We współczesnej rzeczywistości, której przyświecają co rusz to nowe innowacje i wynalazki, a tym samym zmiany w świecie zawodów, edukacja w odniesieniu do całożyciowych poczynań jednostki coraz ściślej zazębia się z procesem rozwoju zawodowego człowieka. Eskalacja wiedzy ludzkiej, a tym samym coraz większa lawina docierających do nas informacji, wzmaga konieczność ciągłego poszerzania umiejętności. Ma to przede wszystkim odzwierciedlenie na gruncie zawodowym, gdyż wymagania kwalifikacyjno-kompetencyjne progresywnego rynku pracy w obecnym okresie znacznie wzrosły, co w Polsce było zapoczątkowane przeobrażeniami ustrojowymi. Zatem na przestrzeni kliku lat ranga edukacji w wymiarze całożyciowym nabrała szczególnego znaczenia.

Dla T.W. Nowackiego edukacja permanentna stanowi „ogół procesów oświatowych i wychowawczych, realizowanych w różnych okresach życia ludzkiego, prowadzonych w różnych formach organizacyjno-programowych i sytuacjach międzyludzkich”. Z. Wiatrowski wyraża zbieżny pogląd, rozumiejąc przez edukację permanentną „ogół procesów oświatowo-wychowawczych, występujących w całym okresie życia człowieka, a zatem procesów całożyciowych, prowadzonych we wszelkich możliwych formach organizacyjno-programowych i we wszystkich sytuacjach kontaktów międzyludzkich”.

Już w tym miejscu dostrzegamy, iż edukacja permanentna jest pojęciem bardzo szerokim i złożonym, bowiem zgodnie z powyższymi ujęciami definicyjnymi, jej rozpiętość obejmuje praktycznie wszystkie formy kształcenia na całej przestrzeni życiowej.
Idea całożyciowego uczenia się jest zatem nieodłącznym czynnikiem rozwoju zawodowego,
który również, jak już zdążyliśmy wykazać, posiada permanentny wymiar. Ma to szczególne uzasadnienie w poglądach W. Szczęsnego, który twierdzi, że „stało się koniecznością życiową dokształcanie, doskonalenie, a niekiedy wręcz przekształcenie zdobytego w młodości wykształcenia. Społeczeństwa chcące się rozwijać muszą organizować w coraz szerszym zasięgu kształcenie dorosłych, aby mogli oni spełniać zadania zawodowe, które wymagają nieustannej aktualizacji wykształcenia. Tak pojmowane kształcenie dorosłych uzyskuje nowe wartości; pozwala ono lepiej zrozumieć proces kształcenia jako proces współzależny
z procesem rozwoju ludzi w ciągu ich życia”.

W literaturze powszechnie funkcjonują terminy: edukacja całożyciowa, edukacja permanentna, edukacja ustawiczna, kształcenie nieustające, dalsze kształcenie i wiele innych. Przyjęło się, że najogólniejszym terminem, który uzyskał powszechną akceptację,
jest edukacja permanentna. Nie brak jednak autorów, którzy terminy kształcenie ustawiczne
i edukację permanentną stosują zamiennie. Może to prowadzić do wielu definicyjnych nieścisłości. Jak wskazuje Z. Wiatrowski - „aktualnie na gruncie polskim wyróżnić można dwa równoległe i niejako równoważnie funkcjonujące znaczenia terminu: kształcenie ustawiczne. Są to:

• traktowanie kształcenia ustawicznego jako procesu całożyciowego,

• traktowanie kształcenia ustawicznego jako kształcenia poszkolnego, kształcenia charakterystycznego dla okresu dorosłego człowieka”.

Możemy zatem mówić o szerszym i węższym znaczeniu edukacji ustawicznej. Niemniej jednak w kontekście naszego postrzegania, równoznacznym z przeważającym obecnie poglądem w świecie nauki, to edukacja permanentna stanowi nadrzędne oraz jednocześnie rozleglejsze pojęcie. W takim rozumieniu zawiera się w niej edukacja ustawiczna,
której przyporządkowano działania w zakresie kształcenia osób dorosłych.

