System polityczny Hiszpanii
GENEZA: KONSTYTUCJA I USTRÓJ TERYTORIALNY
Początki współczesnego konstytucjonalizmu hiszpańskiego należy wiązać ze schyłkiem i upadkiem działalności nacjonalistycznego dyktatora, generała Francisco Franco (Generalísimo Francisco Franco, Francisco Franco Bahamonde, Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde Salgado Pardo). Po jego śmierci w 1975 r. władzę w Hiszpanii przejął wyznaczony przez niego na następcę książę Juan Carlos z dynastii Burbonów. W praktyce już w roku następnym zatwierdzono w ogólnonarodowym referendum ustawę reformującą polityczne struktury państwa: m.in. odrzucono obowiązującą dotąd zasadę reprezentacji ograniczonej, jak również wprowadzono głosowanie powszechne do parlamentu. Demokratyczne reformy oznaczały więc m.in. możliwość wyboru nowego parlamentu (Kortezów), co nastąpiło w 1977 r. Ciało to - działając jako Konstytuanta - uchwaliło w 1978 r. demokratyczną konstytucję, która jeszcze w tym samym roku została zatwierdzona w ogólnonarodowym referendum, jak również podpisana przez króla.
Hiszpańską monarchię konstytucyjną trudno jest zaklasyfikować w ramach typologii dwóch podstawowych ustrojów terytorialnych współczesnego państwa, a więc w ramach ustroju federacyjnego (np. Niemcy, Belgia), bądź unitarnego (np. Polska, Szwecja). Kraj ten reprezentuje raczej formę pośrednią, którą jest państwo wspólnot (el Estado de las Autonomías) - ustrój pod wieloma względami zbliżony do cech znanych z federacji. Konkretnie - i zgodnie obowiązującą konstytucją (art. 137) - Hiszpania jest krajem podzielonym na gminy, prowincje i wspólnoty autonomiczne. Największe jednostki terytorialne to 17 wspólnot autonomicznych (las Comunidades Autónomas), które cieszą się dużą samodzielnością - są to: Andaluzja (Andalucía), Aragonia (Aragón), Asturia (Asturias), Baleary (Islas Baleares), Estremadura (Estremadura), Galicja (Galicia), Kantabria (Cantabria) Kastylia La Mancha (Castilla La Mancha), Kastylia-León (Castilla León), Katalonia (Catalunya), Kraj Basków (País Vasco), La Rioja (La Rioja), Madryt (Madrid), Murcja (Murcia), Nawarra (Navarra), Walencja (Valencia), Wyspy Kanaryjskie (Islas Canarias).
W porównaniu do typowo federacyjnych części państwa (landów, krajów, stanów itp.), wspólnoty autonomiczne nie posiadają uprawnień konstytucyjnych, jak również nie cieszą się suwerennością, która - zgodnie z konstytucją - pozostaje wyłącznie w gestii państwa: "Konstytucja opiera się na nierozerwalnej jedności Narodu Hiszpańskiego, wspólnocie i niepodzielności kraju wszystkich Hiszpanów, uznaje prawo do autonomii narodów i regionów, z których się składa i solidarności między nimi wszystkimi". W efekcie każda ze wspólnot posiada swój statut, który określa zakres ustawodawczej i wykonawczej autonomii danego regionu, stanowiąc przy tym o podziale kompetencji między administracją centralną a władzą terenową. Państwo nie może wprawdzie ingerować w treść 17 statutów, jednak następujące w nich z inicjatywy władz danego regionu zmiany wymagają zgody Kortezów.
Chociaż niektórzy autorzy wciąż klasyfikują Hiszpanię jako państwo unitarne nie wydaje się to być poglądem uprawnionym, zaś rozwój etnicznego nacjonalizmu i regionalizmu oparty o społeczno-historyczny kontekst, a na początku XXI w. wspomagany dodatkowo wyraźnymi sukcesami wyborczymi regionalnych ugrupowań politycznych z pewnością może mieć wpływ na dalszą ewolucję ustroju terytorialnego państwa w kierunku federacji.
SYSTEM PARTYJNY
W Hiszpanii istnieje system wielopartyjny, jednak dwie partie - Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) i Partia Ludowa (PP) - są w nim ugrupowaniami, które zdobywają najwięcej głosów i w praktyce od lat odpowiadają za tworzenie kolejnych ekip rządowych.
Nieco inaczej sytuacja kształtowała się wkrótce po śmierci generała F.Franco - ówcześnie kluczową rolę odgrywała Unia Demokratycznego Centrum (UCD) skupiająca partie od centrolewicy do umiarkowanej prawicy. Na czele tego centrowego ugrupowania stanął w owym czasie Adolfo Suárez - premier "czasu przełomu". Uważa się, że to wówczas zaczęto budować w Hiszpanii pluralistyczną demokrację parlamentarną.
Ekipa A.Suáreza - który zresztą był człowiekiem generała F.Franco (członek rządu, porucznik wszystkich trzech rodzajów broni - piechoty, lotnictwa i marynarki; zasiadał też w kierownictwie radia i telewizji) - miała z jednej strony oparcie we wspomnianej na początku Ustawie o Reformie Politycznej (1976), z drugiej natomiast - mogła cieszyć się wsparciem króla, którego zaangażowanie miało kolosalne znaczenie dla kształtu reform politycznych (Juan Carlos zapobiegł m.in. w 1981 r. puczowi, przekonując zrewoltowanych wojskowych, by nie podejmowali działań przeciwko demokratycznemu państwu).
