AZJA, największa część świata, tworząca z Europą kontynent Eurazji. Leży na półkuli pn. (z wyjątkiem Archipelagu Malajskiego położonego częściowo na półkuli pd.). Od pn. i pd.-zachodu Azję oblewają O. Arktyczny i poboczne morze O. Atlantyckiego — M. Śródziemne, od wsch. — O. Spokojny (wraz z morzami przybrzeżnymi), od pd. — O. Indyjski. Od Ameryki Pn. jest oddzielona Cieśn. Beringa, od Afryki — Kanałem Sueskim i M. Czerwonym, od Europy — cieśninami Bosfor i Dardanele. Umowną granicę lądową z Europą (na dł. ok. 3000 km) stanowi wsch. przedgórze Uralu, rz. Emba, brzeg M. Kaspijskiego, Obniżenie Kumsko-Manyckie. Umowna granica między Azją a Australią i Oceanią przebiega między Archipelagiem Malajskim i Nową Gwineą. Skrajnymi punktami lądowej części Azji są przyl.: Czeluskin 77°43'N, Piai 1°16'N, Baba 26°10'E, Dieżniewa 169°40'W; największa rozciągłość południkowa 8400 km, równoleżnikowa 8590 km. Powierzchnia (łącznie z powierzchnią M. Kaspijskiego) 44,4 mln km 2 (ok. 30% pow. lądowej Ziemi).
Warunki naturalne.
Ukształtowanie poziome. Długość linii brzegowej Azji, najbardziej rozczłonkowanej po Europie, wynosi 62 tys. km; półwyspy stanowią 18,4% powierzchni Azji (największe: Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka, Koreański, Indochiński, Indyjski, Arabski, Azja Mniejsza), wyspy ok. 5% (gł. wyspy: Ziemia Pn., Nowosyberyjskie, Kuryle, Sachalin, Japońskie, Tajwan, Archipelag Malajski, Filipiny, Cejlon, Cypr); największa odległość od morza wynosi 2500 km.
Ukształtowanie pionowe. Azja jest po Antarktydzie najbardziej wyniesioną częścią świata — średnia wys. 950 m; w Azji znajduje się najwyższy szczyt Ziemi (Mount Everest, 8848 m) i najgłębsza depresja (M. Martwe, pow. wody 405 m p.p.m.) oraz kryptodepresja (dno jez. Bajkał 1165 m p.p.m.); ok. 75% powierzchni Azji stanowią góry i wyżyny, ciągnące się od M. Egejskiego i M. Czarnego przez cały ląd Azji. Młode kenozoiczne systemy górskie typu alp. tworzą 2 łuki: centralnoazjat. i oceaniczny. Łuk centralnoazjat. rozciąga się od Azji Mniejszej (Góry Pontyjskie i Taurus), przez Kaukaz, Wyż. Irańską (góry Elburs i Hindukusz na pn. oraz Zagros i Sulejmańskie na pd.), Karakorum, Himalaje do G. Arakańskich i Archipelagu Malajskiego. Drugi łuk oddziela wyspowym łańcuchem górskim przybrzeżne morza od O. Spokojnego (góry Kamczatki, Kuryli, Japonii, Filipin i Archipelagu Malajskiego). Starsze paleozoiczne i mezozoiczne systemy górskie występują w środk., pn. i wschodniej Azji (góry Tien-szan, Ałtaj, Sajany, Stanowe, Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Południowochińskie). Cechą charakterystyczną rzeźby Azji są rozległe, wysoko położone płaskowyże (wyż.: Anatolijska, Armeńska, Irańska, Pamir, Mongolska, Tybetańska) oraz zapadliskowe kotliny śródgórskie (Kaszgarska, Dżungarska, Cajdamska). W pn.-zach. części Azji rozciągają się największe na Ziemi niziny (Zachodniosyberyjska i Turańska); w pozostałej części Azji niziny występują gł. w strefie przybrzeżnej (Północnosyberyjska, Chińska) lub w przedgórskich obniżeniach (Mezopotamska, Hindustańska).
Budowa geologiczna. Azja ma b. zróżnicowaną budowę geol.; najstarszymi częściami Azji są platformy prekambryjskie: wschodniosyberyjska z tarczą ałdańską i tarczą anabarską, północnochińsko-koreań. z tarczą szantuńsko-koreań., środk. i południowochiń., dekańska, z tarczą o tej samej nazwie. Podłoże tych platform jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych); podłoże to jest przykryte pokrywą osadów paleozoiczno-mezozoicznych (a miejscami i kenozoicznych), spod których wyłania się ono tylko w obrębie tarcz. W pokrywie osadowej występują miejscami skały wulk., o dużej miąższości (niecka tunguska, trapy dekańskie). Inne prekambryjskie masywy: indochiń., tybet., tanguski, masywy Anatolii i środk. Iranu występują w młodszych łańcuchach górskich. Platformę prekambryjską wsch. Syberii obrzeżają łańcuchy górskie powstałe w młodszych orogenezach; są to łańcuchy Kazachstanu, Tien-szanu, Kunlunu, Ałtaju, Sajanów, G. Stanowych, Dżugdżuru, Wielkiego i Małego Chinganu, G. Jabłonowych, Qilian Shan i Huaiyang Shan; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku, sfałdowanych w orogenezach w późnym proterozoiku i paleozoiku (orogenezy kaledońska i hercyńska). Na zach. od prekambryjskiej platformy wschodniosyberyjskiej rozpościerają się platformy paleozoiczne — zachodniosyberyjska i turańska. Podłożem tych platform są zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, które na zach. wynurzają się spod pokrywy osadowej jako hercyński łańcuch Uralu, Nowej Ziemi i Tajmyru; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku. Na pn.