O samym kształceniu ustawicznym w rozumieniu (węższym), które przyjęliśmy również z uwagi na interpretacyjną przejrzystość, będzie jeszcze mowa w dalszej części tegoż podrozdziału. Natomiast wstępnie wnioskując i jednocześnie wracając do gestii całożyciowego kształcenia, możemy ogólnie stwierdzić, iż w procesie tym wyróżnia się:

• edukację wyjściową, realizowaną w okresie wychowania naturalnego i w systemie szkolnym

• dalszą edukację (poszkolną), zwaną edukacją ustawiczną dorosłych.

Jeszcze bardziej szczegółowo rzecz ukazuje poniższy schemat (rys.9.) autorstwa
Z. Wiatrowskiego, ukazujący cztery podstawowe nurty działań edukacji permanentnej. Będzie on stanowił główne odniesienie w tematyce dalszych rozważań.

Zatem do głównych nurtów całożyciowego kształcenia zalicza się:

• wychowanie naturalne, realizowane w domu rodzinnym, w środowisku lokalnym
  oraz w miejscu zorganizowanej pracy zawodowej,

• kształcenie i wychowanie szkolne, realizowane w kolejnych ogniwach systemu szkolnego, począwszy od przedszkola aż po szkołę wyższą,

• kształcenie i wychowanie równoległe, realizowane głównie w pozaszkolnych formach organizacyjno-programowych,

• kształcenie ustawiczne, traktowane najczęściej jako kształcenie poszkolne
  lub kształcenie ustawiczne dorosłych.

Rys. 8. Edukacja permanentna z uwzględnieniem głównych nurtów działań
edukacyjnych

Źródło: Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki…, op. cit., s. 356.

Wychowanie naturalne

Przez wychowanie naturalne jednostka nabiera doświadczenia, przystosowuje
się do różnych sytuacji w sposób naturalny, ulegając wpływom środowiska. Przyjmuje normy, wzorce poprzez naśladownictwo, obserwację oraz aktywne uczestnictwo w różnych środowiskach. Wydaje się, iż w wychowaniu naturalnym podstawę stanowią procesy wychowawcze zachodzące w domu rodzinnym, bowiem rzutują one na całe życie. Wskazuje na to T. Wujek pisząc, iż „znaczenie tego rodzaju wpływów jest doniosłe, ponieważ zanim rozpocznie się wychowanie w celowo powołanych do tego instytucjach wychowawczych, człowiek podlega wpływom i oddziaływaniom rodziny i środowiska społecznego,
w którym żyje. Nie oznacza to wcale, że wpływy te dotyczą tylko okresu dzieciństwa. Przeciwnie, oddziałują one na człowieka przez całe jego życie, a nawet w okresie dojrzałości człowiek podlega intensyfikacji tego rodzaju wpływów”. Według W. Rachalskiej „dom rodzinny jest terenem naturalnego, oczywistego dla dziecka dojrzewania społecznego”. Można dodać, iż to w nim od najmłodszych lat kształtują się wartości moralne, zainteresowania i postawy życiowe, w których zawierają się również te związane
z kształtowaniem osobowości zawodowej.

O wymiarze wychowawczym możemy powiedzieć również w przypadku środowiska rówieśników. Jest ono równoznaczne z pojęciem grupy rówieśniczej, którą T. Pilch określa jako „organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną - wieku, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo”. Środowisko rówieśnicze, tudzież grupa rówieśnicza jest swego rodzaju pierwszym etapem kreowania się światopoglądu młodego człowieka poza progiem domu rodzinnego. Środowisko rówieśnicze osadzone jest w naturalnym nurcie rozwoju dzieci
i młodzieży.

Szerszym pojęciem w stosunku środowiska rówieśniczego jest środowisko lokalne,
w którym zakres stosunków międzyludzkich jest bardziej złożony. T. Pilch pisze:
„Jest to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję, wartości i symbole, instytucje usługowe
i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowość do wspólnego działania, żyjących w poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa”. Ogólnie powiedziawszy dom rodzinny, środowisko rówieśnicze i środowisko lokalne, to nieodłączne procesy socjalizacji jednostki, składające się na nieinstytucjonalną naukę o życiu w społeczeństwie.

