Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego

Paweł Kociołek sdb

PROROCY MĘŻAMI SPRZECIWU

Praca semestralna ze Starego Testamentu

napisana pod kierunkiem

ks. dr. Sylwestra Jędrzejewskiego

Kraków 2004

Spis treści

1. zjawisko profetyzmu bilijnego w kontekście religijnym

W religijnej historii profetyzm odegrał ogromną rolę. Autorytet proroków był olbrzymi tak w życiu religijnym, moralnym, społecznym jak i politycznym. To dzięki przepowiadaniu proroków Izrael był narodem, który przetrwał różne potknięcia i zawieruchy społeczne. Można powiedzieć, że to dzięki profetyzmowi proroków mógł On się uważać za „Naród Wybrany”.

1. Profetyzm wobec przymierza

Wiemy już doskonale, że historia proroków biblijnych nie pokrywa się z treścią ich ksiąg, a także, że nie wszyscy pozostawili po sobie dzieła literackie. Najstarsze z ksiąg prorockich mówią o okresie VIII wieku przed Chrystusem, podczas gdy zjawisko profetyzmu izraelskiego sięga czasów o wiele dawniejszych, to jednak możemy wskazać pewne jego oryginalne cechy w porównaniu z profetyzmem pozabiblijnym.

Jest wiele różnic miedzy profetyzmem biblijnym, a pozabiblijnym np.: zjawisko ekstazy (charakterystyczne dla środowiska pozabiblijnego), które schodzi u proroków biblijnych na drugi plan i jest podporządkowane działaniu „Ducha Jahwe”, istnieją także różnice, co do zakresu i charakteru działalności.

Działalność proroków pozabiblijnych, obejmuje jedną z dynastii - panującą, dotyczy rzeczy naturalnych i nie ma na celu oddziaływania na zwyczaje. Natomiast prorocy biblijni swą działalnością obejmują cały naród. Ich groźby i pocieszenia dotyczą rzeczy wewnętrznych - moralnych: mają oni wyraźny nakaz wpływania na obyczaje całej społeczności, w tym i władców.

Działalność proroków jest mocno nakierowana na działalność zmierzającą ku celom religijno-moralnym, dlatego prorocy biblijni mają pełniejsze poznanie religijne, co wpływa na ich postawę etyczną, specyficzny charakter profetyzmowi biblijnemu nadaje także świadomość autentyczności powołania proroków. Są przekonani, że głoszą Słowo Boga i stąd posiadają gorliwość w działaniu. Przekonanie o szczególnym związku Boga Jahwe z Izraelem zakorzenione było w świadomości Hebrajczyków od samego początku. Ta wyjątkowa relacja była wyrażana przy pomocy idei przymierza, określana terminem berit.

W znaczeniu terminu berit jest mocno podkreślany moment decyzji w zawieraniu przymierza, przypuszcza się, że pochodzi ono od rdzenia brh w znaczeniu „wybrać”, „zdecydować”, „przeznaczyć”, „określić”. Są także i tacy, którzy uważają, iż pochodzi od rzeczownika asyryjskiego birittu, „więzy”, „klamry”, „okowy”, podkreślają ideę zobowiązania i łączności dwóch partnerów. Mimo starannych poszukiwań nie wyjaśniono jeszcze dokładnie etymologii tego określenia. Termin berit w języku polskim można przekładać jako: przymierze, testament, pakt, kontrakt, zobowiązanie, a także obietnica.

W przymierzu Boga z Izraelem, dostrzec możemy ważne elementy: Przymierze zawierają przedstawiciele ludu są to prorocy: Mojżesz, Aaron, Nadab. Oni to, przeżywają teofanię Boga, na końcu zaś wspólnie ucztując jedzą i piją. Wspólny posiłek często występuje jako element rytu zawarcia przymierza (Rdz 26, 28-30, Joz 9, 14). Wspólne spożywanie posiłków w tamtych czasach było wyrazem przyjaźni, pokoju, jedności, a nawet złączenia serc i umysłów. Jeżeli spożywa się go w obecności Jahwe, wyraża także więź i jedność z Bogiem.

Prorocy zawierają przymierze w imieniu ludu (np. Mojżesz na Synaju). Przy zawieraniu Przymierza występują różne elementy takie jak: wymogi skierowane do ludu, zachęta do wierności, natomiast ze strony Jahwe mocne zaangażowanie się, On zobowiązuje się pokonać wrogie narody, nakaz spisania słów, które będą świadectwem zawartego przymierza. Przymierze związane jest z historią zbawienia. Bóg stawia warunek: „jeśli słuchać będziecie...” Mojżesz przedstawia tę propozycję, a lud uroczyście zobowiązuje się do przestrzegania warunków. Widać już wyraźnie role proroka jako tego, który prowadzi dialog między Bogiem i ludem, Jahwe wychodzi z inicjatywą, a lud świadomie przyjmuje zobowiązania.(Wj 1-11. 14).