-wsch. i na południu Azji wznoszą się łańcuchy górskie, powstałe w erze mezozoicznej, sfałdowane w końcu triasu lub w jurze (kimerydy). Są to m.in. góry: Czerskiego, Wierchojańskie, Czukockie, Sichote Aliń, pd. Tybetu, Płw. Indochińskiego. Najmłodszą częścią Azji są łańcuchy alpidów występujące w 2 strefach: alp.-himalajskiej i pacyficznej. W strefie alp.-himalajskiej rozróżnia się 2 pasma rozdzielone starymi masywami Anatolii i środk. Iranu; są one zbud. gł. ze skał paleozoiku i mezozoiku. Do pasma pn. należą góry: Pontyjskie, Kaukaz, Kopet-dag, Hindukusz, Pamir, Karakorum; do pasma pd. — góry: Taurus, Zagros, Sulejmańskie oraz Omanu i Beludżystanu. Oba pasma łączą się w Pendżabie we wspólny łańcuch himalajsko-birmański. Półwyspy — Arabski, stanowiący część platformy afryk., i Indyjski — wchodziły w skład lądu Gondwana, od którego zostały odłączone w ciągu kredy i trzeciorzędu i przyłączone do Azji. Pacyficzny system azjat. alpidów (wyspy: Sachalin, Kuryle, Japońskie, Filipińskie, Tajwan, Archipelag Malajski) jest zbud. ze skał paleozoiczno-kenozoicznych. Ruchy górotwórcze trwają tu do dziś (trzęsienia ziemi i działalność wulk.). Wzdłuż pacyficznych alpidów ciągną się rowy oceaniczne: Aleucki, Kurylsko-Kamczacki, Japoński, Bonin, Mariański, Filipiński, Jawajski; łuki wysp i przybrzeżne morza azjat. znajdują się w obrębie czynnej strefy subdukcji, na granicy płyt litosferycznych pacyficznej i azjatyckiej. Ważniejsze bogactwa naturalne Azji: węgiel kam., ropa naft., gaz ziemny, rudy: żelaza, manganu, chromu, miedzi, ołowiu, cynku, rtęci, wolframu, niklu, cyny, antymonu oraz srebro, złoto, diamenty, boksyty, fosforyty, sól kam. i siarka.
Klimat. Ogromna powierzchnia Azji, równoleżnikowy układ gór, cyrkulacja monsunowa, wpływ zimnych (Oja Siwo) i ciepłych (Kuro Siwo) prądów mor. są przyczyną silnego zróżnicowania warunków klimatycznych. Azja leży we wszystkich pasach klim. półkuli pn. (równikowym na pd.-wsch., zwrotnikowym i podzwrotnikowym na pd., umiarkowanym oraz podbiegunowym na krańcach pn.). Klimat wysp pd.-wschodniej Azji i Płw. Malajskiego cechują średnie temp. roczne powyżej 20°C, duża wilgotność powietrza, opady roczne 1500-3500 mm, częste cyklony. Obszary pd. i pd.-wschodniej Azji mają klimat monsunowy z suchą zimą, opadami w półroczu letnim (ponad 1000 mm) i średnią temp. roczną do 20°C; w okresach zmiany monsunów (wiosna, jesień) występują tajfuny. W pd.-zachodniej Azji poza śródziemnomor. wybrzeżami Azji Mniejszej występuje klimat suchy, opady roczne poniżej 250 mm (w kotlinach poniżej 100 mm), lata upalne (średnia temp. w lipcu powyżej 30°C), zimy ciepłe, wietrzne, z burzami pyłowymi. Wielkie łańcuchy górskie i wyżyny mają klimat chłodny i suchy, na stokach wystawionych na napływ wilgotnych mas powietrza obfite opady; na płaskowyżu Śilong (Ćerapundźi) suma roczna opadów wynosi 11 000 mm (najwyższe na Ziemi). Rozległe obszary środkowej Azji cechuje klimat kontynent. z dużą amplitudą roczną temperatury (średnia temp. w styczniu poniżej -10°C, w lipcu powyżej 15°C) i opadami do 300 mm rocznie. Kontynentalizm najsilniej zaznacza się w pn.-wsch. Syberii, gdzie średnia temp. w styczniu wynosi poniżej -40°C; w Ojmiakonie zanotowano najniższą temp. na półkuli pn. (-78°C). W północnej Azji panuje klimat podbiegunowy, w okresie nocy polarnej średnia temp. poniżej -40°C, średnia temp. w lipcu nie przekracza 10°C, opady roczne 150-300 mm.
Stosunki wodne. Obszary bezodpływowe zajmują ok. 37% pow. (gł. pustynie środk. i pd.-zachodniej Azji); do M. Kaspijskiego, Jez. Aralskiego i jez. Bałchasz uchodzą rz.: Kura, Emba, Syr-daria, Ili; wiele rzek (Tarym, Czu, Helmand) ginie w piaskach pustyń. Kontynentalny dział wód stanowią góry środk. i południowej Azji. Do zlewiska O. Atlantyckiego i O. Arktycznego należy 27% powierzchni Azji (gł. rz.: Ob, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma), do zlewiska O. Spokojnego — 22% powierzchni Azji (rz.: Amur, Huang He, Jangcy, Mekong), a do zlewiska O. Indyjskiego — ok. 14% powierzchni Azji (rz.: Saluin, Irawadi, Brahmaputra, Ganges, Indus, Szatt al-Arab). Największe jez.: M. Kaspijskie i Jez. Aralskie są pozostałością trzeciorzędowego morza; w zapadliskach tektonicznych leżą: Bajkał, Issyk-kul, Chubsuguł, M. Martwe, Wan, Urmia. Na obszarach bezodpływowych Wyż. Mongolskiej, Kazachstanu i Wyż. Irańskiej liczne słone jeziora i solniska; na nizinach aluwialnych występują duże, płytkie jeziora (Chanka, Dongting Hu, Poyang Hu, Tonle Sap). Znaczne powierzchnie zajmują bagna, zwł. na Syberii (w większości obszar występowania wiecznej marzłoci). Współczesne zlodowacenie w Azji zajmuje ok. 118 tys. km2 (gł. wyspy ark., najwyższe szczyty Himalajów, Karakorum, Pamiru, Tien-szanu); największe lodowce: Sjaczen, Fedczenki, Baltoro. Linia wiecznego śniegu dochodzi do maks. wysokości 6100 m na pn. stokach Himalajów, na wyspach ark. schodzi do poziomu morza.