Wraz z nastawaniem demokracji zaczęto stopniowy proces legalizacji kolejnych partii politycznych. Jako pierwszą zarejestrowano postfrankistowską Partię Ludową (PP); jej liderami byli dwaj frankistowscy ministrowie. W istocie skupiała ona szerokie spektrum polityków: od liberałów, przez chrześcijańskich demokratów, po socjaldemokratów - generalnie ludzi umiarkowanie identyfikujących się z ideologią F.Franco. Na bazie PP powstała w 1977 r. luźna koalicja Centrum Demokratyczne (CD), która to później zawarła z A.Suárezem układ będący podwaliną dla startu tego polityka w wyborach parlamentarnych z madryckiej listy Unii Demokratycznego Centrum (UCD). Przez kolejne lata sama UCD pozostawała popularna jako siła kojarzona z A.Suárezem; podczas I kampanii wyborczej użyto zresztą plakatu z podobizną premiera i hasłem: "Głos na Centrum to głos na Suáreza".
Nieco inne były losy Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (PSOE), która mogła co prawda poszczycić się sięgającą XIX w. tradycją, lecz nie była jednak praktycznie w stanie sformułować wokół siebie szerokiej koalicji wyborczej. Swoją nową linię programową partia wytyczyła na swoim XXVII zjeździe w 1976 r. Ugrupowanie co prawda odżegnywało się wówczas od poglądów socjaldemokratycznych, dawało się jednak już wtedy zauważyć odsunięcie z władz PSOE radykalnych członków, jak również nierzadkie i bliskie jej kontakty z europejskimi partiami socjaldemokratycznymi - np. z niemiecką SPD. Zwraca się zresztą uwagę, że ten wizerunek "europejskości" PSOE był dla Hiszpanów ważny - zwłaszcza zważywszy na dziesiątki lat izolacji kraju i w obliczu powiązań UCD z ekipą frankistowską. Liderem PSOE był Felipe González Márquez - w przyszłości premier Hiszpanii.
Z PSOE rywalizowała o elektorat Komunistyczna Partia Hiszpanii (PCE). To opozycyjne ugrupowanie antyfrankistowskie przeszło w owym czasie pewną metamorfozę: na początku 1977 r. odbył się mianowicie w Madrycie szczyt przywódców zachodnioeuropejskich partii komunistycznych, który skierował PCE na drogę eurokomunizmu, czyli orientacji doktrynalnej i politycznej charakteryzującej się m.in. reinterpretacją marksizmu, krytycznym stosunkiem do leninizmu, odrzuceniem postulatu dyktatury proletariatu i zasady kierowniczej roli partii komunistycznej. Eurokomuniści przyjmowali przy tym w sferze ekonomicznej zasadę gospodarki mieszanej, którą rządzą prawa rynku, opowiadali się za integracją europejską, głosili niezależność od radzieckiej KPZR, krytycznie oceniali politykę wewnętrzną państw komunistycznych, a zwłaszcza brak demokracji i łamanie praw człowieka: przykładowo, eurokomuniści przychylnie odnosili się do działalności opozycji w krajach tzw. bloku wschodniego i potępili wprowadzenie 1981 r. stanu wojennego w Polsce.
Kolejnym relewantnym (istotnym politycznie) ugrupowaniem "czasu przełomu" jawił się Sojusz Ludowy (AP), będący koalicją kilku zalegalizowanych jeszcze przez poprzedni reżim ugrupowań prawicowych - członkami stronnictwa było kilku byłych ministrów oraz dalsze postacie polityczne znane z okresu dyktatury. Liderem AP był Manuel Fraga Iribarne, który - jak się ocenia - miał niewiele wspólnego z pozycjami liberalnymi, głosił zaś chętniej "zdradę", jaką miało być otwarcie dla ideologii marksistowskiej; hasłem wyborczym Sojuszu było: "Za Franco żyliśmy lepiej". W praktyce AP, choć kultywowała pewne skłonności autorytarne, dystansowała się jednak od prawicowego radykalizmu. Akceptowano przy tym reformy polityczne i odrzucano metody terrorystyczne. Ocenia się, że wystąpienia M.Fragi nierzadko odstraszały jednak prawicowy elektorat hiszpański, mający w pamięci stary system.
Krajobraz polityczny końca lat 70. uzupełniały liczne stronnictwa regionalne. Partyjne spektrum ulegało zresztą z biegiem lat kolejnym przeobrażeniom. Efektem wyborów z 1982 r. stało się de facto rozbicie centrowej UCD, której miejsce starał się zająć AP (w praktyce jednak UCD traciła na popularności już od końca lat 70.). A.Suárez utworzył w owym czasie -1982- Centrum Demokratyczne i Społeczne - CDS, które z biegiem czasu uległo marginalizacji. W praktyce wydarzenia te utorowały drogę PSOE do przyjęcia pozycji bardziej centrowych, co po części stało się powodem jej długoletnich rządów i zdecydowanej dominacji w życiu politycznym kraju: 1982-1993/6. Wiązało się to także z pozycją jej lidera - Felipe Gonzáleza Márqueza, który w przeciwieństwie do Manuela Fragi Iribarne (AP), cieszył się pewną popularnością wśród centrowo zorientowanego elektoratu.