W końcu przechodzimy do środowiska pracy, z czym możemy utożsamiać zakład pracy, którego głównym zadaniem jest produkcja dóbr, bądź świadczenia usług w celu zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. J. Szczepański pisze: „Możemy rozpatrywać każdą fabrykę czy też każdy zakład pracy jako system techniczny (…) lub ekonomiczny.
Lecz fabryka jest także systemem społecznym, tj. zespołem stosunków międzyludzkich, układem poszczególnych grup i organizacji, systemem stanowisk i pozycji społecznych”. Społeczny wymiar środowiska pracy, a zatem opierający się na relacjach międzyludzkich, pełni funkcję wychowawczą, a także kształcącą o charakterze ustawicznym.

Edukacja szkolna

Według T. Pilcha „szkoła jest obok rodziny podstawowym środowiskiem wychowania młodego pokolenia Polaków. Jest równocześnie głównym ośrodkiem wyposażającym człowieka w wiedzę ogólną i instrumentalną. Jest instytucją wprowadzającą każdego obywatela w tradycję i kulturę narodową. Jest wreszcie gwarantem pomyślnego rozwoju duchowego, społecznego i gospodarczego kraju”. Takie ujęcie nawiązuje do właściwości szkoły stymulujących rozwój zawodowy jednostki.

Pedagogika pracy wyróżnia cztery okresy kształcenia w życiu człowieka, przy czym każdy z nich swoim zasięgiem obejmuje odpowiadające jemu obszary szkolne (tab. 1.)
oraz pozaszkolne (te zostaną ukazane w dalszej części niniejszego podrozdziału).

Tab. 1. Okresy kształcenia w życiu człowieka z uwzględnieniem obszarów szkolnych

OKRES EDUKACYJNY	OBSZAR SZKOLNY	OKRES EDUKACYJNY
Kształcenie przedzawodowe (4 - 16 r.ż.) - obejmuje to wszystko, co decyduje o rozwoju jednostki w okresie poprzedzającym systematyczne kształcenie zawodowe i co pomaga jej w dokonywaniu wyboru zawodu zgodnie z warunkami osobistymi i potrzebami społecznymi.	3-letnie przedszkole
				6-letnia szkoła podstawowa
		3-letnie gimnazjum	Szkoły dla dorosłych	Kształcenie ustawiczne dorosłych w okresie ich aktywności zawodowej (18 r.ż. ) - obejmuje problemy edukacyjne ludzi pracujących i bezrobotnych, a szczególnie dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników w całym okresie ich aktywności zawodowej, prowadzące do nieustannego wzbogacania osobowości i do mistrzostwa w zawodzie (szerzej w dalszej części tegoż podrozdziału).
		3-letnie liceum ogólnokształcące
Kształcenie prozawodowe (16 - 19 r.ż.) - obejmuje te działania edukacyjne, w następstwie których uczący się rozpoznaje ogólne właściwości zawodów i pracy zawodowej, zbliża się do problemów pracy człowieka, wykształca ogólne właściwości postawy zawodowej, przymierza siebie do przyszłej roli zawodowej, uzyskuje określone przyuczenie do zawodu, jednak nie uzyskuje kwalifikacji zawodowych.	3-letnie liceum profilowane
Kształcenie zawodowe (16 - 24 r.ż.) - obejmuje kształcenie ogólnozawodowe i specjalistyczne, prowadzące do uzyskania kwalifikacji zawodowych i warunkujące dobrą przydatność zawodową, wysoką wydajność pracy i zadowolenie z jej wykonywania.	4-letnie technikum
		2-3-letnia zasadnicza szkoła zawodowa
		2-letnie uzupełniające liceum ogólnokształcące*
		3-letnie technikum uzupełniające
		1-2,5-letnia policealna szkoła zawodowa
		Wyższe szkoły zawodowe: studia licencjackie lub inżynierskie uzupełniające studia magisterskie jednolite studia magisterskie studia podyplomowe studia doktoranckie

*) .Uzupełniające liceum ogólnokształcące wydaje się być na tym polu obszarem problemowym, bowiem
nie warunkuje zdobywania kwalifikacji zawodowych. Prowadzi jedynie do uzyskania statusu wykształcenia
średniego. Jednakże w kontekście zachodzącej szczeblowości edukacyjnej, byłoby mniej poprawne
przyporządkowanie tego typu szkoły okresowi kształcenia przedzawodowego.

