Dr Machowski

Kultury epoki brązu = kultury egejskie:

• Cykladzka

• Minojska

• Helladzka

=> podział: wczesna, środkowa, późna (jedynie późnohelldadzka = mykeńska)

Wyspy cykladzkie w epoce brązu

Ok. 200 wysepek na Morzu Egejskim, górzyste, mało terenów uprawnych.

• Paros, Naksos - 2 centralnie położone, najbardziej sprzyjające

• Melos, Thera - gleby powulkaniczne, powstałe w wyniku wybuchu wulkanu

Niewiele bogactw mineralnych. W tej epoce obsydian z Melos (także na export, od neolitu)

3000 - 1050 - epoka brązu:

• 3000 - 2000 wczesny

• 2000 - 1600 środkowy

• 1600 - 1050 późny

Chronologia względna:

• Okres wczesnocykladzki

- WC 1 (k. grotta - pelos)

- WC 2 (k. keros - syros)

- WC 3 (k. kastri, filakopi 1)

• 
  Okres środkowocykladzki

• Okres późnocykladzki k. aya irini - kea, philakopi (melos), akrotiri - Santorini (melos)

Okres wczesnocykladzki

k. Grotta Pelos 3000 - 2650

• Aya irini, Pyrgos (Paros), Grotta (Nanos), Phylakopi - nad brzegiem morza, przede wszystkim jamy zasobowe z ceramiką. Na Pyrgos i Grotta fragmenty prostokątnych, kamiennych budowli

• Cmentarzyska do 50 pochówków szkieletowych. 1 osada miała kilka różnych nekropolii. Kamienny grób skrzynkowy (z kamiennych płyt). Najlepiej poznane cmentarzysko na Naxos - Agioi Anargyroi

• Dobrze znana ceramika: z grubej porowatej gliny, dobrze wygładzana, zdobienie nacinane - wzór ości

• Marmurowe idole cykladzkie (pojedyncze już od końca neolitu). Szczyt ich rozwoju przypada na WC 2, potem zanik i powtórne pojawienie się na przełomie środk/późnocykladzkiego. 2 nurty rozwojowe:

- schematyczny (idole wiolinowe)

- naturalistyczny

- faza 1: figurki typu Pouros (ręce - małe kikuty)

- faza 2: typ Plastiras (ręce skrzyżowane na brzuchu)

Wielkość kilkanaście cm do 1,5 m. Często malowane, stopy pod kątem skośnym, czasem znajdywane w grobach. /we WC 2 - lepsze, np. harfista, myśliwi, wznoszący toast

k. Keros - Syros 2650 - 2400 st. Keros, wyspa Syros

• Skarkos, Phylakopi, Aya Irini

• Domy prostokątne, nawet 2-piętrowe

• Znacznie większe cmentarzyska (powyżej 100 pochówków - do 600). Groby skrzynkowe ze zwykłych kamieni, także pozorne sklepienia

• Ceramika:

- monochromatyczna

- dekorowana ciemnym kolorem na jasnym tle

- dekorowana ornamentem rytym

Nowa forma - sosjerka. Naczyńko - niedźwiadek

• Szczyt w produkcji idoli

• Duży repertuar naczyń kamiennych: kenosy, pyxidy

• Patelnie z gliny, z jednej strony dekorowane (być może były to lustra wodne)

k. Kastri 2400 - 2100

• Elementy z Azji Mniejszej: dom z absydą, nowe typy ceramiki, nowe brązy. Nie zasymilowana ludność z Azji Mniejszej żyje obok miejscowej

• Obronne osady:

- Kastri (Syros): 50 m długości fortyfikacji, 6 baszt, umocnienia przed murem. Zabudowa nieregularna

- Panormos (Naxos): niewielki fort, potężny mur, w murze pozostałości kamieni używanych do walki

• Dominuje grób skrzynkowy. Pojawia się komorowy

• Nowa ceramika, powierzchnia polerowana. Kształty anatolijskie: dzbanki o kulistych brzuścach, dziobki w górę

• Zanik produkcji idoli marmurowych

k. Phylakopi 2100 - 1900

• Wiecej osad, ale zmniejsza się ich powierzchnia / albo na odwrót, mam coś zjehmmm w notatkach

• Grób skrzynkowy wypierany przez komorowy. Pochówki dziecięce w pitosach na osadach

• Ceramika geometryczna (związek z środkowohelladzką)

Później Cyklady dostają się pod wpływ Krety => k. helladzkiej

okres środkowocykladzki

• Melos - zniszczenie miasta I Phylakopi I (naturalne), budowa Phylakopi II

• Aya Irini - okres 4, 5

• Więcej stanowisk zaludnionych, ale osadnictwo nadal w obrębie dużych stanowisk. Postępująca organizacja społeczna, zapewnienie sobie obrony

• Pochówki głównie w Aya Irini. Groby skrzynkowe stopniowo przekształcane stopniowo w szybowe. Groby z kamieni na powierzchni ziemi

• Jeszcze nie produkuje się marmurowych idoli.