Tym niemniej także przyjmująca pozycje centrowe PSOE napotkała już w drugiej połowie lat 80. pierwsze problemy: strajki generalne i rosnące jej kosztem poparcie dla Zjednoczonej Lewicy (IU), czyli powstałej w 1986 r. koalicji mniejszych ugrupowań konsekwentnie lewicowych, do których należały m.in. Komunistyczna Partia Hiszpanii (PCE) i Partia Akcji Socjalistycznej (PASOC). Te czynniki połączone z niezadowoleniem społecznym wobec realizowanej przez PSOE polityki gospodarczej spowodowały pewien zwrot partii w lewo, jednak ogólny rozwój wypadków nie pozwolił już jej odzyskać wcześniejszej pozycji - w 1993 r. socjaliści utracili większość absolutną w parlamencie i w praktyce zostali zmuszeni do utworzenia rządu mniejszościowego przy wparciu parlamentarnym innych partii (apoyo legislativo): poparcie popłynęło od katalońskich i baskijskich nacjonalistów z Konwergencji i Unii - CiU i Baskijskiej Partii Nacjonalistycznej - PNV, jednak nie pozwoliło już ono na zmianę położenia pogrążającej się dodatkowo w skandalach i aferach korupcyjnych PSOE.
Wybory z 1996 r. wygrali konserwatyści z Partii Ludowej - PP, którzy od 1982 r. (czyli rozpadu UCD) zaczęli wyrastać - wtedy jeszcze jako Sojusz Ludowy (AP) - na główną partię hiszpańskiej prawicy; w 1989 r. przyjęto szyld PP, a program partii stał się bardziej centrowy, zaś kierownictwo wyraźnie odmłodzono - od 1990 r. przywódcą stronnictwa został José María Aznar López - od 1996 r. hiszpański premier. Po przejęciu rządów konserwatyści przeprowadzili radykalne reformy gospodarcze, wprowadzając przy tym Hiszpanię do strefy euro. Politykę PP charakteryzowało także nieugięte stanowisko wobec terroryzmu - zwłaszcza baskijskiego. W 2000 r. Partia Ludowa uzyskała absolutną większość parlamentarną, w efekcie czego mogła się jeszcze bardziej radykalnie odciąć od nacjonalistycznych partii katalońskich i baskijskich, które dotąd wspierały istnienie rządu prawicowego.
Pamiętne wybory po wydarzeniach z dnia 11 marca 2004 r. zakończyły jednak kilkuletni okres rządów ludowców z PP. Zamachy w Madrycie nieoczekiwanie wysunęły na pierwszy plan ostatnich dni milczącej już wtedy kampanii wyborczej sprawę zaangażowania Hiszpanii w działania "koalicji chętnych" w Iraku, które to (2003-2004) było sztandarowym projektem obozu J.M.Aznara. Wyborcy - według sondaży, raczej zdecydowani przedłużyć mandat PP - zagłosowali za głoszącymi hasła pacyfistyczne socjalistami z PSOE. Głosujący uczynili winnym obóz J.M.Aznara nie tylko stworzenia Hiszpanii potencjalnym celem dla terrorystów (wysłanie hiszpańskich wojsk do Iraku), ale także ukarali jego partię (liderem był wtenczas już Mariano Rajoy Brey) za oskarżanie o madryckie zamachy baskijskich separatystów.
Wydaje się, że obecnie (2005) można przyjąć, iż kluczową rolę w hiszpańskim systemie partyjnym odgrywają obok socjaldemokratów z PSOE (określenie to jest bardziej na miejscu niż przymiotnik występujący w nazwie partii, a z pewnością bardziej adekwatny niż dla niektórych socjaldemokratycznych już tylko z nazw partii europejskich) ludowcy - względnie: konserwatyści z PP (trzeba odnotować, że za J.M.Aznara PP opuściła Międzynarodówkę Konserwatywną, przenosząc się do Międzynarodówki Chrześcijańskich Demokratów).
Z ugrupowań parlamentarnych działających w skali kraju trzeba wspomnieć omawianą pokrótce wyżej - i tracącą jednak ostatnio na poparciu społecznym - IU.
Zdominowany przez dwa ogólnokrajowe stronnictwa krajobraz partyjny uzupełnia cały szereg ugrupowań regionalnych, które - dzięki demokratyzacji kraju w latach 70. - mają wreszcie szansę szerszej prezentacji swoich poglądów, będących odzwierciedleniem interesów lokalnych i regionalnych społeczności. W 2005 r. na pewno wymienić tu należy obecne wtedy w parlamencie stronnictwa takie, jak: Konwergencja i Unia - CiU, Republikańska Lewica Katalonii - ERC, Baskijska Partia Nacjonalistyczna - PNV, Koalicja Kanaryjska - CC, Galicyjski Blok Nacjonalistyczny - BNG, Rada Aragońska - CHA, Solidarność Baskijska - EA, Nawarra Tak - Na-Bai.