Opracowanie w oparciu o: Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki…, op. cit., s. 34 - 35; 358; 385.

W powyższej tabeli okresy rozwoju zawodowego człowieka odniesiono do szczeblowości kształcenia szkolnego, składającego się na system edukacji, który na przestrzeni ostatnich lat podlega nieustannym przemianom. Niektóre reformy wywołują liczne dyskusje i spory. Największe kontrowersje wzbudzają jednak coroczne modyfikacje egzaminu maturalnego i związane z tym uchybienia. Godnym zaakcentowania faktem jest również przyrost liczby osób z wyższym wykształceniem, a to z powodu progresywnego rynku pracy oraz dokonującej się gwałtownej rewolucji naukowo-technicznej i informacyjnej, z czym związany jest przyrost wymagań kwalifikacyjnych. Wspomniana rewolucja (RNTI) zapewne w niedalekiej przyszłości doprowadzi do sytuacji, w której komputer będzie powszechnym i nieodzownym narzędziem szkolnego kształcenia.

Edukacja równoległa

Punktem wyjścia uczyńmy pogląd E. Trempały, który twierdzi, że „system szkolny
(od przedszkola do szkół wyższych) stanowi część składową całego systemu oświaty
i wychowania, a dzięki temu, że w uczestnictwie społecznym dokonuje się także proces edukacyjny, można mówić o kształceniu i wychowaniu równoległym (obejmującym wszystkie instytucje pozaszkolne) i poszkolnym.”. Zbliżone stanowisko wyraża
Z. Wiatrowski pisząc, iż niniejszy nurt edukacyjnych działań „stanowi naturalne, a także zamierzone dopełnienie działań szkolnych. Stąd wiele uwagi przypisuje się zajęciom pozalekcyjnym i pozaszkolnym, placówkom działalności opiekuńczo-wychowawczej
i kulturalno-oświatowej oraz środkom masowego przekazu”. Ten sam autor pisze również, iż „edukacja równoległa obejmuje kształcenie i wychowanie równoległe do edukacji szkolnej, ma charakter zarówno intencjonalny, jak i nieintencjonalny, stanowi trwałe ogniwo globalnego systemu edukacyjnego, przy tym jest otwarta na wzajemne oddziaływania i modyfikacje zewnętrzne oraz stwarza szczególnie młodej generacji możliwość wyboru innej drogi edukacyjnej”. Istotę kształcenia równoległego bardzo dobrze oddają organizacje młodzieżowe. Są to różnego rodzaju kółka zainteresowań jak np. modelarnie, w których praca sprzyja rozwijaniu zdolności manualnych, czy też siłownie i związany z nimi wysiłek mięśniowy. Kolejny przykład mogą stanowić kluby sportowe, w których nauka opiera się na treningu, służącemu rozwijaniu umiejętności niezbędnych w danej dyscyplinie. Kształcenie równoległe obejmuje również świetlice, domy kultury, towarzystwa naukowe, biblioteki etc. Natomiast w przypadku środków masowego przekazu można przede wszystkim wskazać na radio, telewizję, a także Internet, który w rozpatrywanym kontekście, nabrał w ostatnich latach największego rozmachu.

Nie ma żadnych wątpliwości, iż równoległa rzeczywistość edukacyjna jest bardzo korzystna i atrakcyjna dla rozwijającego się ucznia, ponieważ w pewnym stopniu wyręcza szkołę, wybiegając poza jej program, który w coraz większym stopniu nie jest w stanie objąć nieustającego przyrostu wiedzy i informacji.