• Spadek użycia brązu

• Ceramika lepsza, nowe kształty. Biała, matowa z dekoracją czarną, geometryczną, stylizowaną fauną/florą => Phylakopi: „postument rybaków” - naczynie cylindryczne. Dekorowane - mężczyźni niosący ryby

Okres późnocykladzki /w wyniku kataklizmu Phylakopi/

• Akrokiri (Santorina):

- tellos, ballos /thera - największa wyspa

- therazja (mniejsza wyspa Santorini): budowle, pozostałości rolne

• Niewiele wiemy o pogrzebach. Brak grobów skrzynkowych w Aya Irini, znane w pitosach

Późnocykladzki I - szczyt wpływów minojskich na sztukę Cyklad

• Architektura, freski

• Tabliczki z pismem linearnym A

• Ceramika z widocznymi tradycjami cykladzkimi, ale cechy minojskie w dekoracji. Biała, dekorowana czarno lub czerwono, motywy roślinne, morskie, zoomorficzne

Koniec tego okresu spowodowany przez wybuch wulkanu na Santorini => Akrokiri zmiecione z powierzchni ziemi, tylko Aya Irini się ostało

Późnocykladzki II - nadal dominuje wpływ Krety, choć na Kei coraz słabszy (na rzecz kontynentalnej)

• Maxymalny rozwój Aya Irini i Phylakopi pod wpływem minojskim

• Znany 1 grób szybowy, otoczony płytami kamiennymi, cumulus

• Ceramika - odrodzenie tradycji rodzimych. Popularne motywy geometryczne. Bywa biała

Koniec tego okresu: silne trzęsienia ziemi na Krecie. Mykeńczycy przejmują kontrolę

Późnocykladzki III

• Wczesny i środkowy - okres dominacji mykeńskiej

• Późny i schyłkowy - odradzanie się tradycji cykladzkich. Stopniowe wyludnianie i opuszczanie wysp. Zmniejszanie się stanowisk

Poszczególne stanowiska:

Aya Irini (Świeta Irena)

• Na cyplu w obrębie spokojnej zatoki

• Pierwsze ślady z końca neolitu (faza I). Pierwsze ślady uchwytne archeologicznie - WC II (faza II): pierwsze budowle, niektóre z domów mają piwnice, podłogi z polepy, jamy zasobowe, paleniska obłożone kamieniami

• Podobnie w WC III A (faza III). Pod koniec tej fazy na krótko opuszczono osadę

• Ponowne zasiedlenie w końcu WC IIIB (ok. IV). Mur obronny z wieżami, „światynia”

• W okresie późnocykladzkim przebudowa miasta: ulica, zwarty układ, kanalizacja, wolnostojąca świątynia:

- 3 główne pomieszczenia + ścianki, ławy i paleniska, początki w środkowocykladzkim, najpełniejsza forma w późnocykladzkim I i II. Znaleziono ok. 55 terakotowych figurek o minojskim charakterze (1 w stylu mykeńskim) - kobiety w sukniach. 70 cm - 1,7 m h, na drewnianym szkielecie + glina wypalana. 9 grup figurek (różne warsztaty). Były malowane (ciało na biało, strój pomarańczowy, czerwony)

• Przedmioty związane z obróbką metali i malowaniem

• Malowidła w świątyni: budowle, ludzie, zwierzęta, obrzędy

Koniec późnocykladzkiego II (ok. VII) - trzęsienie ziemi, koniec świetności

W późnocykladzkim III (faza VIII) - odbudowa zniszczeń, schyłek - gorsza ceramika, w świątyni tylko kapliczka z 1 pomieszczeniem, stopniowe opuszczanie domów

Phylakopi (na cyplu Melos)

• WC - zabudowa przedmiejska (Phylakopi 0)

• WC 2 - zmniejszenie liczby stanowisk na Melos, ale zwiększanie powierzchni (w tym Phylakopi)

• Phylakopi II najważniejsze na wyspie Melos: domy kamienne ułożone w kwartały, ulice zgodne z kierunkami świata 1,5 m szerokości, schodki ułatwiające przejście, fortyfikacje od S strony

• Phylakopi III - dominacja minojska. Budynek - „Rezydencja” w N części Phylakopi (m.in. założenie pałacowe jak na Krecie) z malowidłami ściennymi (latające ryby - jak w Knossos) ---- Wybuch wulkanu => pożar => odbudowa. Koniec Phylakopi III to zniszczenia spowodowane najazdem mykeńczyków

• Phylakopi IV - wpływy mykeńskie

- mykeński megaron z portykiem, posadzka tynkowana

- niewielka świątynia z kaplicą od W (wcześniejszą, później podzieloną na 2 pomieszczenia, ze zbiorem plastyki figuralnej, m.in. terakotowy idol kobiecy 45 cm h, polichromowany, „Dama z Phylakopi z PC IIIB); kaplica od E dobudowana później. S część świątyni przylega do S fortyfikacji miasta

Akrotiri (na S brzegu Thery /Santorini)

• Odkryta przez Marinatosa

• Najstarsza faza źle poznana. Silny rozwój ekonomiczny, duże domy z freskami

• PC I - trzęsienie ziemi => zniszczenie => odbudowa =>wybuch wulkanu => zagłada

• Grupy kilku pomieszczeniowych domów z kilkoma kondygnacjami. Ulica Telchimów prowadzi do trójkątnego placu z domem Zachodnim. Parter - pomieszczenia o charakterze gospodarczym i kultowym. Na wyższych piętrach mieszkania, łazienki, pomieszczenia kultowe.