Świat roślinny. Azja leży w obrębie 2 państw roślinnych: wokółbiegunowego pn. (Holarctis) i tropik. Starego Świata (Paleotropis); roślinność holark. pn. części Azji tworzy strefy równoleżnikowe, zgodne z przebiegiem stref klim. i glebowych; na pn. występują pustynie ark. i bezleśna trawiasto-krzewiasta strefa tundry, przechodząca ku pd. w lasotundrę i strefę borów iglastych (tajga) z rozległymi bagnami; jeszcze dalej na pd. występują lasostepy przechodzące w strefę stepów (gł. suchoroślowe trawy i półkrzewy); na zach. i w części środk. stepy przechodzą w półpustynie i pustynie. Wysokie pasma Azji Środkowej są w większej części bezleśne; tylko ich stoki zewn. (np. we wsch. Tybecie i pd. Himalajach) porastają lasy (gł. iglaste). Lasy Dalekiego Wschodu, zrzucające liście na zimę, są b. bogate pod względem liczby gat. drzew (w tym wiele reliktowych, np. miłorząb). Wybrzeża Azji Mniejszej, Syrii i Palestyny porasta roślinność śródziemnomor. zimozielone zarośla makii i frygany oraz śródziemnomor. gat. sosen); Płw. Arabski jest gł. pustynny. Roślinność paleotropik. (pd.-wsch. część Azji) stanowią przeważnie lasy; najbujniejszą ich formacją są wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe Archipelagu Malajskiego, b. bogate gatunkowo (m.in. liany, epifity); do pd. Chin sięgają wiecznie zielone lasy zwrotnikowe; na wyspach i półwyspach występują zrzucające liście lasy monsunowe (z drzewem tekowym); najsuchsze części Indochin pokrywają sawanny. Na błotnistych wybrzeżach mórz są bogato rozwinięte formacje namorzynów (mangrowe). Wielkie obszary Azji zajmują obecnie uprawy rolne; z Azji pochodzi wiele roślin użytkowych, m.in. ryż, soja, herbata, cytryny, pomarańcze, brzoskwinie, banany, palma kokosowa, trzcina cukrowa, żyto, pszenica, owies, jęczmień, ogórek, konopie.
Świat zwierzęcy. Pod względem zoogeogr. obszar Azji w znacznej części (do Himalajów i bez Płw. Arabskiego) należy do krainy paleark., a fauna jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. Spośród 28 rodzin ssaków (nie licząc nietoperzy) żyjących w tej części Azji tylko 2 są endemiczne: należące do gryzoni ślepce i selewinki; w tundrze żyją: renifer, niedźwiedź polarny, lemingi, ptactwo, zwł. mor. (np. alki, mewy, nury); w tajdze: bóbr, jeleń, łoś, rosomak, soból, polatucha, cietrzew, głuszec; w stepach: antylopa suhak, bobak, suseł, z ptaków — drop; w pustynnej Azji Środkowej, m.in. gazele, dżejran, kułan, kiang, koń Przewalskiego, wielbłąd dwugarbny; faunę Wyż. Tybetańskiej reprezentuje gł. jak, Azji Wschodniej — gł. tygrys, jenot, bażanty. Obszar na pd. od Himalajów tworzy krainę orientalną, z bogatą i różnorodną fauną; z 30 rodzin ssaków (nie licząc nietoperzy) są tylko 4 endemiczne: latawce, tworzące jednocześnie rząd endemiczny (z lotokotem), tupaje i wyraki spośród naczelnych i jedna rodzina gryzoni; ponadto żyją tu m.in.: liczne małpy (połowa rodzin wszystkich naczelnych) z gibonem, makakiem i orangutanem, oraz słoń ind., tapir ind., nosorożec, bawół ind., gaur i gajal, tygrys, gepard; z ptaków: liczne bażanty, paw, argus, kur bankiwa; wiele gat. gadów: pytony i okularniki, gawial i aligator, liczne jaszczurki; Płw. Arabski należy do krainy etiopskiej i ma powiązania faunistyczne z Afryką.
Regiony fizyczno-geograficzne. Azja dzieli się na 5 wielkich regionów: 1) Azja Północna (Niz. Zachodniosyberyjska, Wyż. Środkowosyberyjska, Syberia Pn.-Wsch., ros. Daleki Wschód, obszary górskie Syberii Pd.); 2) Azja Środkowa (Niz. Turańska, Pogórze Kazaskie, Pamir, Tien-szan, kotliny Dżungarska i Kaszgarska, wyż. Tybetańska i Mongolska); 3) Azja Wschodnia (Chiny Pn.-Wsch., Chiny Wsch., Płw. Koreański, W. Japońskie, Riukiu); 4) Azja Południowa (Płw. Indyjski, Niz. Hindustańska, Himalaje, Płw. Indochiński, Archipelag Malajski z Filipinami); 5) Azja Zachodnia (Azja Mniejsza, Wyż. Armeńska, Kaukaz, Wyż. Irańska, Niz. Mezopotamska, Wyż. Syryjska, Płw. Arabski).