Na uwagę zasługuje tradycyjnie wciąż mocna - choć ostatnimi czasy jednak słabnąca - pozycja nacjonalistycznej CiU oraz wyraźnie zyskująca na poparciu lewica republikańska z ERC; to ostatnie ugrupowanie nie tylko w 2004 r. wyraźnie poprawiło swój wynik wyborczy, ale także - jeszcze w roku poprzednim - umocniło swoją pozycję w Katalonii, wchodząc nawet do koalicyjnego rządu lewicy. Wydaje się, że obecność ERC w Kortezach - jak również innych partii typowo regionalnych (a zwłaszcza lewicowych) - może w przyszłości stymulować kroki w kierunku reformy ustroju terytorialnego państwa.
Należy podkreślić, że decentralizacja hiszpańskiego systemu partyjnego daje już dzisiaj poszczególnym ugrupowaniom możliwość relatywnie swobodnego artykułowania własnych poglądów - przykładem niech będą wydarzenia związane z pierwszym europejskim referendum konstytucyjnym, które odbyło się właśnie w Hiszpanii (luty 2005); najważniejsze partie stworzyły wówczas dwa bloki - za owym traktatem konstytucyjnym opowiadały się PSOE, PP, CIU, PNV i CC, przeciw natomiast - IU, ERC, BNG, EA, CHA i Na-Bai. Widać więc, że "kaliber" ugrupowań po obu stronach barykady był różny (podobno różny był także dostęp do środków masowego przekazu), jednak sam układ świadczy na pewno o pluralizmie.
Czymś, co charakteryzuje wspomniany tu tylko "regionalizm partyjny" jest również obecność w poszczególnych wspólnotach autonomicznych Hiszpanii partii ściśle powiązanych z dwoma największymi ugrupowaniami, czyli PSOE i PP. Obok więc typowych regionalistów działają więc w przykładowej Katalonii Partit dels Socialistes de Catalunya (PSC-PSOE) i Partit Popular de Catalunya (PP), na Balearach - Partit del Socialistes de les Illes Balears (PSIB-PSOE), w Kraju Basków - Partido Socialista de Euskadi (PSE-PSOE), w Galicji - Partido dos Socialistas de Galicia (PSG-PSOE) itd. Różne mutacje partii działających na szczeblu centralnym mają nierzadko także nieco inne priorytety i odcienie programowe od centrum - obowiązuje więc tu pewna doza autonomii programowej i "jedności w różnorodności".
SYSTEM POLITYCZNY
Głowa państwa
Szefem państwa jest w Hiszpanii monarcha - obecnie (2005) król Juan Carlos I z dynastii Burbonów; na tron trafił 22 listopada 1975 r., a więc 2 dni po śmierci generała F.Franco. W praktyce monarcha jest najwyższym reprezentantem kraju (reprezentuje Królestwo Hiszpanii na zewnątrz), sprawuje arbitraż oraz moderuje normalne funkcjonowanie hiszpańskich instytucji (jego ingerencja w funkcjonowanie układu nie jest jednak duża). Król jest także naczelnym dowódcą sił zbrojnych, pozostając przy tym nietykalnym, tzn. nie ponosząc przed nikim odpowiedzialności. Wydawane przez niego akty urzędowe wymagają kontrasygnaty premiera, a w niektórych przypadkach przewodniczącego Kongresu Deputowanych (jednej z dwóch izb parlamentu). Król składa premierowi wniosek o sformowanie gabinetu, mianuje przewodniczącego miejscowego sądu najwyższego i zatwierdza ministrów. Monarcha zwołuje i zamyka sesje parlamentu oraz zatwierdza i ogłasza ustawy.
Władcy Hiszpanii:
* Dynastia habsburska
1516-1556 Karol I (cesarz - Święty Imperator Rzymski Karol V)
1556-1598 Filip II
1598-1621 Filip III
1621-1665 Filip IV
1665-1700 Karol II Zaczarowany
* Dynastia burbońska
1700-1724 Filip V
1724 Louis I
1724-1746 Filip V
1746-1759 Ferdynand VI
1759-1788 Karol III
1788-1808 Karol IV
1808 Ferdynand VII
* Dynastia Bonaparte
1808-1813 Józef Napoleon
* Dynastia burbońska
1813-1833 Ferdynand VII
1833-1868 Izabela II
* Dynastia sabaudzka
1870-1873 Amadeus I
1873-1874 Pierwsza Republika
* Dynastia burbońska
1874-1885 Alfonso XII
1886-1931 Alfonso XIII
* Dyktatura
1939-1975 gen. Francisco Franco Bahamonde
* Dynastia burbońska
1975 - współczesność Juan Carlos I
Parlament
Hiszpański parlament to dwuizbowe, wyłaniane raz na 4 lata, Kortezy Generalne (Las Cortes Generales), w skład których wchodzą Kongres Deputowanych (Congreso de los Diputados) i Senat (Senado). Obie izby pochodzą z wyborów powszechnych i bezpośrednich.
Kongres Deputowanych liczy 300-400 członków (2004 r. było to 350 osób) i wybierany jest według systemu proporcjonalnego d'Hondta - wyjątkiem są dwa okręgi jednomandatowe w enklawach Ceuta i Melilla (położone na północnym wybrzeżu Afryki). W podziale mandatów uczestniczą te ugrupowania, którym udało się przekroczyć próg zaporowy ustalony na poziomie 3 proc. głosów, przy czym okręgiem wyborczym jest prowincja - nie stoi więc przy tym nic na przeszkodzie żeby do Kongresu dostały się także te ugrupowania regionalne, których poparcie w skali kraju jest niższe niż 3 proc.