• Nie znaleziono ofiar z ludzki i zwierząt (ewakuacja przed wybuchem wulkanu)

• Znaleziono bardzo dużo ceramiki, przede wszystkim minojskiej

• Malowidła ścienne:

- 2 rodzaje podkładu: a) muł + słoma + gruba (1-4 cm) warstwa tynku+ cienki tynk wapienny + czasem nacinanie b) terakotowe płyty + tynk wapienny

- wykorzystywanie zniszczonych malowideł: odwracanie malowidła do ściany, nowe malowidła z drugiej strony

- techniki malarskie: a) na mokrym tynku (buono fresco) b) na suchym tynku (fresco secco)

- wśród kolorów brak zielonego

• Przykłady malowideł:

- Dom Dam pomieszczenie 1 piętro 1: papirusy, na N i S 2 kobiety ubierają kapłankę. Jest to domowa kaplica

- Dom Zachodni, pomieszczenie 5: dół malowany na podobieństwo marmuru, środek: 2 rybacy z rybami + kapłanka w skórzanej szacie niosąca naczynie z żarzącym się węglami. Góra: malarstwo miniaturowe biegnące dookoła ścian:

- ściana W: „miasto 1” z trójkątnymi konstrukcjami na dachach

- ściana N „spotkanie na wzgórzu”, „bitwa morska”

- ściana E: krajobraz z rzeką, zwierzętami, miasto 3 (krajobraz nilotycki)

- ściana S: „fresk okrętów” - uroczystość lub wydarzenie historyczne

- Komplex Delta, pomieszczenie 2: 3 ściany we „fresku wiosennym” - kwiaty lilii na kolorowych skałach

- Budynek Beta, 3 pomieszczenie na 1 piętrze: fryz z bluszczem, „boksujące się dzieci”, „antylopy”. Pomieszczenie 6: „bawiące się małpy”

- Komplex Xeste 3 służący do obrzędów: pom.4: jaskółki karmiące pisklęta, małpy. Pom.3: adorantki, mężczyzna i chłopiec, pani zwierząt, młode kobiety zbierające krokusy

• Przebieg kataklizmu: wstrząsy => ucieczka z Akrotiri => uspokojenie => powrót => aktywność wulkanu => ucieczka => wybuch => zniszczenie Santorini ok. 1620 BC

Kreta w epoce brązu

System chronologiczny Evansa

Podział:

• Przedpałacowy 3650/3500 - XX BC

• Staropałacowy XIX - 1600

• Nowopałacowy 1600 - 1390

• Postpałacowy 1390 - 1070

Kultura minojska koniec neolitu / początek brązu, grupy ludności przybyłe z Azji

Wczesnominojski I

• Więcej osad. Mało zachowanej architektury: domki na wyspie Mochlos, 1 prostokątne pomieszczenie na Fajstos, studnia w Knossos

• Zmarli chowanie w jaskiniach oraz pochówki w tolosach (na nizinie Messara = tolosy messarejskie - służyły przez następne setki lat. Nie wiadomo, czy miały pozorne sklepienia oraz pod jakim (lub czy bez) wpływem powstały:

- Kamilari Tholos Tomb - ziemna platforma + kamienna konstrukcja. Na E aneks z 5 komór, na N dziedziniec otoczony murem, z ołtarzem. Odkrycie dużej ilości ceramiki (ponad 500 naczyń), naczynia kamienne, gliniane pieczęcie cylindryczne

- Apesokari (2 tolosy) - podobnie jak w Kamilami - tolos + aneksy, dziedzińce brukowane z ołtarzami

- Koumasa - 4 tolosy: 3 okrągłe, 1 prostokątny

=> te tolosy we WM 1 i WM 21, ceramika w stylu koumasa

- Platanos - 3 tolosy (A - największy, średnica 30 m, B, C) => WM 2, ŚrM 2

• Naczynia: kuliste dzbanki, kielichy

• Dekoracja naczyń: wzory linearne, lekka czerwona lub brązowa farba

- styl Pyrgos: kielichy dekorowane błyszczącą, ciemną farbą

- styl Agios Onouphrios: na jasnym tle czarna, czerwona lub brązowa farba

- styl Lebela: jasna dekoracja na ciemnym tle

• Kamienna plastyka figuralna w stylu Agios Onouphrios

• Nie wiadomo, czy istniała już metalurgia (brak odkryć)

Wczesnominojski II

• Otwarcie się Krety na świat zewnętrzny (Cyklady, Egipt itd.). Stanowiska na E wyspy

• Vasiliki - wykopaliska w pocz. XX w (US), kontynuowane do dziś (Grecja - Diaton). US uważali, że „dom na wzgórzu” - pojedynczy dom wodza, to prymitywna forma pałacu minojskiego. Obecnie uważa się, że budynek był wznoszony w różnych fazach, na tym stanowisku była wytwarzana ceramika Vasiliki. Vasiliki to typowa osada wiejska, długo zamieszkiwana:

- WM IIa - budynki stykają się ze sobą

- WM IIb - „dom czerwony” (WM II b1, czerwony tynk, narożnik SE), „dom zachodni” (WM II b2, narożnik SW)

- II b2 - wybudowanie dziedzińca na N od tych domów

- ŚrM Ia - największe znaczenie do PM 1a

- PM III - grobowiec

• Fourmou Koriphi - nad morzem, na szczycie wzgórza, tylko w okresie WM II. Wykopaliska prowadzone w latach '60 XX w przez P. Warrena, który wydzielił okres 1 = WM II a i 2 = WM II b, który zakończył się pożarem i końcem osady. W Okresie 1 - mniejszy obszar osadniczy niż w 2. w okresie 2 komplex 100 pomieszczeń (pałac? Budynek 100-osobowej wspólnoty? Zespół kilku domów 5 - 6 rodzin?)