Edukacja ustawiczna dorosłych

Znaczenie pojęcia edukacji ustawicznej poniekąd już ustaliliśmy we wstępnej fazie tegoż podrozdziału i z racji niespójności jego postrzegania odnieśliśmy do poczynań edukacyjnych osób dorosłych. Tak rozumiana edukacja ustawiczna jest procesem,
który współtowarzyszy przestrzeni kariery zawodowej i wiekowi emerytalnemu.
Z. Wiatrowski definiuje kształcenie ustawiczne dorosłych jako „proces systematycznego uczenia się, następujący po zakończeniu obowiązku szkolnego lub wydłużonej edukacji stacjonarnej i trwający przez cały okres aktywności zawodowej, a często także dłużej,
w okresie tak zwanego „trzeciego wieku””.

Ostatnimi czasy ranga edukacji znacznie wzrosła, a zwłaszcza w sferze aktywności zawodowej, czego uzasadnienie możemy odnaleźć w wielu poglądach osób ze świata nauki. Wiesław Szczęsny pisze, że „stało się koniecznością życiową dokształcanie, doskonalenie,
a niekiedy wręcz przekształcenie zdobytego w młodości wykształcenia. Społeczeństwa chcące się rozwijać muszą organizować w coraz szerszym zasięgu kształcenie dorosłych,
aby mogli oni spełniać zadania zawodowe, które wymagają nieustannej aktualizacji wykształcenia. Tak pojmowane kształcenie dorosłych uzyskuje nowe wartości; pozwala ono lepiej zrozumieć proces kształcenia jako proces współzależny z procesem rozwoju ludzi
w ciągu ich życia”. Definicja ta ukazuje ścisłą współzależność edukacji ustawicznej
z rozwojem zawodowym człowieka. Ciekawy pogląd przedstawia również J. Kuźma pisząc
o kształceniu ustawicznym jako o idei oraz zasadzie przemian oświatowych, której głównym założeniem jest „stała aktywność człowieka, aktywność poznawcza, systematycznie wzbogacana i rozwijana przez całe życie”. Z kolei W. Oleszak mówi o kształceniu ustawicznym w odniesieniu do rynku pracy: „Globalizacja i szybki rozwój techniki, wzmagając popyt na wiedzę i wysokokwalifikowaną kadrę, na czoło działów dostosowawczych wysunęły edukację i szkolenia zawodowe. Globalizacja wpływa też
na zmianę struktury kształcenia - wzrasta rola szkolenia w procesie pracy”. Rozszerzając
to ujęcie definicyjne możemy powiedzieć o formach szkoleń w zakresie edukacji ustawicznej. Wyróżnia się:

• formy szkolne - ukazane wcześniej w tabeli 1;

• formy pozaszkolne - uniwersytety - powszechne, robotnicze, ludowe, dla rodziców, trzeciego wieku, studia oświatowe oraz kursy zawodowe i problemowe, jak również odczyty, spotkania autorskie, spotkania hobbystyczne i inne.

Najgłębszą wymową edukacyjną w procesie zatrudnienia posiadają kursy zawodowe, organizowane przez różne ośrodki kształcenia i doskonalenia zawodowego, przez wyspecjalizowane organizacje i firmy oraz zakłady pracy.

Istotę edukacji ustawicznej stanowi: samokształcenie, dokształcanie, doskonalenie
oraz kształcenie bezinteresowne.

• Samokształcenie, które jak się zdaje wynika z indywidualnych potrzeb jednostki dążącej do nabycia pewnej wiedzy, a w efekcie rozwoju swojej osobowości. Z. Wiatrowski pisze,
  iż „samokształcenie to w istocie rzeczy proces całożyciowy, swoista odmiana uczenia się; to proces przedłużonego i poszerzonego kształcenia, prowadzący do wzbogacania intelektu i osobowości jednostki zgodnie z jej potrzebami ideowymi, społecznymi, zawodowymi i indywidualnymi”. Natomiast J. Półturzycki nazywa samokształceniem „proces oświatowy, prowadzony świadomie, z możliwością wykorzystania różnych form pomocy innych osób i instytucji. Jest to proces samodzielnie prowadzonego uczenia się, którego cele, treść, formy, źródła i metody dobiera i ustala osoba ucząca się”.
  Warto jeszcze ukazać pogląd H. Radlińskiej, która twierdzi, iż „samokształcenie -
  to wyrabianie się wszechstronne i harmonijne ćwiczenie swych zdolności i sprawności, uzupełnianie braków, żeby żyć pełniej lepiej”.

