WYKŁADY

- T: Ogólna charakterystyka epoki

• Młoda Polska 1890-1918

• Proponowano rok 1891 jako początek epoki, jest to nawet data, którą można lepiej umotywować - Tetmajer wydał pierwszy tomik poezji, ukazał się artykuł Zenona Przesmyckiego Maurycy Maeterlinck i stanowisko jego w literaturze belgijskiej i powszechnej (Maeterlinck - dramaturg, symbolista, uosobienie nowych tendencji w literaturze) - przybliżył polskim czytelnikom postać osoby znaczącej, ideę symbolizmu

• rok 1894 - ukazała się druga seria poezji Tetmajera - ważniejsza, jeszcze bardziej znacząca, ukazywała nastroje epoki

• zbiór dramatów Maeterlincka

• rok 1918 wydaje się uzasadniony w sensie historycznym (koniec I wojny światowej, odzyskanie niepodległości), jednak zgłoszono sprzeciw, gdyż zasoby młodopolskie zostały wyczerpane dużo wcześniej

• 1910 - Stanisław Brzozowski Legenda Młodej Polski - rozrachunek, bilans epoki, poglądy zamykające i likwidujące epokę

• 1905 - rok rewolucji w Rosji i w Królestwie Polskim, wprawdzie nie spowodowała tego, co zostało zamierzone (odzyskanie niepodległości), ale zmieniło świadomość ludności

• dwie antytetyczne dominanty, dwie podepoki o odmiennym charakterze

1. 1890-1900 - dominuje postawa dekadencka (sztuka, nastrojowość, światoodczucie)

2. po roku 1900 - kulminacja w okolicach roku 1905 - aktywistyczno-odrodzeńcza, rewitalizacja

• terminologia (Młoda Polska, modernizm, neoromantyzm)

• modernizm - franc. modern (nowoczesny), w latach 80. i 90. używany w różnych znaczeniach

a. 80. - realizm, naturalizm <- kojarzony, Wolf w 1886r. wydał pracę, gdzie użył tego słowa; Herman Baar (?) - tendencje takie jak duchowość, intelektualizm; zespół nowych tendencji w sztuce - dzisiaj

A. Lange - sztuka rejestruje to, co ulotne

K. Wyka - wczesna przygotowawcza faza MP, 1890-1900

Modernizm - wszystko to, co działo się na przełomie XIX i XXw

• neoromantyzm - epoka, która jest odnowieniem tendencji romantycznych, powrót, sztuka MP w znacznym stopniu rozwija się w duchu romantycznym - dominacja ducha nad materią (spirytualizm), prymat uczuć nad rozumem, potrzeby metafizyczne, religijne; pojawiają się akcenty wyraźne w romantyzmie zachodnim, niekoniecznie polskim; erotyzm, perwersja; nastrojowość, fascynacja nie tylko pięknem ale i brzydotą; kojarzenie piękna i zła; zwrot ku problemom narodowowyzwoleńczym; kulturowy i obyczajowy synkretyzm - dziedzictwo romantyczne, które modernizm adaptuje; mistrzowie romantyzmu są wzorem dla modernistów - Słowacki, Mickiewicz

• Młoda Polska - powstał poprzez analogię istniejących już w Europie pojęć, np. Młode Niemcy, Młoda Austria, upowszechnienie terminu - Artur Górski opublikował na łamach krakowskiego Życia serię artykułów - 1898r

• Czasem także dekadentyzm, czy symbolizm - my tego nie stosujemy

• Neoromantyzm - Żeromski, Wyspiański

• czynniki, zjawiska, które wpłynęły na mentalność twórców:

• brak przeżycia pokoleniowego, doświadczenia (z reguły twórcy integrowali się wokół jakiegoś ważnego wydarzenia historycznego) - wydarzenie, które skupia uwagę, pokolenie czuje się w obowiązku, by odnieść się do niego, młodopolanie nie mieli takiego wydarzenia, kierowali się epokami wcześniejszymi, głównie stosunek do romantyzmu i pozytywizmu (negatywny) - nie akceptowali pozytywistów, pragmatyzmu, utylitaryzmu, ograniczonego realizmu, pozytywistycznego determinizmu jako okrutnego zniewolenia człowieka, ewolucjonizm jako walka o byt, hasła pozytywistyczne nie zostały spełnione; świadomość młodopolan kształtuje się na podstawie odrzucenia, negacji pozytywistów