• Pyrgos (Myrtos - Pyrgos) - badane w latach '70 i '80 XXw, rozwój podzielony na 4 okresy (1, 2, 3, 4):

- WM IIa do pożaru w WM II b. Rozwój grobowców: groty, tolosy, skrzynkowe, izbowe (domowe)

- ponowne zasiedlenie we ŚrM Ia

- PM 1 - grób z 69 ciałami. Cysterna, wieża obserwacyjna z Pyrgos 3 lub 2/3

- PM Pyrgos 4 - dom (pałac ;), pożar w PM 1b

• Ceramika:

- styl Koumasa - ciemne linearne wzory

- styl Vasiliki (Płomienisty) - najbardziej charakterystyczny - cała powierzchnia malowana, abstrakcyjne ciemne plamy dekoracji na pomarańczowym lub czerwonym naczyniu

- kuliste dzbanki na stopce z dużym dzióbkiem (tea pot), pucharki, amfory, patosy

• Plastyka:

- glina: rodzime tradycje, naczynia antropo („Bogini wody” z Myrtos) i zoomorficzne, zwierzęta

- kamień: wzorowane na idolach cykladzkich, najczęściej kobiety

• wazy kamienne - pod wpływem Egiptu, pojemniki na kosmetyki, naczynia zasobowe, dzbanki, wiele znaleziono w tolosach messarskich

• Kamienne pieczęcie: proste, geometryczne wzory i kształty => pieczęcie w kształcie zwierząt z otworem na sznurek

• Znaczne ilości wyrobów z metalu (znajdywane głównie w grobach): biżuteria (z grobów izbowych z Mochlos, Ammisos, Archanes; złota blacha, drut, ornament geometryczny, czasem zwierzęcy), sztylety, narzędzia, dekoracja ubrań (złote blaszki)

Wczesnominojski III

• Ceramika z Knossos - podstawa dla wyróżnienia tego okresu

• Hipogeum w Knossos + fragment muru poniżej dziedzińca w Knossos

• Pochówki te same, nowość: terakotowe trumny

• Zmiany w ceramice: grube, kremowo - białe linie, początkowo w stylu płomienistym na czerwonym tle, potem tło czarne (prekursor dla Kamares?)

Środkowominojski Ia

• Stanowisko Chamami (E Kreta) - budynek jedyny znany na wyspie na planie owalnym, typu mieszkalnego, na szczycie pagórka (wpływ na kształt), na ruinach osady z WM, nie wiadomo, do czego służył (punkt obserwacyjny? Świątynia?)

• Bardzo mało budowli ufortyfikowanych. Na Agia Photia budowla ufortyfikowana z prostokątnym budynkiem, dziedzińcem, 37 pomieszczeń tworzących pojedyncze komplexy mieszkalne, które wychodziły na dziedzińce (kilka rodzin? Rodziny rolników?). Potężne mury jako nadzorowanie handlu? W ŚrM Ia - opuszczenie budynku

• Nowe miejsca kultowe - „sanktuaria na szczytach wzgórz” - góra Juktas (na S od Knossos, koło Archanes), służyło pałacowi w Knossos, wzniesione w Ia. Evans prowadził tam badania, wg niego odkrył pozostałości domu kapłana z okresu przejściowego między wczesnym a środkowym brązem. Później wznowiono wykopaliska i zinterpretowano odkrycie Evansa jako sanktuarium na otwartym powietrzu, z 2-stopniowym tarasem na linii N-S z rampą. Na jednym poziomie tarasu ustawiony był ołtarz o długości 5m, 0,5 h, zbudowany na krawędzi skalnej szczeliny. Na E pomieszczenia nie służące do obrzędów. We WM I i II sanktuarium to było wykorzystywane przez całą ludność, od WM III tylko przez mieszkańców pałacu w Knossos (ceramika Kamares). Otoczone murem cyklopowym, do 4m, 700 m długości, nie wiadomo jakie bóstwa czczono

• Pochówki w pitosach - dzieci i dorośli, w różnych typach grobów. W tolosach messarskich dobudowanie największej ilości zewnętrznych anexów na Chrysolakkos - monumentalny grób izbowy 40x30 m z szeregiem pomieszczeń dla zmarłych i ich kultu, przenoszenie wcześniej wcześniej złożonych zmarłych z głównego pomieszczenia do innych

• Ceramika: dominuje dekorowana na czarnym tle, coraz częstsza linia falista, z czasem dekoracja czerwona lub czarna, tło błyszczące, zgeometryzowane przedstawienia flory / fauny/ ludzi - po raz pierwszy. Wzory plastyczne wykonane przed wypaleniem (styl barbotino), kubki o prostych bokach - vafio (kefio).

Środkowominojski Ib, II = I okres pałacowy

• Lokalne ośrodki władzy, administracji

• Rozkwit sztuki i rzemiosła

• Knossos - najlepiej zachowany pałac, II zbudowany na tym samym miejscu, co I. dziedziniec W, W część - magazyny, pomieszczenia kultowe, działalność administracyjna

• Fajstos ŚrM Ib - pałac dwukrotnie uszkodzony przez trzęsienie ziemi, dziedziniec W z budowlą teatralną (?), silosy, droga (do ceremonii ?)

• Malia - plan jak w nowym pałacu. Dzielnica Mu - 3 domy, dom centralny - część funkcjonalna, mieszkalna, warsztatowa, pomieszczenia rezydencjonalne. Między Mu a pałacem - czworokątny plac. Podziemna „krypta hipostylowa” - magazyny, pomieszczenia z ławami wokół.

• Rozwój sanktuariów na szczytach wzgórz, rzadziej w jaskiniach

• Pochówki:

- najpopularniejsze pochówki w pitosach

- coraz więcej larnax - glinianych trumien

- nowy typ: grób komorowy, wykuty w zboczu wzgórza, z korytarzem i wejściem do komory: stomionem

- nadal używane tolosy messary

- nekropola w Archanes - grób okrągły B (używany do wczesnominojskiego III a) z dromosem i bocznymi komorami (wschodnia nie przetrwała). Komora SE - krypta słupowa 2 piętrowa z środkowominojskiego Ia

• Ceramika

- w stylu Kamares - w ŚrM I wprowadzenie koła szybkoobrotowego - cienkie ścianki naczyń, dekoracja złożona, kolorowa na czarnym tle, motywy roślinne. W ŚrM II cienkie jak skorupka, dekoracja biała lub czerwona na czarnym tle, przedstawienia zwierząt, roślin i ludzi, przyklejone aplikacje flory i fauny; liczne kubki. Znajdywana jedynie w pałacach