Ogromne znaczenie w przymierzu miała krew, uważana była za siedlisko życia, symbol życia, a nawet samo życie. Pokropienie krwią ołtarza, symbolu Boga, i zebranych uczestników oznaczało, że lud ten został ściśle złączony z Bogiem, obdarzony niejako nowym życiem. Wówczas ludzie przymierza, rozpoczynali nowe istnienie jako wspólnota ściśle złączona z Bogiem, oparta jakby na wspólnocie krwi z Jahwe.

Przymierze, jest relacją międzyosobową; Bóg obdarza dobrem, a człowiek odpowiada. Jest słowem Boga i od
powiedzią Izraela na Jego wezwanie. Przymierze staje się także gwarantem przyszłości, otwiera perspektywy, staje się źródłem nadziei. Nie jest, więc tylko traktatem czy umową, ale jako mocno zakorzenione w życiu ludu, tworzy i wpływa na jego kształt i obraz. Przymierze jest także obustronnym zaangażowaniem miedzy Bogiem a jego ludem. Na kartach Pisma Świętego można znaleźć wiele opisów odejścia, i niewierności narodu wybranego. Obraz ten często spotykamy w Księdze Wyjścia, w Księdze Liczb, czy
w tradycji deuteronomistycznej.

Nawoływania Proroków do wierności przymierza objawia się przy pomocy różnych obrazów. Prorok Ozeasz np. posługuje się obrazem miłości małżeńskiej (2, 7-22). podobnie: Jeremiasz (2, 2), Ezechiel (16, 23), Deuteroizajasz (54, 5) i Tritoizajasz (62). Drugim podawanym przez nich obrazem jest relacja ojciec - syn (Oz 11, 1-4; Jr 3, 4; Iz 63,
7 - 64, 11), następnie obraz dobrego pasterza (Oz 4, 16; Iz 40, 11; 49, 9n; Za 10, 3).

Prorocy głoszą ze stanowczością, iż pomyślność ludu to realizacja błogosławieństw, klęski i niepowodzenie to kara za niewierność Bogu.

2. Profetyzm wobec Prawa

Stanowisko Proroków wobec prawa i rządzących było bardzo konkretne. Prawo
w Izraelu określało to, co powinno obowiązywać zawsze i każdego człowieka, Pięcioksiąg spełniał funkcję kodeksu narodowego. Prorok jako ten, który miał bronić moralności, zaczynał swoją działalność od napiętnowania wykroczeń przeciwko Prawu. Prorok wytykając błędy nie powoływał się na żadne informacje pochodzące od innych, jego wykładnią było jedynie to, co objawiał mu Bóg w danym momencie, można spostrzec, że stanowili łącze między Prawem a życiem. Prorok zwraca się do ludzi wprost, mówi do grzesznika bezpośrednio nawet wtedy, gdy jest władcą, jak np. prorok Natan do Dawida. Bardzo często wytyka niewierność w stosunku do Boga, Ozeasz (4, 2) czy Jeremiasz (7, 9), prorocy zawsze odwołują się do Dekalogu; Ezechiel (18, 5-18), Jeremiasz ( 22, 13), do Prawa, tradycji, piętnują nie wypłacanie należnych zarobków, potępiają oszustwa (Am 8, 5; Oz 12, 8; Mi 6, 10), przekupstwo sędziów (Mi 3, 11; Iz 1, 23; 5, 23), potępiają odmawianie prawa do wolności niewolnikom w czasie, gdy im przysługuje (Jer 34, 8-22), nieludzkie lichwiarstwo pożyczających (Am 2, 8) i tych, którzy uciskają ubogich (Iz 3, 15; Am 2, 6-8; 4, 1; 8, 4n).
W całej Biblii jest bardzo wiele momentów, w których prorocy oskarżają wszystkich, którzy dopuszczają się wykroczeń przeciwko Prawu i przymierzu, jest to ich charakterystyczne zadanie.

Z wielka siłą tępione jest kłamstwo władców, uparcie potępia je Jeremiasz (Jer 6, 6). Prorocy wytykają kłamstwa rządzących oskarżając ich, że „mącą wodę własnym owcom” (Ez 34, 18n). Prorocy gwałtownie napominają kapłanów i wszystkich odpowiedzialnych za własny Naród (Iz 3, 2; Jer 5, 4n) i wszystkich, którzy łamią i fałszują normy postępowania (Oz 5, 1; Iz 10, 1).

3. Profetyzm wobec Teokracji

Prorocy Izraela w dużym stopniu przyczynili się do utrwalenia monoteizmu, a ich wystąpienia stopniowo coraz bardziej ujawniały prawdę o jedynym Bogu. Monoteizm, zakładał oddawanie czci Jedynemu Bogu Jahwe, przy wykluczeniu istnienia innych bóstw, religia ta przeszła długi rozwój, końcowy etap osiągnęła dopiero po niewoli babilońskiej.