Synonimami samokształcenia są: autokreacja, samomotywacja, samokontrola, wytrwałość i konsekwencja w działaniu jednostki, która sama wybiera ścieżki edukacyjne w oparciu o własny wachlarz potrzeb rozwojowych.

• Dokształcanie, w ramach którego zachodzi synteza nauki z pracą zawodową. Według
  W. Okonia, jest to „kształcenie realizowane w wieku produkcyjnym równolegle z pracą zawodową w celu zdobycia takiego wykształcenia, jakie jest niezbędne do wykonywania danego zawodu lub zawodu, który ma być wykonywany w przyszłości.
  Celem dokształcania może więc być ukończenie jakiejś szkoły dla pracujących, szkoły typu radiowo-telewizyjnego lub kursów”. Z. Wiatrowski definiuje dokształcanie jako „proces podwyższania kwalifikacji formalnych, a szczególnie proces teoretycznego dopełniania kwalifikacji zawodowych, kończących się uzyskaniem odpowiedniego świadectwa, dyplomu lub certyfikatu”. Dokształcanie może się ponadto wiązać
  ze zmianą dotychczasowych obowiązków pracowniczych (przekwalifikowaniem),
  tj. zmianą zawodu lub specjalizacji zawodowej.

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, obecna sytuacja na rynku pracy wymaga
ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Dotyczy to ludzi pracujących w wielu zawodach i na różnych stanowiskach. Paradoksalnie bowiem wysokokompetentni pracownicy, niejednokrotnie są wypierani przez młodą kadrę pracowniczą mieniącą
się wyższym wykształceniem. Dokształcanie skierowane jest także do osób poszukujących zatrudnienia, z czym najbardziej identyfikują się kursy organizowane przez Państwowe Urzędy Pracy.

• Doskonalenie, które najogólniej mówiąc dotyczy podnoszenia kwalifikacji zawodowych, co może wynikać z rozwoju nauki i techniki, a tym samym modernizacji procesów technologicznych. T.W. Nowacki uważa, iż doskonalenie zawodowe to „proces systematycznej oraz ciągłej aktywności zawodowej mający na celu aktualizowanie, rozszerzanie oraz pogłębianie wiedzy i umiejętności związanych z wykonywanym zawodem”. Niemalże identycznie rzecz ujmuje Z. Wiatrowski. Nieco poszerzony kontekst natomiast możemy odnaleźć w interpretacji J. Kuźmy, według którego „doskonalenie to podwyższanie kwalifikacji zarówno formalnych, jak i rzeczywistych, niezbędnych dla spełniania zadań zawodowych w sytuacji zwiększenia wymagań, wynikających z rozwoju i wzbogacania zadań zawodowych, modernizacji warunków pracy”. Warto dodać, iż głównym nurtem doskonalenia zawodowego jest samokształcenie, a oprócz tego kursy kwalifikacyjne i studia podyplomowe.

Nowy słownik pedagogiki pracy wyróżnia cztery funkcje doskonalenia zawodowego:

• adaptacyjną (zwaną wdrożeniową),

• wyrównawczą,

• renowacyjną

• i rekonstrukcyjną.

W wielu zawodach uwzględnia się zasadę hierarchizacji doskonalenia zawodowego, której celem jest stworzenie pracownikowi perspektywy podwyższania kwalifikacji
w całym okresie zatrudnienia. Doskonalenie zawodowe, obejmujące swoim zasięgiem etap kariery, stanowi główną podstawę w dążeniu do mistrzostwa w zawodzie
i tym samym osiągania sukcesu.

• Kształcenie bezinteresowne uwypuklone zostało w poglądach B. Suchodolskiego, według którego „kształcenie, zachowując swe walory jako czynnik przygotowania
  do życia społecznego i działalności zawodowej, staje się równocześnie swoistym dobrem, mającym wartość samoistną, godnym pożądania nie dlatego, że jest skutecznym środkiem awansu, zwiększenia dochodów, podniesienia rangi pozycji społecznej, ale dlatego,
  że pozwala na rozwijanie i zaspokajanie zainteresowań, dlatego że takie są ludzkie zamiłowania, dlatego że czyni ono nasze życie bogatszym, bardziej barwnym, bardziej interesującym”. Bezinteresowność w procesie edukacji, wywodzi się więc z samoistnej i wewnętrznej potrzeby poznawania świata. Nie jest zaś priorytetem motyw zarobkowy.