Ludność. Azję zamieszkuje ponad 3,3 mld ludności (1992, ok. 60% ludności świata). Azja jest po Europie najgęściej zaludnioną częścią świata (74 mieszk./km2). Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne: w pd.-wschodniej Azji mieszka ok. 90% ludności, a średnia gęstość zaludnienia przekracza 200 mieszk. na km2; pustynie oraz ark. i wysokogórskie regiony Azji są prawie nie zamieszkane. Większość ludności Azji mieszka na wsi (50-75% w krajach roln.), najwyższy stopień urbanizacji występuje w Izraelu, Zjedn. Emiratach Arab., Libanie (ponad 80% ludności mieszka w miastach) oraz Japonii, Arabii Saudyjskiej i Korei Pd. (75-77%). W 1989 w Azji było 117 miast milionowych, największe zespoły miejskie to: Chongqing, Szanghaj, Tokio, Pekin, Seul, Bombaj, Kalkuta. Dla ludności Azji jest charakterystyczny duży przyrost naturalny, ok. 19‰ (wskaźnik urodzeń 28‰, wskaźnik śmiertelności 9‰), młoda struktura wiekowa (roczniki poniżej 20 lat stanowią 47,1% w Indiach, ale tylko 26,4% w Japonii), przewaga mężczyzn (zwł. w krajach pd.-wschodniej Azji). Azję zamieszkuje ludność rasy europeidalnej (pd.-zachodnia Azja), mongoloidalnej (środk., wsch. i pd.-wschodnia Azja) i austroidalnej (pd. Indie i Sri Lanka).
Języki używane w Azji należą do kilkunastu rodzin językowych. Najliczniej jest reprezentowana rodzina języków chiń.-tybet. (ponad 1100 mln mówiących, w tym język chiń. ok. 1000 mln); języki rodziny indoeur. (ponad 900 mln): ind., irańskie, język orm., języki słow., gł. ros. (ok. 47 mln). Języki rodziny austronezyjskiej (austro-thaj) w Indonezji, na Płw. Malajskim, w Filipinach (ok. 145 mln); języki drawidyjskie w Indiach (ok. 50 mln); języki semickie reprezentowane gł. przez arab. (ok. 50 mln). Największe terytorium obejmują języki ałtajskie: tur., mong. i tunguskie (z mandżurskim) — Azja Środkowa, Wsch. i Azja Mniejsza (ok. 92 mln, w tym tur. 85 mln). Odrębnie są klasyfikowane języki — jap. i koreański. Do języków uralskich należą: ugrofiń. i samodyjskie występujące od Uralu po zach. i pn. Syberię (ok. 360 tys. ludzi). Mniej liczne grupy na terenie Azji stanowią języki: kaukaskie — rodzina kilkudziesięciu języków (ok. 4,5 mln); austroazjat. w Indiach i Indochinach; paleoazjat. w pn.-wsch. Syberii (ok. 30 tys. ludzi); języki izolowane: buruszaski w Himalajach oraz wysp Andamanów.
Archeologia. Stanowisko archeol. Ubajdija w dolinie Jordanu (Palestyna) sprzed ok. miliona lat jest najstarszym w Azji. Z przeciwległego krańca kontynentu z jaskini Zhoukoudian k. Pekinu pochodzi wielowarstwowe stanowisko, które zawierało pozostałości obozowisk homo erectus ze szczątkami ok. 40 osobników tej formy człowieka datowane ok. 500-150 tys. lat temu. Podobne znaleziska z Pacitan na Jawie, a dalej z Birmy, Pendżabu i dolin Ałtaju łączy się w kulturę Zhoukoudian lub nadaje się im lokalne nazwy. Azja Zachodnia, po Kazachstan na pn. i Indie na wsch., była w tym czasie obszarem rozwoju kultury abwilskiej i kultury aszelskiej. Ta ostatnia w formie rozwiniętej trwała współcześnie z kulturami zaliczanymi do kompleksu mustierskiego. Około 60 tys. lat temu w palest. stanowiskach z Tabun, Skuhl i Dżabal Kafza znaleziono groby („cmentarze”) ze szkieletami homo sapiens i sporadycznie homo sapiens sapiens. Groby homo sapiens i warstwy osadnicze znaleziono także w jaskini Szanidar w górach Zagros (Irak) oraz w Teszik Tasz w Uzbekistanie. Mustierskie elementy kulturowe dotarły do stepów ordoskich w Chinach (Shuidonggou), a cmentarzysko homo sapiens jest znane z Ngaudong na Jawie.
Między XL a X tysiącl. p.n.e. na zasiedlonych dawniej obszarach doszło do znacznego przeobrażenia klim. (oziębienie, zwilgotnienie lub osuszenie), gosp. i kulturowego. W pierwotnym myślistwie następowała specjalizacja (polowanie na określone gatunki zwierząt, gł. stadnych). Zmienił się sprzęt myśliwski (częste użycie dzid zbrojonych grotami kam. lub kościanymi — później uzupełnionych łukiem). Przy sporządzaniu narzędzi kam. posługiwano się wiórami, a nie jak dawniej — odłupkami. W tym czasie powstają w Azji 2 centra rozwojowe: pierwsze — bliskowsch., reprezentowane przez kultury emiriańską w Palestynie, Zarzi i baradostyjską na pograniczu iracko-irańskim; drugie — w rejonie jez. Bajkał (stanowiska Malta i Buret'). Obozowiska myśliwych tych rejonów zawierają pozostałości zimowych domów budowanych z kamieni, ziemi, kości mamutów i reniferów. Znaleziono w nich, oprócz narzędzi, figurki kobiece z kości słoniowej z zaznaczonym strojem. Wytwarzano też figurki lub ryty zwierząt (ptaków i żmij). Około 12 tys. lat temu na wyspie Hokkaido pojawiła się umiejętność lepienia i wypalania spiczastodennych naczyń glinianych zdobionych odciskami sznura dając początek kulturze Jōmon. Rozprzestrzeniała się ona do VI tysiącl. p.n.e. wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego aż po Tajlandię.