Szczególną rolę odegrał tu: Deutero-Izajasz i Jeremiasz. Deutero-Izajasz, który prowadził swoją działalność pod koniec niewoli babilońskiej wtedy, gdy wzrastały nadzieje na powrót z wygnania. Ci prorocy w szczególny sposób przyczynili się do utrwalenia jedynobóstwa.

Odnowiony kult w Jerozolimie domagał się dojrzałej wiary, bez naleciałości pogańskich, o które nie było trudno w czasie niewoli. Prorok wypowiada się, więc w imieniu Jahwe bardzo zdecydowanie: „Ja jestem Jahwe, i nie ma innego. Poza Mną nie ma Boga” (Iz 45, 5).

To dzięki prorokom Izraelici, którzy w niewoli byli świadkami obcych kultów, często związanych z dworem panujących, potrafili odkryć istotne różnice istniejące między Jahwe, a bóstwami pogańskimi. Dzięki nim umocnili się w przekonaniu, że Jahwe jest Bogiem żyjącym, a bóstwa wymysłem ludzkim, które w żaden sposób nie mogą zbawić człowieka (Iz 45, 20- 21). Tak wzniosły poziom religijny, Izraelici mogli osiągnąć jedynie dzięki pouczeniom, jakie otrzymywali od wieszczów - zwiastunów Słowa Bożego.

Prorocy Izraela byli niejako orędownikami tradycji, to oni stawali w obronie Boga i religii ojców. Nawoływali przede wszystkim do głębokiej i wiernej wiary oraz przenikniętego nią życia. Prorocy energicznie występowali przeciw formalizmowi religijnemu towarzyszącemu świętom i uroczystościom składania ofiar (Am 4, 4; Jz 1 11-16). Energicznie zwalczali i piętnowali powierzchowną pobożność, ustawioną na korzyść, zwłaszcza w świątyni, w kulcie i w publicznym składaniu ofiar. W niektórych sytuacjach dochodziło do tego, że prorocy poddawali w wątpliwość wartość samych obrzędów.

2. Prorocy mężami sprzeciwu

Do dramatycznych spotkań pomiędzy prorokiem a ludem dochodziło przede wszystkim na gruncie tych rzeczywistości, które składają się na całość życia religijnego i społecznego. Chodzi tu o stosunek proroków do Prawa, kultury, zwyczajów religijnych i kultu.

1. Motywy religijne sprzeciwu proroków

Prorocy, są to ludzie powołani przez Boga do głoszenia Orędzia objawionego im przez Niego w stanach mistycznej łączności z Nim. Od początków działalności proroków Starego Przymierza było przeżycie przez nich powołania ze strony Boga, które upoważniało ich do działania i zapewniało powagę w nauczaniu. Kto chciał pełnić rolę proroka bez powołania, nie mógł być uważany za prawdziwego posłańca Boga.

Jako powiernicy objawień Bożych, byli szczególnymi odbiorcami słów Bożych do nich kierowanych, doświadczali symbolicznych spostrzeżeń, wizji oraz snów. Byli też nazywani mężami Bożymi, wartownikami, stróżami, pasterzami, sługami Bożymi
i posłańcami w związku z misją głosicieli Bożego Słowa. Prorok (nabi) pełnił oficjalną misję przemawiania w imieniu Jahwe, jako Jego przedstawiciel wobec narodu.Nabi, jako wezwany przez Boga przekazywał ludowi objawione mu przez Jahwe treści. Z czasem nabi stał się kimś, kto pobudzał i pogłębiał religijne poszukiwania narodu.

Skuteczność proroków Jahwe tkwiła w ich powołaniu na heroldów słowa Jahwe, które było niezasłużonym darem Bożym. Powołanie było łaskawym wyborem, które dokonywał sam Bóg. Gdy Bóg otrzymywał świadomą zgodę - odpowiedz powołanego przez symboliczny znak upewniał go, ze będzie autentycznym przekazicielem Jego woli.

Misja proroków wyrażała się przez:

• Wyrzeczenie i samozaparcie

• Trud i niewdzięczność

• „Będzie wyrywał, niszczył, obalał, burzył…”

• Mimo różnych przeciwności, iż słowo, które głosili wywoływało bunt i sprzeciw wśród ludu, oni trwali na drodze powierzonej im przez Jahwe. Charyzmat heroldów słowa Jahwe i orędowników Bożych sprawił, że mieli odwagę i moc „płynąć pod prąd”.

W Księdze Ezechiela jest napisane „ustanowiłem cię stróżem domu Izraela” (Ez 2. 17). Prorok, stawał się, więc jakby duchowym stróżem Izraela (Sofeh - stróż, szpieg, obserwator), który miał:

• Ostrzegać naród przed nieposłuszeństwem Bogu

• Przestrzegać przed fałszywymi prorokami

• Zwiastować radość błogosławieństwa Bożego

• Był jakby sumieniem w duszy człowieka, taki prorok - stróż nie kierował się względami osobistymi, lecz wolę Boża ukazywał jasno z otwartością. Żądał podporządkowania się i posłuszeństwa całkowitego.