Natomiast w liczącym ogółem 251 członków Senacie 208 parlamentarzystów wybiera się według systemu większościowego (większość względna) przy zachowaniu zasady równej reprezentacji wszystkich prowincji: każda prowincja wybiera 4 senatorów (wyjątkiem są Baleary i dwie prowincje kanaryjskie - odpowiednio 5 i 11 senatorów), zaś brakująca w tym wyliczeniu część senatorów (51) jest desygnowana przez zgromadzenia ustawodawcze poszczególnych wspólnot autonomicznych: każda z nich - niezależnie od swojej wielkości, czy liczebności - desygnuje jednego deputowanego, jednak te z nich, które są bardziej liczne mają prawo powołać po jednym senatorze na każdy milion swoich mieszkańców.
Czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do obu izb Kortezów Generalnych przysługuje osobom, które ukończyły 18 rok życia.
Wynik wyborów do Kongresu Deputowanych (Congreso de los Diputados) z dnia 14 marca 2004 r. - w nawiasach podano odpowiednie dane za 2000 r.:
frekwencja: 77,2 proc.
łącznie: 350 miejsc
Partido Socialista Obrero Espanol - PSOE
www.psoe.es
Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza
42,6 proc. = 164 mandaty (34,1 proc. = 125 mandatów)
Convergencia i Unió de Catalunya - CiU
www.convergencia-i-unio.org ; convergencia.org ; www.unio.es
Konwergencja i Unia
3,2 proc. = 10 mandatów (4,2 proc. = 15 mandatów)
Esquerra Republicana de Catalunya - ERC
www.esquerra.org
Republikańska Lewica Katalonii
2,5 proc. = 8 mandatów (0,8 proc. = 1 mandat)
Euzko Alderdi Jeltzalea / Partido Nacionalista Vasco - EAJ/PNV
www.eaj-pnv.com
Baskijska Partia Nacjonalistyczna
1,6 proc. = 7 mandatów (1,5 proc. = 7 mandatów)
Izquerda Unida - IU
www.izquierda-unida.es ; www.ic-v.org ; www.euia.org ; www.entesa.com
Zjednoczona Lewica
5,0 proc. = 5 mandatów (6 proc. = 9 mandatów)
Coalitión Canaria - CC
www.coalicioncanaria.es
Koalicja Kanaryjska
0,9 proc. = 3 mandaty (1,1 proc. = 4 mandaty)
Bloque Nacionalista Galego - BNG
www.bng-galiza.org ; www.uniondopovogalego.org ; www.esquerdanacionalista.com ; www.png-pg.org ; in.
Galicyjski Blok Nacjonalistyczny
0,8 proc. = 2 miejsca (1,3 proc. = 3 miejsca)
Eusko Alkartasuna - EA
www.euskoalkartasuna.org
Solidarność Baskijska
0,3 proc. = 1 miejsce (0,4 proc. = 1 mandat)
Wynik wyborów do Senatu (Senado) z dnia 14 marca 2004 r. - w nawiasach podano odpowiednie dane za 2000 r.:
frekwencja: 77,2 proc.
łącznie: 248 miejsc
Partia Ludowa: 102 mandaty (127)
Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza: 81 mandatów (53)
Entesa Catalana de Progrés: PSC-PSOE + ERC + IC + V (ICV) + EUiA: 12 mandatów (8) [Partit dels Socialistes de Catalunya + Esquerra Republicana de Catalunya + Iniciativa per Catalunya + Verds + Esquerra Unida i Alternativa]
Baskijska Partia Nacjonalistyczna: 6 mandatów (6)
Konwergencja i Unia: 4 mandaty (8)
Koalicja Kanaryjska: 3 mandaty (5)
-------------------------------------------
+ senatorowie wybrani w wyborach pośrednich: 51 (51)
** W 2004 r. w odniesieniu do wyborów bezpośrednich w 2000 r. w Senacie reprezentowane jest o jedno mniej ugrupowanie (posiadało 1 mandat); podobna obserwacja dotyczy składu Kongresu Deputowanych - tu także ubył 1 deputowany reprezentujący inne ugrupowanie.
Izby zbierają się na dwóch sesjach zwyczajnych w roku, zaś na sesjach nadzwyczajnych - na wniosek rządu, absolutnej większości członków jednej z izb lub Stałej Deputacji (organ ten powołany jest w każdej izbie, a składa się z co najmniej 21 członków każdej z nich i stoi na straży interesów i praw tych izb między sesjami, gdy izby zostały rozwiązane lub upłynęły ich pełnomocnictwa - zatwierdza on dekrety z mocą ustawy między kadencjami izby niższej).
Mandat członka Kortezów Generalnych może być łączony ze stanowiskiem w rządzie, nie można natomiast łączyć mandatu członka zgromadzenia wspólnoty autonomicznej z mandatem deputowanego do Kongresu.