• poprzez myślicieli, filozofów:

1. Artur Schopenhauer - Świat jako wola i wyobrażenie - została wydana w romantyzmie, ale wówczas nie spotkała się z pozytywnym przyjęciem. W MP tezy Schopenhauera zaczynają przemawiać do ludzi - dogłębny pesymizm, fundamentalna teza „cała rzeczywistość, wszystkie stworzenia są we władzy woli” (irracjonalny, ślepy żywioł, który w szczególny sposób zaczyna się w życiu człowieka, podsyca u człowieka pragnienia, żądze, skłania go do zaspokajania ich, jednak nigdy nie oferuje satysfakcji, szczęścia, spełnienia, jeden zaspokojony cel powoduje pojawienie się następnego, życie podporządkowane woli jest absurdalne, pełne cierpienia

• lecznicza rola nirwany - roztopienie jaźni w absolucie

• zwrot ku zainteresowaniu orientem

• kontemplacja estetyczna - zdolność do estetycznego przeżywania, w akcie estetycznej kontemplacji człowiek nie odczuwa skutków woli

• w akcie wspólodczuwania z drugim cierpiącym człowiek wyzwala się od cierpienia, zniewolenia, patronuje dekadentyzmowi

• Fryderyk Nietzsche - filozof życia, postulował wartości tj. siła, witalność, egzystencja jako nieustanne stawania się, nieustanne zmiany, udoskonalanie się

Nadczłowiek - uosobienie siły i kreatywności, która wyraża się również w przezwyciężaniu wszelkich ograniczeń; egoista - patronuje epoce odrodzenia

Wróg chrześcijaństwa - to religia słabych

Przewartościowanie wszelkich wartości - nie mają żadnego znaczenia

3. Henryk Bergson - filozof, poeta; intuicjonizm, był radykalnym przeciwnikiem intelektu; intelekt jest bardzo niedoskonałym narzędziem poznawania rzeczywistości, do świadomości człowieka dopuszcza tylko niektóre zdarzenia, działa ze względów praktycznych, nie przynosi poznania autentycznego, zafałszowanie

Intuicja - umożliwia bezpośrednią więź człowieka jako podmiotu poznającego z przedmiotem poznawanym, jest uczuciowa; świat jako jedność organiczna

• w tym właśnie czasie następuje rozwój kultury masowej, dojrzewanie i krystalizacja kultury masowej, tłumy dochodzą do głosu i stwarzają swój wariant kultury; stara się go narzucić innym

• widać jeszcze wyróżnienie na kulturę wysoką, ale wyraźnie widać też tendencję masową

• wysoka - dążąca do rozwoju duchowego, pogłębienia rozumowego, coś, co cywilizuje człowieka

• masowa - nie ma aspiracji metafizycznych, czy duchowych, to kultura wyłącznie rozrywkowa, coraz bardziej prymitywna, kultura jednolita

• w XIXw. Następuje niespotykany przyrost ludności Europy

• industrializacja - miasta stają się ośrodkami przemysłowymi, emigracja do miast, duża rola proletariatu (ludzie niewykształceni, mający podstawowe potrzeby)

• prasa, czasopiśmiennictwo

• skutki:

• artyści - to indywidualiści nakierowani na kulturę wysoką, nie akceptują kultury masowej, ucieczka z miast lub emigracja wewnętrzna; tworzą własne światy, które są w oderwaniu od rzeczywistości, zamykają się w nim, skrajna izolacja

