

2. Psychologiczna - m.in. J. Davies, T. Gurra - „teoria relatywnej deprywacji” - w społeczeństwie panuje bolesny syndrom mentalny, poczucie niedoli i niesprawiedliwości, co popycha ludzi do buntu; pojęcie relatywne deprywacji dotyczy postrzeganego rozstrzału między spodziewanym i uważanym za należny zaspokojeniu potrzeb i możliwościami ich zaspokojenia; ludzie czuja ze zasługują na więcej, mają uzasadnione i niespełnione aspiracje - mogą być biedny, ale dopóki inni, do których mogą się porównać, nie uzyskają czegoś więcej, uczucie deprywacji nie występuje - występują trzy rodzaje deprywacji:

1. kryzysowa(ubytkowa) - oczekiwane przez grupę wartości pozostają bez zmian, ale ich osiągalność ulega ograniczeniu,

2. aspiracyjna - możliwości pozostają względnie stałe, podczas gdy wzrastają i wzmacniają się oczekiwania(aspiracje)

3. progresywna(wzrastająca) - dochodzi do wzrostu oczekiwań i ograniczenia możliwości,

Teoria ta dysponuje największą ilością sprawdzalnych hipotez, jednak zaniedbuje czynniki strukturalne.

3. Alternatywne(strukturalna) - oparcie o mikrostruktury; T. Skockpol - podkreślenie konfliktów między poszczególnymi grupami społecznymi, rewolucje francuską, rosyjską i chińską łączy:

1. kryzys polityczny i gospodarczy państwa poprzedzający rewolucję,

2. kryzys reżimu otwiera drogę dla buntów chłopskich i proletariackich,

3. rewolucja dobiegała końca, gdy w miejsce starych struktur państwa, stawiano nowe,

Teorii tej zarzuca się ignorowanie czynników psychologicznych i indywidualnych.

4. Polityczne - traktują rewolucję jako zjawisko wyłącznie polityczne; wg Ch. Tilly'ego rewolucja jest tylko inną forma prowadzenia polityki, zdobycia władzy; dochodzi do niej wtedy, kiedy rewolucjoniści(stanowiący opozycję nielojalną) są wstanie zmobilizować zasoby wystarczające do przejęcia władzy; rewolucja jest specyficzną formą działania zbiorowego, charakteryzująca się „wielowładztwem”; istnieje kilka hipotez dotyczących przyczyn rewolucji:

1. pojawiają się widoczni pretendenci do przejęcia władzy, szczególne znaczenie maja tu charyzmatyczni przywódcy i intelektualiści,

2. zyskują oni poparcie i rozpoczynają mobilizację ludności, której potrzeby nie były realizowane przez stary reżim,

3. rząd nie jest w stanie lub nie chce przeciwstawić się pretendentom,

Stopień transferu władzy(rezultat rewolucji) zależy od: stopnia sztywności podziału między pretendentami a starym reżimem(alternatywa, transfer całkowity); zakres koalicji między nimi(im mniejszy tym pełniejszy transfer) oraz kontroli pretendentów nad środkami przemocy.

„Wzorcowa sekwencja rewolucji” - wyłonienie się pretendentów → mobilizacja zwolenników roszczeń → rządowe próby demobilizacji i represje nie przynoszą skutku → pretendentom udaje się przejąc część władzy → obie strony walczą o rozszerzenie kontroli → pretendenci wygrywają, przegrywają lub zostają dokooptowani → stabilizacja ośrodka władzy

Teoria jest krytykowana za brak szczegółowości i luki w tłumaczeniu procesów.

Zdefiniowana ignorancja w badaniach rewolucji

5 zagadek i paradoksów dot. teorii rewolucji:

1. Jaka kombinacja warunków bezwzględnie prowadzi do rewolucji?

2. Jak wyjaśnić nagłą aktywizację i mobilizację mas?

3. Czy między poszczególnymi rewolucjami istniej jakaś łączność historyczna?

4. Dlaczego efekty rewolucji nigdy nie pokrywają się z ideałem do którego dążą rewolucjoniści?

5. Dlaczego rewolucje są nieprzewidywalne?

• ponieważ jest wynikiem niezliczonej ilości indywidualnych decyzji,

• nie wiadomo co czyni z ludzi prawdziwych przywódców mas,

• rewolucja łączy w sobie wytłumaczalne zjawiska, które jednak łącznie są czym nie do ogarnięcia,

• gdyby dało się jaj przewidzieć, to by do nie nie doszło,

Fin. Powodzenia w lekturze i nauce.

---