W Azji Mniejszej od X tysiącl. p.n.e. następowało przechodzenie od gospodarki myśliwsko-zbierackiej do roln.-hodowlanej. Ten proces formowania się gospodarki wytwórczej obserwowany m.in. w Jerycho, Nemrik, Szanidar, Çatalhöyük zakończył się w VI tysiącl. p.n.e. powstaniem kilku prężnych ośr. kulturowych. Niedobór surowców kam. w Mezopotamii, częściowo w Palestynie i Syrii, powodował poszukiwanie ich w sąsiednich rejonach i wymianę, w której wyniku powstawały, oprócz roln. wiosek, zalążki miast z planową zabudową, podziałem pracy (powstawanie rzemiosł) i rodzącym się podziałem społecznym. W VII tysiącl. p.n.e. doszło do wynalezienia ceramiki w tym rejonie, a później do wspaniałego rozwoju garncarstwa. Kolejne kultury regionu (Halaf, ubaidzka, predynastyczna) oddziaływały w szerokim zakresie na przyległe obszary, docierając do Iranu, w rejony M. Kaspijskiego, przez Turcję i Kaukaz do Europy i na wyspy M. Egejskiego, a przez Palestynę do Egiptu. Wraz z pojawieniem się miast-państw sumer. w 2. poł. IV tysiącl. p.n.e. kontakty handl. tego regionu sięgały, dzięki drogom mor., Płw. Arabskiego, Pakistanu i Indii.
W poł. III tysiącl. p.n.e. najpierw na Nizinie Indusu (Harappa i Mohendżo Daro), później w Pendżabie (Kalibaugan) aż po Zat. Kambajską powstawały wielkie, planowo zbud. miasta tzw. cywilizacji Indusu; cywilizacja ta miała kontakty z miastami sumer., oddziaływała też silnie na myśliwych i zbieraczy subkontynentu indyjskiego. Została zniszczona przez najazd wojowników-pasterzy Arjów (XVII-XVI w. p.n.e.), ale także w pewnym stopniu zasymilowana przez kulturę najeźdźców. Bliskowschodnie centrum cywilizacyjne przez swoją ekspansję dało początek wielu lokalnym ośr. roln. na terenie przykaspijskim, w Turkiestanie, Uzbekistanie i Azerbejdżanie. Na ich peryferiach, w pasie stepów syberyjskich, zaczęła się wyodrębniać w III i II tysiącl. p.n.e. koczownicza gospodarka pasterska reprezentowana przez kulturę afanasjewską, której ludność wytwarzała już narzędzia z brązu. Rozwój koczownictwa pasterskiego (używanie wozu, a później także konia w zaprzęgu i jako wierzchowca) wzmógł ruchliwość ludów uprawiających ten typ gospodarki, zwł. w okresach zagrożenia posuchą terenów pasterskich. Wędrówki i podboje ludów pasterskich Azji Środkowej nasiliły się w I tysiącl. p.n.e. Spod Ałtaju (stanowisko Pazaryk) pierwsi ruszyli Scytowie na stepy Ukrainy. Po nich w tym samym kierunku podążali Sarmaci, Mongołowie i Turcy, a następnie — Hunowie.
Azja Północna w strefie tajgi i tundry aż do XIX w. znała tylko gospodarkę myśliwsko-rybacką, a ludy ją stosujące (Itelmeni, Niwchowie, Koriacy, Nieńcy, Ajnosi i Eskimosi) miały ograniczony kontakt z rejonem środkowoazjatyckim.
Historia. Na terenie Azji, w dorzeczu wielkich rz.: Tygrysu i Eufratu, Indusu, Brahmaputry i Huang He powstały najstarsze kultury i organizmy państw., oddziałujące na rozwój cywilizacji europejskiej. W IV tysiącl. p.n.e. Sumerowie utworzyli w Mezopotamii silne państwo o wysokiej kulturze. W II tysiącl. p.n.e. powstała Babilonia (największy rozkwit za panowania Hammurabiego 1792-50 p.n.e.) i Asyria. W XVI w. p.n.e. indoeur. Hetyci założyli państwo w Kapadocji. W III tysiącl. p.n.e. w dolinie Indusu istniała wysoko rozwinięta, przedaryjska kultura Mohendżo Daro i Harappa. Na przeł. III i II tysiącl. p.n.e. Arjowie przez Kaukaz przybyli do Iranu i Mezopotamii, następnie zajęli Pendżab, opanowali dolinę Gangesu i Dekan. W I tysiącl. p.n.e. na obszarze Indii wykształciła się bogata kultura, promieniująca na Archipelag Malajski, Kambodżę, pn. i środk. Wietnam oraz Laos. We wschodniej Azji ukształtowała się (od ok. IV tysiącl. p.n.e.) kultura chiń., oddziałująca na rozwój kultur Korei, Japonii i Mandżurii. W VIII i VII w. p.n.e. wybrzeża Azji Mniejszej skolonizowali Grecy. W VI w. p.n.e. w pd.-zachodniej Azji ukształtowało się państwo pers., rozbite 331 p.n.e. przez Aleksandra III Wielkiego; w I w. p.n.e. pd.-zachodnia Azja została podbita przez Rzym. Zjednoczone przez islam plemiona arab. stały się od VII w. n.e. twórcami nowej kultury i olbrzymiego imperium. Od IV w. ludy tur.