• zmieniają się kulturowe relacje między mężczyzną a kobietą - dowartościowanie postaci kobiety wobec czasów wcześniejszych; obraz kobiety, która jest świadoma własnej siły wynikającej z atrakcyjności fizycznej, erotyzm, ma świadomość, że dzięki temu może dominować nad mężczyznami

mizoginizm - lęk mężczyzny przed kobietą niezależną, tworzy się wizerunek femme fatale (projekcja męskich lęków)

wizerunki znanych wszetecznic i grzesznych - Maria Magdalena, Salome

najpowszechniejszy wizerunek męski to dekadent - słaby, jest częścią szerszego zjawiska - dekadentyzm - niemoc, pesymizm, niechęć do życia, tworzenia

Roman Ziman - 2 warianty dekadentyzmu:

1. dekadentyzm rzymsko-werlenowski (od P. Verlaine) - na określenie tendencji słabej, niemoc, bierna postawa, niechęć

2. dekadentyzm pojmowany w sposób aktywny - jako bunt, sprzeciw wobec rzeczywistości, nawet jej zniszczenie jako źródła cierpień

za biblię dekadentyzmu uważa się - R. J. Huyssman Na wspak

dekadentyzm obecny w: Sienkiewicz Bez dogmatu, K. Przerwa-Tetmajer (wczesna poezja), Staff, Berent Próchno

T: Synestezja - jednoczesny odbiór wrażeń zmysłowych

• różnorodność, wpływy konwencji pozaeuropejskich

• spory o nową sztukę, dyskusje

• Program i manifesty

• Kształt nowej sztuki

• Wypowiedzi

• charakter polemiczny (glosy w dyskusji)

• znaczenie uniwersalne, teksty głębsze, manifesty, programy literackie

1. T. Konczyński Gabriel d'Annunzio - teksty polemiczne

• gabriel - przedstawiciel włoskiego modernizmu

• kształtował nową dykcję literacką, nowy sposób odczuwania

• pierwiastki typowe: dekadenckie nastroje, pesymizm, zmysłowość, egotyzm podmiotu, artysty

• Konczyński uznaje Gabriela za wyjątkową indywidualność, wzór młodej sztuki, odwagi, bezkompromisowości, talent - lwowskie Słowo Polskie

• sprzeciw ze strony St. Szczepanowskiego (w stosunku do lwowskiego Słowa polskiego)

• Dezynfekcja prądów europejskich - atakuje przede wszystkim E. Zolę, naturalizm i modernizm; uznaje Konczyńskiego za młodego, nieodpowiedzialnego człowieka, literatura ta jest przejawem moralnego zepsucia, rozkładu - Gabriel to grzesznik, zwyrodnialec

• Ta nowa literatura jest niebezpieczna, zagraża moralnemu zdrowiu społecznemu - dezynfekcja

• Każdy wpływ kulturowy niesie pierwiastek siły i rozkładu - należy dokonać selekcji

• Literatura patriotyczna jest wartościowa, upomina się o literaturę bohaterskiego czynu, obywatelską

• Ludwik Szczepański w Krakowskim życiu

• jest obrońcą, rzecznikiem młodych, przychyla się do poglądów Konczyńskiego (sztuka narodowa)

• sztuką narodową może być sztuka dekadencka, nastroju, pod warunkiem, że jest autentyczna, przedstawia ducha i uczucia autora

• Marcin Zdzichowski

• w 1898 wygłosił wykład w Krakowie Płaz a ptaki opublikowany jako Spór o piękno

• solidaryzuje się ze Szczepanowskim - sztuka musi łączyć ze sobą pierwiastek dobra i piękna (wtedy jest sztuką)

• młodej literaturze zarzuca estetyzm i zapominanie o wartości moralnej

• kontynuator wartości platońskich (platoński ideał współistnienia dobra i piękna)

• wyposażenie literatury polskiej w wartości religijne

• chrześcijańska tradycja

• Artur Górski 1898r.