Kierując się motywami religijnymi ci prorocy ganili przede wszystkim:

• Niesprawiedliwość społeczną

• Grozili karą Bożą

• Napominali królów i zamożnych

• Głosili miłosierdzie dla tych, którzy przyjęli ostrzeżenie

Prawdziwi prorocy, prowadzili lud Izraela przez najważniejsze wydarzenia ich życia, najbardziej niespokojne w historii Izraela. Tacy prorocy stają się przewodnikami w historii
i jej interpretatorami. Przekazują myśli i plany Jahwe, wskazują ludowi i królom drogę, grożą, chwalą. Przekazują słowa Jahwe w każdej chwili i na różne sposoby. Nieobecność proroków jest uznawana w Izraelu za karę, natomiast pojawienie się ich - za znak dobroci Boga wobec ludu.

Największym motywem sprzeciwu religijnego proroków zauważamy już od czasu niewoli, gdy spotykamy się z organizacją kultu religijnego, np. u Ezechiela czy Izajasza (Ez 40-48;. Iz 58, 13), Malachiasza i Aggeusza. Prorocy odnośnie kwestii religijnej wypowiadają słowa bardzo ostrej krytyki pod adresem składania ofiar (Jer 7, 21n; Iz 1, 11n; Am 5, 21-25). Potępiają oni składanie Bogu takich ofiar, które okazują się być świętokradztwem, potępiają składanie ofiar bóstwom innym niż Bogu Jahwe, On jest Bogiem zazdrosnym, nie może znieść jakiegoś istnienia, które by z Nim konkurowało, i dlatego cała historia Izraela jest obrazem zwycięstw Jahwe nad Jego rywalami, nad bożkami Egiptu, nad Ballami z Kanaanu, nad bóstwami Asyrii i Babilonu, aż po definitywney triumf nad nimi. Wydaje się, iż ostre stanowisko, jakie zabierali prorocy doprowadziło do tego, że kult żydowski stopniowo oczyszczał się. Zawdzięczać to należy w znacznej mierze działalności proroków, którzy nigdy nie wyobrażali sobie religii bez kultu.

2. Motywy społeczne protestu proroków

Społeczeństwo izraelskie, do którego posyłani byli prorocy, było w VIII w. przed Chr. społeczeństwem na pozór zdrowym i kwitnącym. W rzeczywistości jednak jego życie rujnował od wewnątrz grzech. Prorocy byli tymi, którzy przychodzili go odsłonić i ujawnić. Szczególnie wsławił się tu Amos, który ostro piętnował zbrodnie Izraela w dziedzinie społecznej. Wskazywał, że w narodzie tym nie ma sprawiedliwości, miłosierdzia i miłości. Wszelkie reguły praworządnego współżycia społecznego łamał ustawiczny pęd za pieniądzem; można powiedzieć, że kto posiadał lepszy start i silniejsze łokcie, dorabiał się coraz większej fortuny, stając się też coraz bardziej nieczułym na to, że to wszystko dzieje się kosztem ubogich i budowane jest ich krzywdą. Niepisanym prawem była przemoc i siła. Trybunały - oficjalny wymiar sprawiedliwości - nie były miejscem, w którym można było dochodzić własnego prawa; wygrywał w nich ten, kto więcej zapłacił.

Bóg natomiast, przez swych proroków mówił ludowi, iż człowiek, który usiłuje budować wszystko na własnych siłach, lekceważąc jednocześnie Boga, ostatecznie dochodzi do zła, jego grzech staje się śmiercią całej społeczności Izraela.

Forma nauczania prorockiego niesie ze sobą piętnowanie grzechów społecznych: grzechów przywódców ludu (por. Jer 22, 13) i grzechów samego ludu. W Bibli często powtarzane są grzechy Izraela, które prorocy ujawniają nawiązując do dekalogu jako prawa bezwzględnie obowiązującego wszystkich (Ez 18, 5-9; 33, 25 n; Prz 6, 16-19; 30, 11-14).