-mong. (Hunowie, Awarowie i in.) rozpoczęły wędrówkę, przenosząc się ze swych siedzib w pd. Syberii i Mongolii na zach.; dotarły one do Azji Środkowej, a następnie aż do Europy (Hunowie). Turcy seldżuccy, posuwając się w X-XI w. na zach., zajęli Persję, Azerbejdżan, Armenię, Mezopotamię, Syrię, Palestynę, z Azji Mniejszej wyparli Bizancjum i dotarli do Dardaneli. W XII i XIII w. zjednoczone przez Czyngis-chana plemiona mong. podbiły Syberię, Turkiestan, Chiny (przyjmując kulturę chiń.); 1223 zadały książętom rus. klęskę nad Kałką zagrażając Europie Wsch., 1258 rozbiły imperium arabskie. W XIV w. na terenach Azji Mniejszej powstało państwo Turków osmańskich, szybko przekształcone w silne imperium, które przetrwało do XX w. (Turcja). W XVI w. Indie zostały podbite przez mong. władcę Babura, twórcę państwa Wielkich Mogołów (przetrwało do XIX w.). Odkrycie drogi mor. na Wschód (na przeł. XV i XVI w.) zapoczątkowało penetrację handl. państw eur. i wciąganie krajów azjat. w orbitę wpływów europejskich. Na wybrzeżach Indii, Archipelagu Malajskiego, Wietnamu i Chin pierwsi osiedli Portugalczycy, następnie Hiszpanie, Anglicy, Holendrzy i Francuzi. W XVII-XIX w. Rosja zajęła Syberię oraz muzułm. państwa Azji Środkowej. Trwająca od XVII w. handl. rywalizacja państw eur. doprowadziła do kolonialnego podboju krajów azjatyckich. W XIX w. W. Brytania opanowała Indie, Holandia — Indonezję, Francja — Indochiny (Laos, Wietnam, Kambodża); kolonialna penetracja Europy objęła również Chiny (Hongkong, Makau); w Japonii upowszechniły się wpływy eur. (epoka Meiji). W końcu XIX w. rywalizacja Rosji i Japonii (która przekształciła się w tym czasie w potęgę ekon. i polit. w Azji) o wpływy w Mandżurii i Korei doprowadziła 1904-05 do wojny ros.-jap., zwycięstwa Japonii i rozszerzenia jej wpływów na Chiny. Pod koniec XIX w. w niektórych państwach Azji dokonały się rewolucje antyfeud.: w Persji 1905-11, w Turcji 1908, w Chinach 1911-13. Pierwsza wojna świat. i rewolucja w Rosji sprzyjały umocnieniu się i radykalizacji ruchów niepodl. w wielu krajach Azji. W Chinach, które zostały zignorowane w swych suwerennych prawach przez paryską konferencję pokojową (1919-20), doszło do ogólnonar. wrzenia; osłabły wpływy hol. w Indonezji na rzecz Japonii i USA; 1918-19 umocniły się nastroje nacjonalist. w Indiach. W 1921 odniosła zwycięstwo popierana przez bolszewików rewolucja w Mongolii; 1924 powstała MRL. W Chinach 1924 wybuchła rewol. wojna domowa kierowana przez Kuomintang, popierany przez KPCh. Militarystyczna Japonia 1931-32 opanowała Mandżurię, a 1937 rozszerzyła ekspansję na całe Chiny; 1941-42 zajęła inne kraje Azji Południowej i Azji Południowo-Wsch.; po II wojnie świat. pokonana, musiała zwrócić zdobyte tereny.
II wojna świat. zapoczątkowała dekolonizację państw azjat.; 1943 Liban i Syria uzyskały niepodległość; po wojnie powstały lub uzyskały niepodległość: Korea, Wietnam, Indonezja (1945), Filipiny (1946), Indie, Pakistan (1947), Birma, Sri Lanka (dawniej Cejlon), Izrael (1948), Kambodża (1953), Laos (1954), Malaje (1957), Cypr (1960), Kuwejt (1961), Singapur (1965), Jemen Pd. (1967), Bahrajn, Federacja Zjedn. Emiratów Arab., Bangladesz (1971). Kolejna fala dążeń niepodl. pojawiła się w wyniku rozpadu ZSRR w Azji Środkowej, gdy 1991 powstały lub odrodziły się do samodzielnego bytu państw.: Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan. Niepodległość polit. nie zlikwidowała wielu, sięgających często okresu przedkolonialnego, konfliktów etnicznych i rel. oraz sporów związanych z kształtowaniem się granic czy ambicjami dominacyjnymi. Stanowi to nadal źródło istniejących i potencjalnych konfliktów. W 1945-90 Azja była strefą konfrontacji podzielonego na przeciwstawne bloki świata; ich rywalizacja była także ważnym źródłem lokalnych konfliktów i napięć; często konflikty lokalne, jak koreań., indochiń., bliskowsch., bangladeski i afg., groziły przekształceniem się w konflikt o szerszym zasięgu.
Obecnie w Azji można wyróżnić kilka regionów geopolit. o własnej specyfice polit., kulturowej i gospodarczej. Pierwszy z nich — Azja Południowo-Wsch., obejmuje Płw. Indochiński, Płw. Malajski oraz archipelagi: Filipiński i Indonezyjski. Po II wojnie świat. w regionie tym dominujący był konflikt w Indochinach: w wyniku indochińskiej wojny 1946-54 doszło do podziału Wietnamu na komunist. DRW i prozach. Rep. Wietnamu; w Indonezji, na Filipinach i na Malajach partyzantka komunist., wspierana przez ZSRR i (po 1949) ChRL doprowadziła w 2. poł. lat 40. i w latach 50. do wojen domowych; konflikt między obu państwami wietn., popieranymi przez USA (Rep. Wietnamu) i ZSRR oraz ChRL (DRW) przekształcił się w latach 60. w wietnamską wojnę, zakończoną paryskimi układami (1973); 1975 DRW zajęła terytorium Rep. Wietnamu, co umożliwiło w roku następnym proklamowanie Socjalist. Rep. Wietnamu. Wojna wietn. umożliwiła komunistom objęcie władzy w Kambodży i Laosie; interwencja wojsk wietn. w Kambodży (1978) doprowadziła do obalenia ludobójczego reżimu Czerwonych Khmerów, ale zapoczątkowała wojnę domową w tym kraju; wkroczenie wojsk wietn. do Kambodży wywołało 1979 krótkotrwałą chiń.-wietn. wojnę graniczną; wojnę domową w Kambodży zakończyły 1991 porozumienia w Paryżu, które przewidywały bezpośredni udział ONZ w doprowadzeniu do pokoju; konflikty w Indochinach 1975-79 wywołały w tym rejonie falę masowego uchodźstwa.