• spopularyzował termin Młoda Polska (artykuł pt. Młoda Polska)

• charakter programu literackiego, próba jego zarysowania

• dokonuje rozrachunku z przeszłością

• opowiada się za nową literaturą, sztuką, wrażliwością, ambicjami, aspiracjami młodych

• podkreśla wartości twórczego indywidualizmu, subiektywizm estetyczny

• szanuje ich szczególny sposób widzenia rzeczywsitości i broni ich przed zarzutami o brak patriotyzmu; młode pokolenie nie znalazło wzorów, przykładów ofiarności, nie ma prawa ich pytać o patriotyzm czynny

• Górski jako wzór stawia A. Mickiewicza (potrafił dać wyraz treści uniwersalnej)

• 1908 - Monsalwat. Rzecz o Adamie Mickiewiczu

• Teksty programowe:

1. Zenon Przesmycki Harmonie i dysonanse 1891r.

• postulat uwolnienia literatury od tendencji społecznych, dydaktycznych, narodowych

• podkreślenie estetycznej wartości sztuki, prezentacja czystego piękna

• pojmuje piękno w sposób platoński; piękno nie może być „zabrudzone” (jak w pozytywizmie)

• literaturę polską zasilić symbolizmem, impresjonizmem

• zwolennik japońszczyzny (elementy egzotyczne)

• tekst o Maeterlincku - najpierw jako odrębny artykuł, potem jako wstęp do dramaturgii

• Los geniuszów oraz los geniuszu oraz walka ze sztuką. 1901r. - kombinator wcześniejszych poglądów, powtarza się, ale uzupełnia swoje myśli o refleksję, że niebezpieczny jest rozwój tendencji masowych

• Stanisław Przybyszewski Konfiteor - cechy manifestu literackiego w Krakowskim Życiu 1898r.

• osobowość niezwykła, wpływowa

• skupił wokół siebie młode pokolenie, duchowy przewodnik

• manifest odrębny gat. literacki

• szczególne usytuowanie w czasie - wtedy kiedy dawne tendencje wygasają, a nowe nie uległy krystalizacji - okres przejściowy

• obecność podmiotu formalnego (reprezentował osobowość znaną, wpływową, skupiającą wokół siebie wyznawców, ale mającą także przeciwników)

• retoryczność (specyficzna, zwroty do czytelnika, szczególne napięcie - my, wy)

• na początku był byt jedności, potem wyłoniła się dusza, owa dusza zapragnęła powrocić, ale została odepchnięta (byt materialny, biologiczny), aby przetrwać zaczęła tworzyć istnienia (byt duchowy, miłość, sztuka)

• sztuka jest dziełem duszy - jest świętością, absolutem, brak rozróżnień, jedynym celem jest objawienie duszy

• nikt nie sytuował sztuki tak wysoko jak Przybyszewski

• artysta jest kapłanem, przebywa w kręgu świętej sztuki, w niej zostaje objawiona jakaś cząstka duszy

• prekursor preekspresjonizmu, sztuka jako wyraz duszy

• artysta chce tylko przekazać świat pozazmysłowy

• odrzucony przez zbiorowość, nie akceptowany

• Maria Konopnicka, Wacław Nałkowski, Cezary Jelent -> w 1895r. Forpoczty, awangarda

• Forpoczty ewolucji psychicznej i troglodyci

• W drodze ewolucji gatunku wykształciły się osobniki o szczególnym celu

• wyprzedzają naturalne tempo rozwojowe (forpoczty)

• mózgowcy, nerwowcy - nadwrażliwość

• przewaga życia duchowego nad materialnym

• wyjątkowe predyspozycje twórcze

• to wszystko skonfrontowane z masą troglodytów

Podsumowanie:

• akcentowanie estetyzmu, wartości piękna, uwolnienie sztuki od zobowiązań praestetycznych

• subiektywizm

• indywidualizm

• prymat duszy nad materią

• promowano wartości metafizyczne

• zasilenie sztuki rodzimej, nowe dokonania sztuki europejskiej

T: Młodopolskie alegorie i symbole

• teza - związek między alegorią a symbolem: Poezja młodopolska stanowiła przejście przez alegorię pojęciową poprzez alegorię nastrojową do wieloznacznego nastrojowego symbolu

• ewolucja, przejście od orientacji na alegorię pojęciową do alegorii nastrojowej, bliższej modernizmowi do symbolizmu

• alegoria pojęciowa - inaczej mówienie obrazowe, to pojedynczy motyw lub rozwinięty zestaw motywów w dziele literackim, który poza bezpośrednio przedstawionym na jeszcze inne ukryte, domyślne znaczenie, operuje bardzo konwencjonalną formą, tradycją