Grzech społeczny staje się rzeczywistością bardzo konkretną - pokazuje, do czego prowadzi odejście od Jahwe, do czego prowadzą wszystkie nieporządki społeczne: gwałty, łupiestwa, niesprawiedliwe wyroki, kłamstwa, cudzołóstwa, krzywoprzysięstwa, zabójstwa, zdzierstwa, nieuszanowanie praw drugiego. Izajasz w rozdziale 59 bardzo wyraźnie zaznacza, jakie to są nieprawości, i mówi, że to one rozdzieliły lud z Bogiem (Iz 59, 2). „Tak, naszych występków jesteśmy świadomi i uznajemy nasze nieprawości: nieprzestrzeganie przykazań
i zapieranie się Jahwe, odstępstwa od Boga naszego, namowy do przeniewierstwa i buntu, obmyślanie i wypowiadanie z serca słów kłamliwych. I tak precz odsunięto prawo,
a sprawiedliwość stoi w oddaleniu; zachwiała się prawda na placu i prawość wejść tam nie może” (Iz 59, 12n). Bardzo podobnie mówił Ozeasz, który ze szczególną surowością piętnował grzechy królów, proroków i kapłanów, a cała jego troska skupiała się na narodzie izraelskim pozbawionym należnego kierownictwa: „Zginęła wierność i miłość, i znajomość Boga na ziemi. Przeklinają, kłamią, mordują i kradną, cudzołożą, popełniają gwałty,
a zbrodnia idzie za zbrodnią”, również Amos 4, 1; 5, 7-15; i Micheasz w rozdz. 2 wytykają
i piętnują grzechy społeczności.

Grzech ukazany jest przez proroków jako bardzo poważna obraza Boża. Biblia ukazuje to wyraźnie „Leje się płynne ofiary innym bogom, ażeby Mi sprawić przykrość. Czy to Mnie sprawiają oni boleść - wyrocznia Jahwe - a nie sobie samym ku zawstydzeniu oblicza swojego?” (Jer 7, 18n). Biblia ostatecznie ukazuje, iż grzesząc przeciwko Bogu człowiek ostatecznie niszczy samego siebie. Nieprawość oddziela człowieka od Boga, który jest jedynym źródłem życia, „Lud mój wymienił chwałę swoją na kogoś, kto pomóc nie może!... Opuścili Mnie, źródło wody żywej, by sobie wykopać cysterny dziurawe, co wody utrzymać nie mogą” (Jer 2, 11n).

Prorocy wytykają człowiekowi, iż grzesząc przeciw Bogu wyrządza Mu przykrość, jest to niewdzięczność dziecka względem Ojca bardzo kochającego (Iz 64, 7), Ojca tulącego do swego serca oporny naród, jest to niewierność, która się oddaje każdemu innemu. „Czy widziałeś, co uczyniła Odstępczyni - Izrael? Mniemałem, że po dopuszczeniu się tego wszystkiego powróci do Mnie. Lecz nie wróciła! Wróć, Odstępczynio - Izrael. Nie będę na was już groźnie spoglądał...,bo jestem łaskawy i nie chowam urazy na wieki” (Jer 3, 6n. 12;. Ez 16, 23). Grzech społeczny jest zerwaniem osobistych związków człowieka z Bogiem, jest odtrąceniem miłości Boga.

To prorocy okazali się tymi, dzięki którym Izraelici nawrócili się - odnowili przymierze i powrócili do Boga, często działo się to w momentach trudnych, krytycznych dla narodu. Odnawiają zerwane przymierze w Sychem (Joz 8, 30-35; 24, 1-28), w czasach Ezechiasza (2 Krn 29, 5-11), Jozjasza (2 Krl 23, 1-3), a także po niewoli w czasach Ezdrasza i Nehemiasza (Ne 10,1-40). Rola proroków w takich momentach była ogromna, ich nawoływania do wierności Bogu były momentami opamiętania się narodu.

W czasie czynności liturgicznych cała społeczność Izraela przeżywała swoje nawrócenie, tu rodziła się i wyjaśniała wiara, tu także budziła się w ich sercach nadzieja na przyszłość.

Prorocy zapowiadali Nowe Przymierze. Mówi o tym Jeremiasz (31, 31-34). Gdy ono się zrealizuje, prawo zostanie wypisane na sercu człowieka, zostanie przemienione jego wnętrze i pozna dokładnie Boga. Ideę tę rozwija Ezechiel (36, 26-27; 37, 26-28), który zapowiada, że lud otrzyma nowe serce i nowego ducha, serce wrażliwe i delikatne. Nowe
i wieczne przymierze zapowiada Deuteroizajasz. Będzie to przymierze pokoju (Iz 54, 10)
i przymierze wieczne (Iz 55, 3; por. Iz 61, 8). Do uczestnictwa w nim zaproszone będą wszystkie narody, a Sługa Jahwe będzie jego pośrednikiem (42, 6).

3. Motywy kulturowe sprzeciwu proroków

Są liczne dokumenty w postaci ruin budowli sakralnych i świeckich, wszelkiego rodzaju ceramiki, amulety, itp., które świadczą o zależności Palestyny od obcych wpływów. Kultura, stanowiła zlepek innych kultur, Była to np. kultura kultu drzew i kamieni.
W utrwaleniu jej i rozszerzeniu w znacznym stopniu pośredniczył Egipt.

Wśród ludności kananejskiej największą popularność znalazła sobie kultura egipska, wywierająca ogromny wpływ na religię ludności Palestyny. Gdy Izrael wszedł do Kanaanu, nie było tam kultury typowo kananejskiej, bo taka nie istniała. Na północy charakteryzują ją bardziej znamiona kultury babilońskiej i Azji Mniejszej, a na południu bardzo silny wpływ Egiptu.