Hiszpański parlament zajmuje się ustawodawstwem, uchwalaniem budżetu państwa, kontrolą działalności rządu oraz wyraża zgodę na ratyfikację niektórych umów międzynarodowych. Ze względu na ustrój terytorialny państwa, wymienione na początku kompetencje ustawodawcze nie leżą wyłącznie w gestii parlamentu ogólnokrajowego - część z nich jest delegowana do zgromadzeń ustawodawczych w regionach autonomicznych.
Uwzględniając kryterium charakteru regulowanych prawem zagadnień, w Hiszpanii wyróżnia się trzy rodzaje ustaw: (1) organiczne, tj. dotyczące praw i wolności publicznych, systemu wyborczego i statutów autonomicznych; (2) podstawowe i (3) zwykłe.
Inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi, Kongresowi Deputowanych (konkretnie: grupie parlamentarnej lub 15 deputowanym), Senatowi (konkretnie: grupie parlamentarnej lub 25 senatorom), zgromadzeniom wspólnot autonomicznych i obywatelom - w przypadku inicjatywy ludowej wymaganych jest co najmniej 500 tys. podpisów. Ten ostatni tryb obowiązuje jednak z wyłączeniem spraw należących do właściwości ustaw organicznych, w sprawach podatkowych, prawa łaski i dotyczących stosunków międzynarodowych. Warto zauważyć, iż obie izby mogą przekazać uchwalanie ustaw lub wniosków ustawodawczych stałym komisjom ustawodawczym, jednak istnieje możliwość, w której plenum danej izby wyraźnie zastrzeże podjęcie decyzji w określonej sprawie tylko dla siebie.
Ustawę rozpatruje się najpierw Kongresie Deputowanych, który uchwala ją zwykłą większością lub większością absolutną (w przypadku ustaw organicznych). Projekt jest następnie przekazywany do Senatu, który może go w ciągu 2 miesięcy od otrzymania przyjąć bez zastrzeżeń, zaproponować poprawki lub postawić wobec niego weto (bezwzględną większością ogólnej liczby senatorów). Kongres Deputowanych może odrzucić takie weto większością bezwzględnej ogólnej liczby deputowanych lub - w przypadku nieosiągnięcia podobnej większości - zwykłą większością głosów, lecz dopiero po upływie 2 miesięcy; w innym przypadku projekt upada.
Kongres Deputowanych przyjmuje poprawki Senatu zwykłą większością głosów, a po tej procedurze w terminie 15 dni od uchwalenia danego aktu prawnego król sankcjonuje (zatwierdza), a następnie promulguje (oficjalnie ogłasza) ową ustawę. Przeciwko ustawom prawnie w ten sposób ogłoszonym przysługuje - w terminie 3 miesięcy od publikacji - skarga na ich niekonstytucyjność. Skarżyć do miejscowego Trybunału Konstytucyjnego mogą: premier, Obrońca Ludu (Defensor del Pueblo), 50 deputowanych do Kongresu lub 50 senatorów, jak również organy ustawodawcze bądź wykonawcze wspólnot autonomicznych.
Warto zauważyć, że decyzje polityczne o szczególnym znaczeniu mogą być poddawane pod referendum konsultacyjne, które zarządzane jest przez króla na wniosek premiera, który to wniosek musi być wcześniej zaaprobowany przez Kongres Deputowanych.
Specyficzną cechą hiszpańskiego parlamentaryzmu jest fakt, że rozwiązaniu mogą ulec nie tylko całe Kortezy Generalne, ale także jedna z dwóch jego izb - decyzja w tej sprawie należy do króla, jednak monarcha podejmuje ją na wyłączny wniosek premiera. Cała procedura nie może dojść do skutku przed upływem roku od poprzedniego rozwiązania parlamentu. Wniosek o rozwiązanie nie może być także zgłoszony, jeśli w toku jest procedura zmierzająca do wyrażenia wotum nieufności wobec rządu.
Hiszpański parlament powołuje na 5-letnią kadencję wspominanego wyżej Obrońcę Ludu, czyli rzecznika praw obywatelskich, sprawującego nadzór nad administracją w zakresie poszanowania praw obywateli. Kortezy Generalne wyłaniają tez radców Trybunału Obrachunkowego: kadencja trwa tu 9 lat, a wybiera się po 6 radców z każdej izby.
Przewodniczący Kongresu Deputowanych (izby niższej Kortezów Generalnych):
Landelino Lavilla Alsina: 1979-1982, UCD
Gregorio Peces-Barba Martínez: 1982-1986, PSOE
Félix Pons Irazazábal: 1986-1996, PSOE
Federico Trillo-Figueroa: 1996-2000, PP
Luisa Fernanda Rudi Úbeda: 2000-2004, PP
Manuel Marín González: 2004 - współcześnie, PSOE
Przewodniczący Senatu (izby wyższej Kortezów Generalnych):
Antonio Fontán Pérez: 1977-1979, UCD
Cecilio Valverde Mazuelas: 1979-1982 (+ 2001), UCD
José Federico de Carvajal Pérez: 1982-1989, PSOE
Juan José Laborda Martín: 1989-1996, PSOE
Juan Ignacio Barrero Valverde: 1996-1999, PP
Esperanza Aguirre Gil de Biedma: 1999-2002, PP
Juan José Lucas Jiménez: 2002-2004, PP
Francisco Javier Rojo García: 2004 - współcześnie, PSOE
** W nawiązaniu do tematu - ale i na marginesie - warto zauważyć, że od 2004 r. przewodniczącym Parlamentu Europejskiego (UE) jest znany polityk PSOE - Katalończyk, Josep Borrell Fontelles. Zgodnie z umową dwóch największych frakcji tegoż parlamentu stanowisko to ma sprawować przez 2,5 roku - w drugiej połowie kadencji PE zastąpić ma go (zgodnie z planem) polityk prawicy - Niemiec, Hans Gert Pöttering.