- naczynia z Fajstos: miseczka z dekoracją 2 kobiet nachylających się nad trzecią; podstawka pod owoce, skomplikowana dekoracja: 3 kobiety, mężczyźni na brzegu, na stopce kobiety z rękami na biodrach

• Plastyka figuralna: proste figurki terakotowe i kamienne ludzi i zwierząt, znajdywane najczęściej w grobach lub miejscach kultu

• Fajans - technika jego produkcji znana z Egiptu. Wykonywanie z niego paciorków, plakietek, figurek, mozaiki miejskiej z Knossos (fragmenty większej kompozycji - małe fasady domów, prawdopodobnie całość przedstawiała oblężenie miasta)

• Naczynia kamienne - szczyt rozwoju w II ok. pałacowym

• Biżuteria z pochówków: z kamieni półszlachetnych, metali; paciorki, szpile, kolczyki, aplikacje. Zawieszka w formie 2 pszczół z Malli

• Gliptyka - szybkoobrotowy świder umożliwia produkcję pieczęci z twardych kamieni, różne kształty, także przedstawienia figuralne zwierząt, stworów fantastycznych

• Ceremonialne miecze i sztylety z cmentarzyska wokół Malli: rękojeść ze złotą blachą

Kataklizm kończy okres pałacowy I (trzęsienie ziemi):

- cmentarzysko Anemospiltia k. Archanes z sanktuarium na N zboczu góry Juktas. Świątynia zniszczona w XVII p.n.e. (pozostałości ceramiki) na skutek trzęsienia ziemi. Symetryczna świątynia - 3 równolegle do siebie położone pomieszczenia + korytarz na całą długość świątyni. W korytarzu (przedsionku) przygotowywano obrzędy. Wzdłuż ściany S ława na naczynia, posąg kultowy z drewna z glinianymi stopami. Pomieszczenie E - składanie ofiar. Pomieszczenie W - 3 szkielety: mężczyzna & kobieta zmarli w wyniku trzęsienia ziemi i pożaru + mężczyzna ze związanymi rękami i stopami, położony na ołtarzu, z nożem (poświęcony bogom? Utaczanie krwi?)

II Okres pałacowy

• Szczyt rozwoju artystycznego, rzemiosła

• Kończy się falą zniszczeń

• Cechy wspólne pałaców:

- centralny dziedziniec

- dziedziniec W - magazyny, w przyległych pomieszczeniach kult, zbiorniki na ziarno, przestrzenie teatralne

- pomieszczenia rezydencjonalne

- klatki schodowe

- świetliki

- misy lustralne (łazienki? Rytualne obmycia?)

• Knossos - pałac położony na wzgórzu Cefala, na różnych jego poziomach (na max wysokości 2 kondygnacje, niżej - 4 lub 5 kondygnacji). Korzyści z handlu morskiego

- skrzydło W: sala tronowa poprzedzona przedsionkiem, misy lustralne

- polityron (wielowejście) - dostarczanie światła pomieszczeniom

- sanktuarium boginii węży

- sanktuarium dźwigającego czarę

- wejście N do Sali hipostylowej (sala jadalna? Administracja?), komnata byka

- część NE najbardziej zniszczona, pomieszczenia gospodarcze

- częśc E - wielka klatka schodowa => „megaron króla” („hol podwójnego topora”, pomieszczenie kultowe), „megaron królowej” („sanktuarium delfinów” - freski delfinów)

- do miasta prowadzi Droga Królewska najstarsza w Europie (rozgałęzia się na odnogę prowadzącą do teatru i na S). w okolicach pałacu duże wille (willa królewska, mały pałac) i zwykłe domy, kilka cmentarzysk

• Mallia - na N wybrzeżu Krety, 3 co do wielkości pałac minojski. Nie znana jest jego minojska nazwa. Zbudowany ok. 1650, zniszczony 1450. Badany od pocz. XX w przez greków i (głównie) francuzów

- między dziedzińcem a dziedzińcem W przestrzeń z magazynami, pomieszczeniami kultowymi, na wyższej kondygnacji oficjalne apartamenty królewskie. Dziedziniec otaczają portyki kolunowe

- pośrodku (placu centralnego? / nie mogę się doczytać, wtedy zaczynałam już spać) mały ołtarz

- wschodnie magazyny

- strona W: duży budynek z pomieszczeniem kultowym - loggią, wchodzi się do niej po 4 stopniach. Na E od loggi Wielkie Schody prowadzące na piętro. czynności kultowe w głównym hallu i Krypcie Słupowej

- strona SW - 2 rzędy po 4 kouloures (silosów na zboże)

• Fajstos - brak znalezisk fresków, pieczęci i tabliczek. W pobliżu Fajstos nowa willa (pałac letni) - przeniesienie się tam na stałe?