• konwencja ta jest ilustracją konkretnego, jednorazowego pojęcia, treści, np. alegoria sprawiedliwości, sztuki, rzeźby, alegoria pracy

• stały sposób obrazowania jakiś pojęć kulturowych, alegoryzowanie jako sposób obrazowania jest czynnością sięgającą czasów najdawniejszych

• w I fazie MP często alegoryzowano sztuką, miłość, śmierć

• w II fazie MP (ma charakter odrodzeniowy) często alegoryzowano lud walczący (jako postać kolosa)

• mówiąc o alegorii mamy na myśli przede wszystkim zabiegi personifikacyjne - przedstawia się postać, którą ma przedstawiać jakieś pojęcie

• mimo, że modernizm odcinał się od alegorii jako czegoś gorszego, poeci odwołują się do niej niezwykle często

1. Alegoria J. Kasprowicza, St. Wyspiańskiego, K. Przerwy-Tetmajera:

• wykorzystywanie alegorii wcześniej istniejących w ikonografii

• J. Kasprowicz Hymn św. Franciszka z Asyżu

• powstał pod wpływem wrażeń pobytu autora w mieście św. Franciszka, pod wpływem alegorii na obrazach w świątyniach

• alegorie obrazujące ludzie zalety i wady; opisywał i przetwarzał te alegorie w swoim utworze

• ukazana alegoria: zazdrości, dziewictwa św. Klary - bezpośrednia replika alegorii malarstwa, są bardzo jasne, przeznaczone dla prostego odbiorcy

• St. Wyspiański - alegoria polonii - jest bliższa modernizmowi

• Zrealizowana w dwóch wersjach: plastyczna ( projekt witraża dla katedry we Lwowie przedstawia polonie - Polskę umierającą), poetycka (w scenie dramatu pod tytułem Królowa korony Polskiej)

• W wersji plastycznej przedstawiona jako postać niewieścia w długiej szacie, długich włosach z atrybutem władzy - szczerbiec, miecz królewski; przedstawiona z charakterystyczną gestyką umierania, bezradności, słabości; oprawa roślinna, występują świadkowie jej cierpienia

• W wersji poetyckiej - ścisła więź z plastycznym pierwowzorem, są zdecydowanie bliższe modernizmowi, postać wygląda tak samo jak na obrazie

• K. Przerwa-Tetmajer Narodziny Afrodyty, Narodziny wiosny

• Sandro Boticcelli - odnosi się do jego obrazu - Narodziny Afrodyty; malarz ten w modernizmie przeżywa swój renesans, jest inspiracją

• Tetmajer sięga do pierwowzorów malarskich, są nawiązaniem

• Narodziny Afrodyty - alegoria miłości w duchu dekadenckim

• Narodziny wiosny - alegoria wiosny

• W sensie przedstawieniowym są sobie niezmiernie bliskie, centralnym punktem obu z nich jest tytułowa postać - piękna, o idealnych kształtach, elementy zmysłowości, erotyzmu, obie występują w niezwykle bogatej oprawie, ściśle spowinowacone z aurą, światłem słonecznym

• Sprawczyni mąk najsroższych dla ludzkości, źródło cierpień, zła - miłość

• Nie jest to czyste odbicie alegorii, lecz nowe spojrzenie w duchu modernistycznego dekadentyzmu

• Najczęściej występujące alegorie śmierci:

• różnią się sposbem przedstawienia, czasem przerażająca, obrzydliwa postać, czasem jako upragniona, kiedy indziej jako eteryczna zjawa, opar, mgła

• różnorodność emocyjna tych ujęć i formalna charakterystyka dla młodopolskiej wyobraźni

• Święty Boże, święty mocny - J. Kasprowicz - kościotrup z kosą

• Młodopolska śmierć dzieli z generacją młodpolską jej nastrojowość, duchowość - przyjmuje postać istoty słabej, obolałej, zniechęconej - zdaje się utożsamiać z nastrojem dekady schyłkowej