Drugi region geopolit. — subkontynent ind. obejmuje Indie, Bangladesz, Nepal, Pakistan, Bhutan oraz Śri Lankę, Birmę i częściowo Afganistan; także i ten region był po II wojnie świat. widownią wielu konfliktów; od 1959 trwa spór prawny między Indiami a Chinami, który 1962 doprowadził do walk między obu państwami; 1965 między Indiami a Pakistanem doszło do działań zbrojnych związanych ze sporem o granicę w Kaszmirze, zakończonych rozejmem w Taszkencie 1966 (mediacja ZSRR); 1971 walka Pakistanu Wsch. o autonomię doprowadziła do ponownego konfliktu zbrojnego między Indiami a Pakistanem i utworzenia niepodległego państwa Bangladesz; 1978 prokomunist. zamach stanu w Afganistanie doprowadził do wybuchu wojny domowej i interwencji sowieckiej (1979); stało się to źródłem tzw. konfliktu afgańskiego, w który przez udzielanie pomocy modżahedinom zaangażowały się USA i państwa muzułm.; 1989 ZSRR wycofał swoje wojska, 1992 kontrolę nad Afganistanem przejęli mudżahedini.
Na trzeci region — Daleki Wschód — składają się: ChRL, Tajwan, Japonia i Korea; wojna domowa w Chinach 1946-49 zakończyła się zwycięstwem komunistów i proklamowaniem ChRL; na Tajwanie, pod ochroną floty USA, znalazły siedzibę władze Rep. Chiń.; zaostrzająca się po II wojnie świat. Konfrontacja sowiecko-amer. doprowadziła do podziału Korei na 2 państwa: Korea Pn. i Korea Pd.; 1950-53 trwała wojna koreańska, rozpoczęta przez Koreę Pn.; po stronie południowokoreań. walczyły pod flagą ONZ wojska 16 państw (gł. amer.), po stronie północnokoreań. oddziały chiń. przy materialnym wsparciu ZSRR. W latach 60. narastały kontrowersje sowiecko-chiń., które 1969 doprowadziły do krwawych incydentów granicznych i zasadniczej reorientacji polityki zagr. ChRL; stopniowa poprawa stosunków sowiecko-chiń. w latach 80. doprowadziła 1989 do pełnej ich normalizacji; po rozpadzie ZSRR Chiny, Japonia i Korea Pd. uznały państwa powstałe na jego obszarze i z większością z nich nawiązały stosunki dyplomatyczne. Nasiliły się dążenia do zjednoczenia Korei i tendencje reunifikacyjne w Chinach (porozumienia z W. Brytanią i Portugalią w sprawie przejęcia przez ChRL kontroli nad Hongkongiem 1997 i nad Makau 1999 oraz bezpośrednie kontakty z Tajwanem).
Czwarty region geopolityczny Azji obejmuje kraje Bliskiego Wschodu; cztery wojny izrael.-arab. (1948, 1956, 1967, 1973) postawiły świat przed tzw. problemem palest.; ich następstwem była wojna domowa w Libanie (1975-90); odbiciem rywalizacji irańsko-arab. stała się 1980-88 wojna irańsko-iracka, a rozgrywek międzyarab. i dążeń dominacyjnych — agresja iracka na Kuwejt (1990); wojna w Zatoce Perskiej i klęska Iraku (1991) zakończyła rywalizację amer.-sowiecką na Bliskim Wschodzie.
W ostatnich latach nasiliły się w Azji tendencje do zacieśniania więzi regionalnych, co stwarza możliwości uzyskania przez kraje biedniejsze pomocy od szybciej rozwijających się gospodarczo sąsiadów; coraz większą rolę w gospodarce i polityce świat. odgrywa tworzący się makroregion Azji i Pacyfiku.
Odkrycia i podróże geograficzne. Najwcześniej została poznana Azja Zachodnia, zwł. od V w. p.n.e. dzięki opisom Herodota i Ksenofonta oraz wojnom pers. i wyprawom Aleksandra III Wielkiego. W okresie rzym. rozwijał się handel z Indiami i nawet z Chinami (Jedwabny Szlak); najwięcej informacji o Azji znajduje się w pismach Strabona, Klaudiusza Ptolemeusza i Arriana. W średniowieczu wiedza o Azji nie powiększyła się, dopiero rozkwit handlu prowadzonego przez miasta wł. i kontakty z kulturą arab. podczas wojen krzyżowych spowodowały wzrost zainteresowania dalszymi regionami kontynentu azjat., zwł. w celu zawarcia sojuszów przeciwko islamowi; w poł. XIII w. wysłano do chana Mongołów poselstwa G. da Pian del Carpine'a (z udziałem Benedykta Polaka) i W. Rubruka. Obfitym źródłem wiedzy o Azji była relacja Opisanie świata M. Polo z jego słynnej podróży 1271-95, podczas której zwiedził Azję Środkową, Chiny, południową Azję i Persję; Polo dostarczył też pierwszych wiadomości o Japonii (Zipangu). W 1314-30 Odoryk z Pordenone odbył podróż misyjną do Chin, W. Sundajskich i Tybetu (był pierwszym Europejczykiem w Lhasie). W XIV i XV w. wielu podróżników dotarło do Indii, m.in. Ibn Battuta, N. Conti i A. Nikitin. Zdobycie Bizancjum przez Turków (1453) odcięło kupców eur. od cennych towarów azjat. i zmusiło do szukania nowych szlaków handl. na Wschód, omijających obszary pod panowaniem tureckim. W 1498 V. da Gama dotarł do Indii po opłynięciu Afryki, Portugalczycy 1509 wylądowali na Płw. Malajskim, 1514 w Chinach, a 1542 w Japonii; 1521 F. Magellan po przepłynięciu O. Spokojnego dotarł do Filipin, a 1596 Holendrzy wylądowali na Jawie. W XVII w. szerszych informacji o Indiach dostarczyli urzędnicy bryt. Kompanii Wschodnioind., o Chinach — misjonarze, m.in. M. Ricci i Polak M. Boym, a o Japonii — Holendrzy i Francuzi. W XVI i XVII w. Rosjanie opanowywali Syberię, 1582 Jermak dotarł do Irtyszu, 1639 I.J. Moskwitin osiągnął M. Ochockie, 1648 S.I. Dieżniew opłynął pn.