- wejście od strony dziedzińca W, teatr

- Monumentalne Schody => Monumentalne Propyleje => pałac

- magazyny w W części: 10 pomieszczeń + korytarz

- Megaron Królowej. Misa lustralna z Megaronu Króla

- częściowo zachowane płyty z alabastru

• Kato Zakro - E wybrzeże Krety, wykopaliska prowadzone najpierw przez GB => od lat '60 przez Greków (min. Platona). Zbudowany ok. 1600, zniszczony 1450. Najmniejszy spośród 4 odkrytych. Korzyści czerpany z handlu morskiego

- hol ceremonialny z freskami: głowa byka, 3-częściowe sanktuarium na szczycie góry

- misa lustralna w skrzydle W

- skarbiec z cennymi naczyniami

- archiwum ze skrzyniami z tabliczkami z pismem linearnym A

- pomieszczenie z cysterną

- S skrzydło gospodarcze

- N część - kuchnie i jadalnie

• Willa w Agia Triada - w kształcie nieregularnej litery L. Hall do ceremonii kultowych, archiwum pieczęci, 3 częściowa kaplica. Na N od pałacu miasto z 8 warsztatami, domami mieszkalnymi

• Gournia - późnominojskie miasto, jedyne odkopane w całości, nazwa od płytkiego, kamiennego naczynia, położone na wzgórzu usytuowanego kilkaset m od morza przy zatoce Mirabello. Zamieszkane od WM, także w ŚrM. W ŚrM III lub PM I na szczycie wzniesienia zbudowano niewielki pałac (50 x 37m) z dziedzińcem na S od kompleksu, w skrzydle W magazyny, misy lustralne, świetliki. Gournia zajmowała pow. 25 tys m, podzielona była na 7 kwater mieszkalnych (insuli) ze zwartą zabudową o kilku pomieszczeniach. Całą osadę obiegała wokół ulica, od której ku centrum biegły inne uliczki wyposażone w kanaliki odprowadzające nieczystości poza osadę. Znaleziono płaski kamień do rytuałów. Miasto zostało zniszczone w PM Ib przez trzęsienie ziemi.

• Komnos - prace od poł. '70 XX w (US). Położone 5-6 km na SW od Fajstos i Agia Triada na wzgórzu nad brzegiem przy zatoczce, gdzie mieścił się wspólny dla tych miast port. Zbudowane w ŚrM I => ŚrM III zniszczone przez trzęsienie ziemi => odbudowa ŚrM III => użytkowana aż do okresu rzymskiego.

• Amissos - 2 fazy miasta: I => Ia (trzęsienie ziemi); II - odbudowa z lokalnego kamienia. Pozostałości willi „Dom Lilii” z okresu PM I a (odkryty i nazwany przez Marinatosa) - freski czerwonych i białych lilii, irysów, papirusów, mięty. 10 pomieszczeń, 2 kondygnacje, niewielki brukowany dziedziniec

• Palaikastro - od WM IIa (50 tys m) => XVII zniszczenie => odbudowa na mniejszą skalę. Pożar pod koniec PM Ib => odbudowa w PostPałacowym. Pracują rzemieślnicy pod nadzorem kapłanów z Kato Zakro

Kreta W:

• Kydonia - badają Szwedzi i Grecy. Kilka domów wokół placu, np. dom I (PM Ia => zniszcz. PM Ib) - 14 pomieszczeń wokół centralnego, brukowanego dziedzińca. Sanktuarium na szczytach wzgórz

• Petsophas - kopie GB. Ołtarz, mury podtrzymujące tarasy, brak śladów budynków

• Kato Syme - znana także z rytonu na naczyniu

• Mniej znalezionych grobów, rzadziej patosy, ważny grób komorowy z dromosem i stomionem, czasem kilka komór bocznych. Zmarli leżą na posadzce lub podłodze, na ławach leżą naczynia

- Agia Triada: ogromny megaron, portyki otaczające „agorę”

- Knosso: groby lotosowe typu mykeńskiego, także podobne do lądowych, groby szybowo niszowe

- Archanes: groby wojowników bogato wyposażone

- Armenoi: cmentarzysko do PM Iii, odkopano ponad 200 grobów komorowych wykutych w skale i 1 tolos

• Ceramika post-kamares - gorsza artystycznie od Kamares, wiele naczyń pozbawionych dekoracji, często tylko biały kolor na ciemnym tle, najczęściej lilie, tulipany, trzcina, a brak ludzi. Na przełomie PM Ia/Ib maxymalnie superowa ceramika

- PM Ia - styl roślinny - wyższa temp wypału. Kwiaty trzciny, trwa. Kubki półkuliste.

- PM Ib - styl morski - horror vacui

- PM Ib - styl przemienny (2 motywy naprzemian)

- PM II - styl pałacowy, także dekoracja zgeometryzowana, przetworzona flora. Puchary ephyrejskie, dzbany kabłąkowe

• Freski:

- etap I - ŚrM III => PM Ia. Natura

- „Niebieski chłopiec” lub „Zbierający krokusy” (małpy!) zajmują 3 ściany

- freski z Amissos - lilie

- Knossos, Karawanseraj - kuropatwy i dudki w zaroślach (w jadalni)

- Knossos - sanktuarium delfinów

- etap II - PM Ib. We wczesnym okresie ludzie, często łączone z reliefem (efekt 3D). Monumentalne

- „Król kapłan” z Knossos

- „Damy w błękitach” z Knossos

- „Fresk procesyjny” z Knossos (E portyk) => „młodzieniec niosący rybę”

- 2 pary bezskrzydłych gryfów z Sali tronowej Knossos

- etap III - PM III i III - miniaturowe

- fresk zgromadzenia Knossos (charakter religijny)

- sporty z bykami

- „tańcząca dama” z Knossos

- „paryżanka”

- Agia Triada: sarkofag dekorowany freskami (sceny rytualne pochówku) PM II

• Terakota - uproszczenie ludzi i zwierząt, znajdywane w sanktuariach. Niektóre figury malowane na czarno lub czerwono.