Sprzeciw proroków wobec zachowań kulturowych Izraela dotyczył przede wszystkim akceptacji kultur narodów ościennych, trzeba zaznaczyć, że zachowania kulturowe łączą się ze sposobem przeżywania wiary. Przyjmowanie obcych zwyczajów spowodowało szemrania przeciwko Jahwe a to zapoczątkowało zrywanie zawartego Przymierza z Bogiem, przykładem jest tworzenie sobie figur np. „cielca ze złota” (Wj 32). Innym przykładem jest rozpowszechniające się coraz bardziej praktyki wróżbiarstwa, magii i czarów, które uprawiano aż do czasu niewoli (Iz 2, 6; Mi 3, 7; Jer 27, 9; Ez 12, 24), jak i odwoływanie się do fałszywych proroków.

Kiedy lud osiadł w Palestynie, jego niewiara przybrała różne formy. Izrael począł, bowiem zawierać przymierza z bożkami Kanaanu i z narodami sąsiednimi. Jahwe nie może do tego dopuścić, co ogłasza uroczyście Eliasz: „Dopókiż będziecie kuleć na obie strony? Jeżeli Jahwe jest prawdziwym Bogiem, to Jemu służcie, a jeżeli Baal, to służcie jemu!” (3 Krl 18, 21). Podobnie też przeciwko wiary w inne bóstwa występuje prorok Ozeasz (Oz 10, 2), który mówi, że Izrael będzie szukał dóbr przymierza u swoich kochanków, u bożków kanaańskich w świętach urodzajów (Oz 2, 7-15). Jest to niewierność i nierząd oblubienicy, poświęconej Bogu (Oz 2, 1-6; Jer 2-4; Ez 16) A lud wybrany powinien być bez reszty oddany Bogu.

Ideał ten, chociaż niemożliwy do zrealizowania bez pomocy Bożej, pozostaje niezmieniony. Izajasz tłumaczy ludowi z całym przekonaniem „Jeżeli nie uwierzycie, nie ostoicie się” (Iz 7, 9). Wiara - to dla narodu wybranego jedyny sposób istnienia, wyklucza szukania gdzie indziej wsparcia, wsparcie jest tylko u Jedynego Boga (Iz 28, 14n; 30, 15n). Dla Jeremiasza niewiara polega na „pokładaniu ufności w stworzeniach, które są dla człowieka” (Jer 5, 17; 7), one mają mu tylko służyć. Ezechiel natomiast przestrzega i ukazuje następstwa niewiary mówiąc „pośrodku was padną polegli i poznacie, że Ja jestem Jahwe” (Ez 6, 7; 7 4). Niedowiarstwo ma jeszcze inne oblicze, przekształca się w zatwardziałość serca, o czym prorokował Izajasz (Iz 6, 9n) wskazuje, że Naród Wybrany będąc w niewoli popadł w głuchotę i ślepotę (Iz 42, 19) i jedynie nawrócenie doprowadzi do tego, iż wszyscy stwierdzą, że jedynym Bogiem jest Jahwe (Iz 43, 10).

3. Prorocy wobec grup społecznych

W Biblii to Bóg w swojej miłości i dobroci pragnie obdarzyć Izraela dobrem. Jahwe objawia się, przekazuje obietnice, zapowiada szczególną opiekę i wyjątkowy związek
z narodem wybranym. Ta więź trwać będzie na wieki, gdyż opiera się na stałości wiernego Boga. Szczególną rolą proroków jest nawoływanie ludu Izraela do ciągłego trwania przy Bogu, do wierności Bogu, często to nawoływanie wiąże się z mocnym sprzeciwem wobec czynionego zła.

1. Prorocy wobec rządzących

Osoby kierujące ludem Izraela byli spostrzegani jako pośrednicy między Bogiem
a Jego ludem. Król jest tym, który kieruje narodem w imieniu Boga jako jego przywódca urzędowy, wojskowy, polityczny i religijny. W swym codziennym życiu jednak władca - Izrael niewiele sobie robił z Bożego zaproszenia do Przymierza i obowiązków, płynących
z tego zaszczytnego wybrania. Tylko w okresie wyjścia z Egiptu i wędrówki po pustyni Naród Wybrany był uległy wobec swego Pana i podatny na Jego wskazania. Dalsza historia Izraela to jeden ciąg niewierności wobec Boga. Wszystkie stany i warstwy społeczne sprzeniewierzyły się Panu i naruszyły Przymierze. W tym powszechnym przeniewierstwie prym jednak wiodą klasy zarządzające, odpowiedzialne za politykę państwa i obyczaje narodu. Prorok Ozeasz ustawicznie wylicza królów, książąt, sędziów, proroków i kapłanów jako najbardziej winnych powszechnego zepsucia Izraela szczególnie surowo jest potraktowana przez Ozeasza instytucja królewska. Prorok potępia zamachy stanu, które ustawicznie wstrząsały Królestwem Izraela (Oz 7,3-7), krytykuje naiwność i głupotę polityki, która szuka ratunku w zgubnych przymierzach z obcymi państwami (Oz 7,8-11).