-wsch. wybrzeża Azji, 1649 J.P. Chabarow dotarł do Amuru i 1697 W.W. Atłasow na Kamczatkę. Odkrycia wzdłuż pn. wybrzeży Azji były dokonywane w trakcie poszukiwań Przejścia Północno-Wschodniego. Od XVIII w. odkrycia i badania w Azji były dokonywane przez Rosjan, Brytyjczyków, Holendrów, Niemców, Francuzów, Polaków i do pocz. XX w. poznano dość dokładnie Syberię, Azję Środkową, Chiny, Koreę, Japonię, Azję Południowo-Wsch., Indie i Azję Zachodnią. Przyspieszenie w badaniu Syberii oraz Azji Środkowej wiązało się z założeniem 1845 Ros. Towarzystwa Geogr. i wyprawami nauk. P.P. Siemionowa-Tienszańskiego, P.A. Kropotkina, N.M. Przewalskiego, W.A. Obruczewa oraz udziałem w nich wielu Polaków (m.in. K. Bohdanowicz, A. Czekanowski, J. Czerski, B. Grąbczewski); Chiny, Korea i Japonia były badane w 2. poł. XIX w., gł. przez bryt., amer. i niem. ekspedycje nauk., m.in. E. von Richthofen oprac. znaną monografię Chin; badaniami Płw. Indochińskiego zajmowali się Francuzi i Brytyjczycy, Archipelagu Malajskiego — Holendrzy, Indii i Azji Zachodniej — Brytyjczycy. Pozostałe odkrycia w Azji zostały dokonane w XX w., m.in. 1926 W.A. Obruczew odkrył Góry Czerskiego, a po II wojnie świat. ostatnie białe plamy na mapie Azji, na Płw. Indochińskim, zlikwidowano dzięki zdjęciom lotniczym. Najpóźniej poznano regiony wysokogórskie; od 1921 Brytyjczycy rozpoczęli regularne wyprawy alpinistyczno-nauk. w Himalajach; Mount Everest zdobyto 1953 (E. Hillary i N. Tenzing). Organizatorami wielu wypraw w Himalaje, Hindukusz, Karakorum, Kaukaz i Pamir byli Polacy, m.in. 1980 dokonali pierwszego zimowego wejścia na Mount Everest.
Polacy w Azji. Pierwszym pol. podróżnikiem, który dotarł w głąb Azji był franciszkanin z Wrocławia Benedykt Polak (1245-47); w XV i XVI w. Polacy podejmowali pielgrzymki do Ziemi Świętej (m.in. J. Łaski, M.K. Radziwiłł zw. Sierotką), na przeł. XVI i XVII w. podróże w inne regiony Azji (do Indii, Persji); w XVII i XVIII w. pol. misjonarze jezuici przybyli do wschodniej Azji (m.in. M. Boym, J. Smogulecki); w tym czasie napłynęły pierwsze niewielkie fale emigrantów pol. do Turcji. Liczba Polaków w Azji zwiększyła się wielokrotnie w XIX w. (zesłańcy — uczestnicy konspiracji i powstań nar.), gł. na Syberii, Dalekim Wsch., Kaukazie i w Kazachstanie; doniosłe znaczenie dla poznania Azji miała działalność nauk. i badawcza Polaków (m.in. A. Czekanowski, J. Czerski, K. Bohdanowicz, S. Dybowski). Na przeł. XIX i XX w. miejscem zamieszkania kilku tysięcy Polaków stała się Mandżuria; podczas II wojny świat. tysiące Polaków znalazły się w azjat. części ZSRR (deportacje na ziemiach polskich 1939-48). Po II wojnie świat. Polacy zaznaczyli swoją obecność w Azji w wielu krajach i w wielu dziedzinach życia; w Iranie zał. pol. placówkę nauk. — Tow. Studiów Irańskich, w Afganistanie — Centr. Obserwatorium Meteorologiczne w Kabulu (prof. uniw. w Kabulu — E. Stenz), w Indiach — Bibliotekę Pol.-Ind. (prof. uniw. w Madrasie — W. Dynowska), w Izraelu — Pol. Stację Biol. w Tel Awiwie (botanik K. Rouppert). Działalność nauk.-badawcza była także prowadzona podczas zorganizowanych wypraw, m.in. w Mongolii (1961-65, 1976-83, 1974-75 — Changaj, 1976-80 — „Trans Mongolia”), w Wietnamie (1957-61, 1958-63), w Afganistanie (1976). Duże znaczenie miały badania archeol., kierowane przez K. Michałowskiego, podjęte 1958 w Syrii (Palmyra) i 1964 na Cyprze (Pafos). W wielu krajach Azji pracują pol. inżynierowie (projekty i budowa licznych obiektów przem., m.in. w Turcji, Chinach, Indiach, Iranie, azjat. części byłego ZSRR, Wietnamie, Pakistanie i Indonezji), pol. lekarze, architekci, wykładowcy szkół wyższych, a także pol. misjonarze. Obecnie Azję zamieszkuje stosunkowo niewielka liczba Polaków, najwięcej w byłych republikach radz.; poza tym w Turcji (ok. 1000), Libanie (250), Indiach (100), nieliczni w Japonii, Pakistanie, Iranie i Iraku.