- model z Kamilami - budowla z 2 kolumnami, postacie składają ofiary

- Kamilami: 4 mężczyzn trzymających się za ręce; 4 kobiety (3 w półkolu, 1 gra na lirze)

• Rzeźby z użyciem koła garncarskiego - cylindry na kole + plastyczna postać kobieca z dłońmi uniesionymi ku górze

• Figurki z brązu (7-27 cm) max rozwój w ŚrM III i PM I, uzyskiwane na wosk tracony. Częsty gest adoracji - ręka dotyka czoła

• Figurki z kości słoniowej lub hipopotamie

- w małych chłopców z Palaikastro

- Knossos - akrobata skaczący przez byka

- Palikastro - kuros z kości hipopotama

• Inne:

- plansza do gry z Knossos

- 3 kolorowe figurki kobiece z fajansu (=> „boginii z wężami)

- pieczęcie także szklane

- metalowe sygnety - bogaty repertuar scen, nowość: akrobaci i bokserzy

- talizmany: lwie głowy, dzban z wypływającym z niego gałązką rośliny. W Kato Zakro popularne różne hybrydy (twórca: Mistrz z Kato Zakro). Poza tym znajdywane w Knossos i Agia Triada, a także w Chania - odkrycie odcisku pieczęci „master impression”.

- kontynuacja naczyń i lamp - nowość w materiale: alabaster, kryształ górski, obsydian, rytony w kształtach muszli i kłów zwierząt

- waza rzeńców

- czarka wodna

- ryton spo….

- ryton z Kato Zakro

- Mailia - znaleziono 2 miecze obłożone złotą blachą

- więcej szkła i twardych kamieni

Grecja lądowa w epoce brązu

Evans wyróżnił okres wczesny, środkowy i późny, następnie stworzono system oparty o ważne stanowiska. Wczesny brąz - podział na 4 fazy (4 kultury), środkowy - podział na 3 podfazy, późny - kultura mykeńska.

Okres wczesnohelladzki

Wczesnohelladzki I - k. Eutersis

• Przez wielu nazywana także kulturą końcowego neolitu. St. Eutresis w Beocji

• Znana głównie z ceramiki - półkuliste misy polewane czerwoną glinką, gładzone, misy na wysokich stopkach z nacięciami, cykladzkie patelnie

Wczesnohelladzki II - k. Korakou

• Ceramika dla niej typowa odkryta także w Knossos

• Duże budowle publiczne, obronne, wiele „domów korytarzowych”

- Domy korytarzowe na st. Lerna, Kolonna, Teby, Akoritika, Tiryns (=> wyjątkowy dom korytarzowy o planie okrągłym). Wolnostojąca budowla najczęściej o 2 kondygnacjach z serią pomieszczeń na osi głównej i podłużnymi korytarzami otaczającymi boki budynku, kryte terakotowymi dachówkami.

- fragmenty osad w Agios Kosmas, Zygouries, Lithares (Beocja) - domy o prostokątnych pomieszczeniach z paleniskami, płaskimi dachami, rozbudowywanymi przez dobudowę.

• St. Lerna w Argolidzie - otoczone potężnym murem. W fazie I oporowy (?) dla zabudowań, w fazach II, III i IV obronna konstrukcja z wieżami. Mur leżał już w ruinie, gdy zaczęto wznosić „dom z dachówkami” - 25x12m, 2 duże + 2 małe pomieszczenia na osi głównej + korytarze na dłuższych bokach, zbudowany z wypalonej cegły mułowej na kamiennym cokole. Drewno wykorzystano do obramowań. Został spalony w WH II. Nad „domem z dachówkami” zbudowano tumulus.

• Groby jamowe (Ayjos Stephanos), skrzynkowe (Agios Kosmsas), Tunulus R - ziemne cumulusy, do kilkunastu pochówków w grobie (Nidri, Lefkas)

• Ceramika:

- stołowa Urfirnis, polewa od czerwonej po ciemnobrązową

- stołowa żółta ceramika nakrapiana, polewa gładzona, kolor od żółtego po szaro-niebiesko- czarny

- kuchenna

- dominują kształty otwarte (misy, sosjerki, czerpaki), z zamkniętych - dzbanki z wydłużonym wylewem

• Figurki terakotowe - zwierzęta, część miała rozpłatane brzuchy (praktyki religijne?)

• Pieczęcie cylindryczne - odciski na naczyniach. Wykonywane były z drewna, dekoracja prosta (spirale, zygzaki). Naczynia tak zdobione występowały na różnych stanowiskach (np. Lerna - 70 różnych odcisków)

• Narzędzia obsydianowi, z kości i brązu

• Biżuteria wykonywana także ze złota. Znane złote naczynia

• Lefkandi I - silne wpływy z Cyklad ( w WH II b). obejmuje E wyb. Grecji. Znaleziono fragmenty domów typu megaronowego z absydą (Teby, Orkomenos). Jedyne znane cmentarzysko znajduje się na Eubei - st. Malika. Ceramika gładzona, kolor czerwony lub czarny. Talerze, misy, kubki z 1 uchem, depas amphikypellon (kubek z 2 uchami)

Wczesnohelladzki III - k. Tiryns

• Obejmuje Peloponez, Beocję, Tesalię

• Dom na planie megaronu z absydą (np. w Lerna - 7 faz odnawiania budynku, St. Kolonna na Eginie - miało mury obronne, dom na planie megaronu)

• Pochówki znajdywane na osadach - dziecięce w pitosach

• Ceramika wzorzysta z dekoracją o motywach geometrycznych - ciemna farba na jasnym tle. Głównie Peloponez. Ceramika w Aya Marina - jasny kolor, ciemne tło. Kubki, misy z uchwytami, duże dzbany. Ceramika szara

• Naczynia z importowanego obsydianu, także miejscowe surowce, sporadycznie z brązu

• St. Lerna - znaleziono formę do odlewania sztyletów

• Terakotowe figurki byków z Lithares (Beocja)

Środkowohelladzki

ŚH I - Wczesnominojski ceramika

ŚH II - dojrzała minojska ceramika

ŚH III - późnominojska ceramika

• Osady na wzgórzach: Matli (Messenia), Kolonna - mury obronne (Egina). Domy nadal megaronowe. Większe, solidniejsze, później dobudowywane dziedzińce z magazynami (np. w Lernie)

• Groby skrzynkowe, jamowe, często w połączeniu z cumulusami. W ŚH III - groby typu szybowego - monumentalna faza grobu jamowego. Ze wszystkich faz znane są pochówki dzieci w pitosach. Jedyny pochówek ciałopalny znajduje się w Argos.