W ujęciu T.W. Nowackiego „kształcenie bezinteresowne zapewnia pełną indywidualizację dróg kształcenia i sprzyja osobowości wewnętrznie wolnej, poszukującej zaspokojenia najżywotniejszych potrzeb duchowych.(...) Na tej drodze może pojawić
się szereg osobowości zadziwiających dojrzałością moralną, społeczną, bogactwem zainteresowań”. Z kolei dla Z. Wiatrowskiego kształcenie bezinteresowne to „proces dochodzenia przez jednostkę do dobrowolnie założonego stanu wiedzy i umiejętności,
proces doskonalenia własnej osobowości, podejmowany z własnej inicjatywy
i dla własnej przyjemności”. Autor podkreśla również, iż może on przebiegać w formie indywidualnego samokształcenia (wpływ mają zdolności i zainteresowania jednostki)
oraz w formie zinstytucjonalizowanej (uniwersytety otwarte, studia językowe, uczelnie politechniczne, uniwersytety ludowe, kursy i inne). Ponadto kształcenie bezinteresowne, to także działania hobbystyczne (np. filatelistyka, numizmatyka, podróże itp.).

Edukacja dorosłych jest systemem działań edukacyjnych w różnych formach i zakresach wobec osób dorosłych różnego wieku , zawodu czy środowiska . Jej treścią są różne dziedziny wiedzy , kultury i aktywności człowieka w formach szkolnych i akademickich, pozaszkolnych oraz indywidualnego samokształcenia .

Do niedawna edukację dorosłych rozumiano jako kształcenie pracujących , zwłaszcza rolników i chłopów.

Edukacja dorosłych wyrosła z potrzeb życia społecznego . Za koniecznością jej rozwoju przemawia szybkie tempo przemian współczesnej cywilizacji, przemiany polityczne , gospodarcze, społeczne, kulturalne. Dowodzą że edukacja dorosłych stała się stała się koniecznością . Jak spostrzega Tadeusz Aleksander, „żyjący w tej cywilizacji człowiek współczesny skazany został, przez charakter dokonujących się w niej przemian i trendów rozwojowych , na więzienie edukacyjne, trwające przez całe życie i to w dodatku intensywnie przeżywane . Edukacja dorosłych charakteryzuje się wieloma cechami:

• realizowana jest przez wielu organizatorów (władze państwowe, samorząd terytorialny, stowarzyszenia społeczne, kościoły i związki wyznaniowe, zakłady pracy, instytucje kultury, ochrony zdrowia, fundacje , osoby prywatne i in.)

• organizowana w różnych środowiskach (grupy środowiska lokalnego, regionalne i ponadlokalne ,struktury spółdzielcze , stowarzyszenia społeczne)

• wielość form (szkoły dla pracujących, kursy, uczelnie, środki masowego przekazu, poradnictwo i doradztwo, rozrywka, zabawa, różne formy samokształcenia, własna twórczość i in.)

• wielopoziomowość kształcenia

• wielowariantowość

• otwartość

• ścisły związek z interesem określonych grup społecznych i jednostek ludzkich

Edukacja człowieka dorosłego nie jest obowiązkiem, lecz dobrowolnym wyborem. Człowiek sam wybiera aktywność edukacyjną, jej rodzaj, zakres treściowy, formę i sam ponosi konsekwencje tego wyboru.

Ludzie dorośli jako uczniowie są zupełnie inni od dzieci i młodzieży z racji swojej dojrzałości psychicznej i społecznej, swojego odpowiedzialnego udziału w życiu. Odpowiadają oni za siebie, pracują, utrzymują się sami, mają rodziny za które ponoszą odpowiedzialność, pełnią różne funkcje w swoich zakładach pracy oraz w społecznościach do których należą. Uczenie się jest ich zajęciem dodatkowym, jednak podejmowanym zawsze świadomie.

---