• Józef Jedlicz O zmierzchu

• Jan Kasprowicz Moja pieśń wieczorna - śmierć jako niewiasta siedząca na mogile, słaba i bezradna, smutna

• Czasem śmierć przyjmuje postać zmysłowej kochanki, np. Śmierć - śmierć nie budzi lęku i odrazy, lecz kusi swą zmysłowością, charakter miłosnego zbliżenia

• Stanisław Brzozowski O przyjdź - podmiot wypowiada swoją tęsknotę i pragnienie śmierci, kochanka, niewiasta, której oczekuje podmiot

• Zdzisław Dębicki Śmierć; Zenon Przesmycki Lilijną jeno biel swych rąk...-> podmiot przedstawiony jako kochanek oczekujący kochanki - śmierci

• Lilijną... - śmierć eutanazis - oczekiwana, upragniona, kojarzona z wybawieniem od ziemskich cierpień

• Śmierć pojawiła się także w masce nirwany, np. u Tetmajera, Leszczyńskiego Hymn do nirwany - nirwana identyfikowana ze smiercią

• Śmierć przede wszystkim przedstawiona jako postać cielesna, ma dłonie, kości, włosy

• Inne alegorie przedstawiają śmierć jak wizerunek czysto eteryczny, mgły, opary powietrze - calkowicie odcieleśnione -> wpływ malarstwa romantycznego, widmowego

• Marian Olchowicz J. Kasprowicz - śmierć zbudowana z oparów, mgieł

• Wszystkie wymienione wyżej to alegorie pojęciowe

1. Alegorie nastrojowe

• charakteryzują się konwencjonalną formą, tworzone przy użyciu personifikacji

• najczęściej postać niewieścia, potencjał ideowy, treściowy nie jest już ilustracją jednoznacznego pojęcia lecz nastroju, aury nastrojowej

• nastroju nie da się jednoznacznie określić

• Anioł Pański­ - tetmajer

• Żałoba - Franciszek Mirandola

• Wieczór, pustka, szarość, mglistość - samo imię Osmętnica kojarzy się ze smutkiem, otępieniem, ona „smutek sieje”, cień, zasępienie, lokuje ją w charakterystycznym krajobrazie, zasob leksykalny również ma charakter nastrojowy

• Nie jedno pojęcie, ale pewna aura nastrojowa - alegoria

• U Mirandoli - smutek, poczucie przygnębienia, samotności, pojedyncza niewieścia postać, dominuje kolor czarny, noc, ciemność

1. Modernistyczny symbol - u podstaw symbolizmu leży tradycja idealistyczna

• alegorie jakoś nastrój określają, ukierunkowują czytelnika na jakiś nastrój

• w symbolizmie nastrój nie jest dany przez słowa, będzie subiektywnym odczuciem czytelnika, jest jeszcze mniej uchwytny

• symbolizm - jeden z najważniejszych nurtów modernizmu, to kierunek, styl, ogarnia sobą literaturę, malarstwo, muzykę, wszystkie sposoby artystycznej ekspresji są w tym czasie symboliczne

• zaczął się krystalizować w 2. połowie XIXw. W kręgach francuskich, tj. Baudelaire, Verlaine, Maeterlinck - wspólny model języka

• symbolizm staje się zjawiskiem w pełni uświadomionym w roku 1886 (Moreas Manifest-symbolizm) - przywołuje definicję symbolu - to idea wyrażona w formie zmysłowej. Symbol posługuje się jakąś zmysłową formą, dostępną zmysłom, ma wyrazić ideę, jej celem jest sugerowanie jakiejś idei (nastroju, stanu duszy, marzenia, uczucia)

• symbolizm zatem to pewna konwencja, której celem jest zasugerowanie tego, co niewyrażalne

• symbolizm jest artystyczną postacią filozofii idealistycznej - rzeczywistość zmysłowa jest jedynie iluzją rzeczywistości doskonałej

• ambicją symbolistów jest, by za pomocą środków poetyckich zasugerować tę rzeczywistość pozazmysłową

• wnętrze, ludzka dusza - sfera uczuć indywidualnych - są obiektem zainteresowania symbolistów - nieracjonalne, trudno uchwytne