• Ceramika:

- minojska - nazwa nadana przez Schliemanna. Powierzchnia kryta grubą glinką, wygładzana (szara, żółta, kremowa), kształty otwarte, ostry załom brzuśca - naśladownictwo metalowych? Efekt koła szybkoobrotowego?

- monochromatyczna

- malowana ciemną farbą na jasnym tle. Naczynia otwarte - kubki i misy

- style spoza lądu: Egina: dodatek złotej miki; dekoracje wzorami naśladującymi minojskie

• Metale występują bardzo rzadko. Nieznane miecze. Regres w narzędziach. Głównie narzędzia kamienne z lokalnych surowców

Późnohelladzki - expansja kultury mykeńskiej

Faza wczesnomykeńskiej - schyłek ŚH - PH III a 1

Faza środkowomykeńska - PH III a 2, III b

Faza późnomykeńska - PH III c

Początkiem k. mykeńskiej jest okres grobów szybowych (ŚH/PH).

• Osady:

- Kiapha Tahiti (Attyka) - ciągłość WH-PH, Mur obronny aż do muru w PH

- Tsoungila - megarony z wczesnej fazy

- Menelation (Lakonia) - od SH, PH 2 b ważny ośrodek. „Rezydencja I” - prekursor pałacu mykeńskiego - megaron, boczne skrzydła, zniszczona przez trzęsienie ziemi, w IIIa1 na jej miejscu rezydencja 2, zniszczona

- Midea (Argolida) - wczesnomykeńskie pozostałości

- Mati (Mesenia) - szczyt rozwoju we . Mur obronny z kilkoma bramami, komplex centralny (z magazynami wokół muru) - pomieszczenia kultowe, reprezentacyjne.

• Cmentarzyska - 2 okręgi grobów szybowych w Mykenach:

- A - późniejszy (PH I - PH II b) - Schliemann. 6 grobów (I-VI)

- B - wcześniejszy (ŚH III - PH IIa) '50 XX w. 24 groby (litery alfabetu greckiego)

Głębokość ok. 3 m, górna część zasypywana po pogrzebie, dolna obudowana murem z kamieni. Belki podtrzymujące. Obydwa okręgi otoczone murkami (A - mur parapetowy z w rzędów płyt kamiennych: ustawionych pionowo, przykryte poziomo). Przewaga dorosłych mężczyzn, wyprostowanych, wysokich (1,80 cm) => przybysze. Kości wcześniej zmarłych usuwane na bok. W zasypiskach szybów znajdywana ceramika i kości zwierzęce. W okręgu A znaleziono przedmioty ze złota ważące kilkanaście kg. W obydwu okręgach - pośmiertne maski na twarze niektórych zmarłych („maska Agamemnona”). Dużo uzbrojenia, część bogato zdobiona, rękojeści wykładane kością słoniową, złotą blachą, gałki z alabastru i marmuru. Brązowe sztylety o klingach zdobionych scenami figuralnymi ze złota, srebra, elektronu, inkrustowane. Dużo naczyń metalowych - np. złoty puchar Nestora. Naczynie w kształcie głowy kaczki z górskiego kryształu. Dużo biżuterii, także z bursztynu. Ceramika PH I i II a, także minojska i inna importowana. Groby szybowe jako groby wojowników lub o lokalnym pochodzeniu, także w Pylos (Mesenia), Lerna, Ayos Stephanons, Ordomenos (Beocja)

- groby skrzynkowe, jamowe dominują w Ayos Stephanos

- groby komorowe - we wczesnomykeńskiej (Mykeny, Argos, Pylon, rejon agory w Atenach). Wielu zmarłych składanych przez długi okres. Komory poprzedzone stomionami

- tolosy (groby kopułowe / kulowe) - monumentalne. Początkowo z kamieni, później budowane z bloków kamiennych. Plan okrągły, przykryty pozorną kopułą. Dromos i stomion. Często nad płytą nadproża trójkąt odciążający. Na zboczach wzgórz, przykrywane ziemią. Wszystkie zostały wyrabowane. Najważniejsze i największe w Messeni (SH/PH), najważniejsze skupisko w Mykenach. 3 sposoby konstrukcji:

- faza 1: z kamieni polnych, łupanego, brak trójkąta odciążającego, brak kamiennych murków wzdłuż ścian i dromosu. W Mykenach groby Aegisthosa, Cyklopów, Epano Phoumos.

- faza 2: z kamiennych łupków lub bloków obrabianych młotkiem. Trójkąt odciążający, ściany dromosów przysłonięte murami, drewniane drzwi komory, wejścia do dromosu …coś tam mam nabazgrane. Groby Lwów, Panagia, …..

- faza 3: z bloków kamiennych obrobionych młotkiem lub wycinanych piłą. Trójkąt odciążający. Dekoracja - półkolumny po obu stronach wejścia. Groby: Geniszów, Clytamnestre, Agamemnona (skarbiec Atreusza) (=> 1 lub 2 przyk… grobami tolosowymi z boczną komorą [grób Miniasta - 2 groby z boczną komorą]

- ziemne tumulusy: st. Vrana - 4 tumulusowe pochówki , dominują komorowe. Pochówki koni

6

---