Po powstaniu monarchii prorocy ciągle przypominali wybranemu królowi, że jest ustanowiony dla Izraela i ma działać w imieniu Boga. Od króla wymagano wierności jahwizmowi, aby to Jahwe był tym, który rzeczywiście panuje. Do zadań proroka należało stać na straży jahwizmu, czyli czuwać nad tym, by królem i jedynym Bogiem Izraela był Jahwe. Zasługą proroków było to, iż w czasach monarchii Izraela, król rządzi tak, jak
w narodach ościennych, ale zawsze musi pamiętać, że prawdziwym królem Izraela jest tylko
i wyłącznie Bóg Jahwe.

Jahwe, który kształtował swój lud od czasów Mojżesza, poprzez wydarzenia historyczne i głos proroków, prowadził Izraelitów do oddawania czci jedynemu Bogu,
a w końcu do uznania Go za jedynie prawdziwie istniejącego Boga.

2. Prorocy wobec kapłanów

Kapłaństwo i jego posługa ludowi wiązała się, z bardzo wysokimi wymaganiami. Tymczasem zdarzali się ciągle kapłani, którzy nie odpowiadali w pełni tym wymaganiom. Ich braki piętnowali prorocy; kapłani, bowiem bezcześcili kult Jahwe przez wprowadzanie zwyczajów kanaańskich do lokalnych sanktuariów Izraela (Oz 4, 4-11; 5, 1-7; 6,9), przez synkretyzm pogański w Jerozolimie (Jer 2, 26 nn; 23,11; Ez 8), przez łamanie Prawa (Sof 3, 4; Jer2, 8; Ez 22, 26), przez przeciwstawianie się prorokom (Am 7, 10-17; Iz 28,7-13; Jer 20, 1-6; 23, 33 n; 26), przez szukanie własnych korzyści (Mi 3,11; por. 1 Sm 2, 12-17; 4 Krl 12, 5-9), przez brak gorliwości w służbie Pańskiej(Ml 2, 1-9). Upraszczałby sprawę ten, kto
w tych zarzutach widziałby jedynie polemikę dwu skłóconych klas, proroków i kapłanów. Jeremiasz i Ezechiel są przecież także kapłanami.

Chodzi nie tylko o sam grzech przemiany związany ze zmianami społecznymi, jakiemu ulegała cała społeczność. Prorocy zdają sobie sprawę z tego, że zmieniają się zwyczaje, gdy chodzi o np. o sposób ubierania się (Iz 3, 16-23), czy stosunki społeczne. Chociaż owe zmiany potęgują się coraz bardziej, prorocy nie usiłują przywrócić dawnego stanu rzeczy. To nie jest ich powołanie. Nawet Przeciwstawiają się ludowi przywiązanemu się do obrazu szczęśliwej przeszłości, i w nią uporczywie wierzą. Są to ludzie, w oczach, których nic się nie dzieje: „jutro będzie takie jak dzisiaj” (Iz 56, 12). Ludzie ci odnajdują siebie samych w przepowiadaniu fałszywych proroków (Jer 23, 17) i nie chcą, by im otwierano oczy na otaczającą ich rzeczywistość. Lecz prorocy Jahwe sprzeciwiają się zdecydowanie wszelkiemu fałszowaniu przeszłości, Eliasz wraca na górę Horeb, Ozeasz (11, 1-5) i Jeremiasz (2, 2 n) żyją wspomnieniami pustyni, Deutero-Izajasz nawiązuje do wydarzeń towarzyszących wyjściu Izraelitów z Egiptu (Iz 43, 16-21). Lecz tej przeszłości nie przekształcają tylko we wspomnienia. Służy im ona do ponownego ustawienia na właściwym miejscu całej religii Izraela.

3. Prorocy wobec oligarchów

Oligarchowie to osoby związane z władzą. To ci, którzy dysponowali bogactwem materialnym i dzięki niemu mieli olbrzymi wpływ na życie oraz rozwój Izraela. Tymczasem to Bóg był tym, który obdarował bogactwem swoich przyjaciół, w tym całego Izraela. Jednak nie każde bogactwo było Jego błogosławieństwem, niektóre majętności były zdobyte niesprawiedliwie.

Prorocy głosili, że dobra nieuczciwie zdobyte nie przynoszą korzyści np.: (Oz 12, 9). Bogactwa są zdobyte nieuczciwie wtedy, gdy dochodzi do tego, że ogromna większość ludzi jest pozbawiona dóbr ziemskich, ponieważ posiada je garstka uprzywilejowanych: „Biada tym, którzy przydają dom do domu, przyłączają rolę do roli tak, iż nie ma wolnego miejsca,
i wy sami mieszkacie w środku kraju” (Iz 5, 8); „ich domy pełne są zdzierstwa, dlatego urośli i wzbogacili się” (Jer 5, 27n).