Rząd
Hiszpańskiemu rządowi przewodzi premier, który jest powoływany przez króla. Kandydat na to stanowisko musi cieszyć się zaufaniem Kongresu Deputowanych, przed którym ponosi przecież odpowiedzialność polityczną. Monarcha powołuje także - i na wniosek premiera - pozostałych członków rządu: wicepremierów i ministrów.
Sam proces powoływania rządu obejmuje kilka etapów. Najpierw król proponuje Kongresowi kandydata na szefa rządu, który następnie prosi o zaufanie tej izby. W dalszej kolejności król powołuje - na wniosek premiera - członków rządu. Następnie, jeśli Kongres wyrazi absolutną większością głosów ogólnej liczby deputowanych zaufanie kandydatowi, monarcha mianuje go szefem rządu. W przypadku problemów z uzyskaniem zaufania w przeciągu 48 godzin odbywa się kolejne głosowanie nad tą samą kandydaturą, z tą jednak różnicą, że tym razem wystarcza zwykła większość głosów. W sytuacji, gdy obydwa wskazane wyżej głosowania nie zakończą się wyrażeniem zaufania, król przedstawia nowe kandydatury działając w wyżej wymienionym trybie. Jeżeli w ciągu 2 miesięcy od pierwszego głosowania żaden z kandydatów nie uzyska zaufania, król rozwiązuje obie izby i zarządza nowe wybory.
Do zadań rządu należy kierowanie polityką wewnętrzną, zagraniczną i obronną państwa oraz administracją cywilną i wojskową. Premier nadaje kierunki prac rządu oraz koordynuje funkcje pozostałych członków gabinetu. Można więc w uproszczeniu stwierdzić, że pozycja szefa rządu jest mocna i zbliżona niemieckiej koncepcji Richtlinienkompetenz, czyli mechanizmu kompetencji wytycznych, jaką ma kanclerz RFN.
Jak już zauważono, hiszpański rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed Kongresem Deputowanych - izba ta może doprowadzić do ustąpienia rządu, wybierając nowego premiera. Odpowiedni wniosek o wotum nieufności dla rządu może złożyć 1/10 deputowanych do Kongresu, a do sam mechanizm udaje się wykorzystać, gdy w głosowaniu wniosek poprze absolutna większość. Co warte ponownego podkreślenia, podobny wniosek musi zawierać nazwisko kandydata na nowego premiera (konstruktywne wotum nieufności).
Premier i jego ministrowie ponoszą odpowiedzialność karną przed Izbą Karną Trybunału Najwyższego - w przypadku, gdy oskarżenie dotyczy zdrady lub innego przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu państwa i zarazem popełnionego w związku z wykonywaniem funkcji, oskarżenie może być wniesione na wniosek 1/4 deputowanych do Kongresu i za aprobatą jego większości absolutnej.
Obecnym szefem rządu (2005) jest José Luis Rodríguez Zapatero - kieruje on gabinetem złożonym z ośmiu ministrów i ośmiu pań minister. Członkowie rządu należą do PSOE, a sam gabinet cieszy się poparciem względnej większości w Kongresie - w obu izbach udaje się jednak osiągnąć - wraz z partnerami socjaldemokratów - wymagane większości.
Skład hiszpańskiego gabinetu (2004):
Premier: José Luis Rodríguez Zapatero
Pierwsza wicepremier, szefowa urzędu premiera:María Teresa Fernández de la Vega
Drugi wicepremier, minister gospodarki i finansów: Pedro Solbes Mira
Minister spraw zagranicznych: Miguel Ángel Moratinos Cuyaubé
Minister sprawiedliwości: Juan Fernando López Aguilar
Minister obrony: José Bono Martínez
Minister spraw wewnętrznych: José Antonio Alonso Suárez
Minister infrastruktury: Magdalena Alvarez Arza
Minister ds. wychowania i nauki: María Jesús Sansegundo Gómez de Cadinanos
Minister pracy i spraw społecznych: Jesús Caldera Sánchez-Capitán
Minister przemysłu, turystyki i handlu: José Montilla Aguilera
Minister rolnictwa: Elena Espinosa Mangana
Minister ds. administracji i regionów: Jordi Sevilla Segura
Minister ds. kultury: Carmen Calvo Poyato
Minister zdrowia: Elena Salgado Méndez
Minister środowiska: Cristina Narbona Ruiz
Minister mieszkalnictwa: María Antonia Trujillo Rincón
Hiszpańscy szefowie rządów od 1976 r.:
Adolfo Suárez González: 05.07.1976 - 25.02.1981, UCD
Leopoldo Calvo-Sotelo Bustelo: 25.02.1981 - 02.12.1982, UCD
Felipe González Márquez: 02.12.1982 - 05.05.1996, PSOE
José María Aznar López: 05.05.1996 - 17.04.2004, PP
José Luis Rodríguez Zapatero: 17.04.2004 - współcześnie, PSOE
Hiszpańscy ministrowie spraw zagranicznych od 1976 r.:
Marcelino Oreja Aguirre: 1976-1980, UCD
José Pedro Pérez Llorca: 1980-1982, UCD
Fernando Morán López: 1982-1985, PSOE
Francisco Fernández Ordónez: 1985-1992, PSOE
Javier Solana Madariaga: 1992-1995, PSOE
Carlos Westendorp Cabeza: 1995-1996, PSOE
Abel Matutes Juan: 1996-2000, PP
Josep Piqué i Camps: 2000-2002, PP
Ana de Palacio Vallelersundi: 2002-2004, PP
Miguel Ángel Moratinos Cuyaubé: 2004 - współcześnie, PSOE
Władza sądownicza
W rozbudowanym systemie hiszpańskiego sądownictwa na uwagę zasługuje Trybunał Konstytucyjny. Czuwa on nad zgodnością prawa z konstytucją, którą parlament może zmienić częściowo, całkowicie, bądź wreszcie zrewidować te jej części, które uznano za szczególnie ważne dla zachowania ustroju państwa - inicjatywę ustawodawczą w sprawie zmiany konstytucji posiadają rząd, Kongres Deputowanych - dwie grupy parlamentarne lub 70 deputowanych, oraz Senat - 50 senatorów.