Wpływowi niegodziwi bogacze - to ci, którzy sądzą, że mogą się obyć bez Boga: chlubią się swymi dobrami i czynią sobie z nich formalną twierdzę (Prz 10, 15), i co najgorsze - zapominają o Bogu, który jest jedyną władzą. Prorocy napominają, że taka sytuacja w końcu obróci się przeciwko nim: „Kraj pełen srebra i złota... ziemia ich pełna koni, a wozy ich nieprzeliczone wszystko to staje się rychło krajem pełnym bożyszcz” (Iz 2, 7n). Klasa bogaczy tak w Izraelu jak i w Judzie postępowała bardzo podobnie, Wielcy właściciele ziemscy bez litości wydziedziczali biednych, często uciekając się do nieuczciwych sposobów (Iz 3, 13-15; 5,1-7; Mi 2,1n. 9), sędziowie byli przekupni, biedni nie mieli się do kogo uciekać (Iz 1, 21-23, Mi 3,1-4. 9-11). Kiedy bogaci żyją w luksusie, dopuszczając się nieuczciwości lub nie okazując troski o ciężki los swych biednych braci (Iz 3, 16-4; 5, 11n).

Prorocy przestrzegają przed wielkim niebezpieczeństwem bogactwa, ono zamiast umacniać Przymierze z Bogiem, stwarza okazje do odrzucenia go. Izrael ciągle zapomina, skąd pochodzą majętności, którymi jest obsypywany (Oz 2), a wówczas trudno jest trwać
w wierności.

Mądrość natomiast polega na tym, jak podkreślają prorocy, by nawet będąc królem, umieć zachować rezerwę wobec srebra i złota, a szczególnie mieć pieczę nad Przymierzem.

Zakończenie

Od proroków, którzy tak zdecydowanie sprzeciwiali się różnym odstępstwom: od Przymierza z Jahwe, sprawiedliwości społecznej, prawdy, którzy sprzeciwiali się wyzyskiwaniu i uciskaniu biednych, zdobywaniu nieuczciwie majątków, można się uczyć odwagi i zdecydowanej interwencji wobec panoszącego się zła. We współczesnym świecie, w którym tak często dominuje kłamstwo, oszustwo wyzysk, sekciarstwo, wróżbiarstwo czy tak mocno widoczny synkretyzm religijny, wołanie o wierność i sprawiedliwość nabiera szczególnej wymowy. Potrzeba nam dzisiaj gorliwości i odwagi apostolskiej tamtych proroków, ich żaru w głoszeniu Bożego orędzia i umiłowania bez granic swego jedynego Boga Jahwe.

L. Stachowiak, Wstęp do Starego Testamentu, Poznań 1990, s. 238.

L. Stachowiak, Wstęp…, s. 99.

Por. L. Stachowiak, Wstęp…, Poznań 1990, s. 142 - 143.

Tamże, s. 143.

A. Napiurkowski, Geneza, natura i posłanie Kościoła, w; Teologia fundamentalna, Kraków 2003, s. 77 - 79.

L. Stachowiak, Wstęp…, Poznań 1990 s. 145.

Por. Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989, s. 96.

Por. L. Stachowiak, Wstęp…, s. 80.

Por. J. Braight, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 358-369.

Por. Xavier Leon-Dufour, Słownik Teologii Biblijnej, Poznań 1994, s. 612.

J. St. Synowiec, Prorocy Izraela. Ich pisma i nauka, Kraków 1995, s. 11.

Por. Tamże, s. 11-21.

Por. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1956, s. 321-322.

Por. T. Jelonek, Prorocy Starego testamentu, Kraków 1993, s. 31-32.

Por. T. Jelonek, Prorocy…, Kraków 1993, s. 30

Por. Manfred Lurker, Słownik…, Poznań 1989, s. 147 - 148.

Xavier Leon-Dufour, Słownik…, s. 69.

Por. Tadeusz Brzegowy, Prorocy Izraela cz. II, Tarnów 1997, s. 34

Por. Tadeusz Brzegowy, Prorocy…, Tarnów 1997, s. 54.

Por. Xavier Leon-Dufour, Słownik…, Poznań 1994, s. 307.

Por. L. Stachowiak, Wstęp…, Poznań 1990, s. 261-262.

Por. Teresa Staniek, Jahwe a bogowie ludów, Poznań 2002, s. 52 - 67.

Por. Tadeusz Brzegowy, Prorocy…, Tarnów 1997, s. 54 - 55.

Por. Manfred Lurker, Słownik…, Poznań 1989, s. 97.

Por. Xavier Leon-Dufour, Słownik…, s. 787.

Por. Tamże, s. 787.

Por. J. Braight, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 286.

1

---