W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 12 członków powoływanych przez króla: spośród nich 4 na wniosek Kongresu Deputowanych, 4 na wniosek Senatu, po 2 na wniosek rządu i Rady Głównej Władzy Sądowej (organ zapewniający niezawisłość sądów).
Członkowie Trybunału powoływani są na 9 lat, a co 3 lata ulega wymianie 1/3 składu ciała.
Trybunał rozpoznaje skargi dotyczące zgodności z konstytucją ustaw oraz aktów normatywnych o mocy ustawy, skargi o ochronę praw w związku z pogwałceniem praw i wolności, spory kompetencyjne między państwem a wspólnotami autonomicznymi oraz pomiędzy samymi wspólnotami. Ponadto warto odnotować, że każdy obywatel ma prawo do wniesienia skargi do Trybunału, natomiast rząd hiszpański może zakwestionować przed Trybunałem akty i postanowienia podjęte przez organy wspólnot autonomicznych.
ANEKS:
* www.casareal.es
* www.congreso.es
* www.senado.es
* www.la-moncloa.es
* www.aeci.es
* www.defensordelpueblo.es
* www.elecciones.mir.es
* www.ine.es
WYBRANE ŹRÓDŁA:
A. Bandone, Vom Vaterland zum großen Bruder?, www.europa-digital.de (12 kwietnia 2005).
W. Bauchhenss, Spanische Politik, www.europa-digital.de (12 kwietnia 2005).
W. Bauchhenss, Staat und Regierung in Spanien, www.europa-digital.de (12 kwietnia 2005).
W. Bauchhenss, Wechsel in Madrid. Die Attentate verändern Spaniens politische Landschaft, www.europa-digital.de (12 kwietnia 2005).
Burbonowie hiszpańscy, www.marek.and.pl (12 kwietnia 2005).
M. Czaplicki, H. Siek, Państwa "obrzeża" Europy po drugiej wojnie światowej: droga Grecji, Portugalii i Hiszpanii do Wspólnot Europejskich (pik DOC), www.diplomacy.pl (12 kwietnia 2005).
E. Górski, O demokracji w Hiszpanii (1975-1995), Warszawa 1997.
P. Ikonowicz, Odważny Zapatero, www.trybuna.com.pl (9 kwietnia 2005).
Z. Jakubowska, Naprzód, Hiszpanio?, www.rzeczpospolita.pl (9 kwietnia 2005).
J. Kimmerle, Spanien: Der iberische Motor weist den Weg, www.europa-digital.de (12 kwietnia 2005).
Hiszpania: ćwierć wieku demokracji, wiadomosci.tvp.pl (9 kwietnia 2005).
J. Lelek, Wybory w cieniu zamachów, www.iberysci.pl (9 kwietnia 2005).
Mały leksykon systemów politycznych, T. Goduń, M. Cygnarowski, S. Dudek, P. Iwaniszczuk, Warszawa 2004.
M. Mróz, Hiszpańska droga do demokratycznej konstytucji (Raport BSE, nr 5) - plik PDF, listopad 1991.
V. M. Pérez-Díaz, Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, Kraków 1996.
M. Sakowicz, Reformy struktury samorządu terytorialnego (Belgia, Hiszpania, Szwecja) [w:] Reforma administracji publicznej w Polsce: uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i polityczne, J. Osiński (red.), Warszawa 2000.
U. Schneider, Das Parteiensystem Spaniens, www.hausarbeiten.de (12 kwietnia 2005).
P. Skibiński, Polak, Hiszpan - dwa bratanki, www.wiz.pl (12 kwietnia 2005).
Spanien - Geschichte, www.dennis-reisen.at (12 kwietnia 2005).
M. Wojtaszek, Ustrój, rząd, władza, demokracja..., www.hiszpania-online.com (9 kwietnia 2005).
Wybory europejskie 10-13 czerwca: Hiszpania - członkowie parlamentu, www.elections2004.eu.int (12 kwietnia 2005).