• głównym punktem symbolizmu jest symbol

• symbol - indywidualny, niekonwencjonalny, wieloznaczny i nieprecyzyjny, oparty na sugerowanym wzruszeniu, pozbawiony funkcji ornamentacyjnej i dydaktycznej, odpowiednik takich jakości, które nie są jasno skrystalizowane

• jego celem nie jest wyrażanie czegoś, jest wielointerpretowalny (? lol)

• odnosi się do marzeń, stanów duszy, idei

• język symbolistów posiadał wewnętrzny rozwój dwustopniowy, z jednej strony dążenie do specjalizacji językowej, z drugiej - dążenie do syntezy

• specjalizacja - potrzeba stworzenia nowego, czystego języka poetyckiego, ściśle wyspecjalizowanego, odmiennego od już istniejących, wolnego od dydaktyzmu, logiki, porządku, oparty na swobodnych skojarzeniach, wyzwolony od wszelkich zobowiązań, miał wchodzić w relację

• synteza - język symbolizmu staje się językiem muzycznym, plastycznym, wizualnym, muzyka jest wzorcem, przykładem

• symbolizm to pewien światopogląd, łączy się z parnasizmem, ekspresjonizmem, impresjonizmem

• indywidualizm europejski i orientalny - poezja ma sugerować

- T: Symboliczne postacie i krajobrazy

• symbolizm w literaturze polskiej w latach 90.

1. pierwszy autor, który zwrócił uwagę na znaczenie symbolizmu, charakteryzował go - Zenon Przesmycki w roku 1891 i 1894 opublikował Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko w literaturze belgijskiej i powszechnej

• ujmował symbolizm poprzez odniesienie go do alegorii

• alegoria to figura gorsza od symbolu, prawda powierzchowna, zaś symbol to coś bardziej złożonego

• wartościowanie: alegoria jako figura martwa, ściśle konwencjonalny charakter, ograniczony zakres komunikowania treści mistycznej

• symbol wg Miriama to to, co ponadzmysłowe, figura żywa, odczucie wewnętrznej jedności, podkreślony związek symbolu i rzeczywistości idealnej, jedności bytu, był w stanie wyrazić niedostępną rozumowo jedność do wszelkiego bytu

2. Antoni Lange - refleksje dotyczące symbolizmu, nie jest związany tylko z modernizmem, lecz jest podstawą wszelkiej prawdziwej poezji

3. Ignacy Matuszewski Słowacki a nowa sztuka - symbol jako dyskretna iluzja, dąży do wywołania w duszy czytelnika pewnego psychicznego nastroju

• wyjątkowe ekspresyjne kompetencje utworu

• wszystko w poezji młodopolskiej może być symbolem: rośliny, sfera astralna, ziemia, obszary akwatyczne, człowiek, krajobraz, pojedynczy przedmiot

• symbol jako cały utwór, cały fragment, deskrypt

• jest najbardziej uniwersalnym sposobem prezentowania treści pozazmysłowych, nieuchwytnych

I Postać jako symbol

• z inspiracji malarskich

• wariant postaci buchlinowskiej - od A. Buchlina (czyt. Beklin) - malarz niezwykle popularny, stworzył jakby swój własny świat malarski, świat baśniowy, fantastyczny, zamieszkały przez syreny, rusałki, trytony, najczęściej na obszarze mórz, wód; postacie te miały emanować jakimś nastrojem - noc, ciemność - wzbudzały ten nastrój, potęgowały go

odtwarzanie w poezji wręcz scen z buchlinowskich obrazów

K. Przerwa-Tetmajer - stworzył cały szkic o Buchlinie, tomik wierszy nim inspirowany

• Wodnice - wiersz, który przedstawia właśnie buchlinowskie postacie, pokazuje te wodnice leżące na brzegu, kąpiące się

• Nimfy - podobna sytuacja

• Halucynacja - samotna łódź płynąca przez morskie odmęty, do niej zbliżają się fauny, trytony

Bezinteresowne liryki, ich funkcja sprowadza się do tego, by komunikować nastrój

Bronisława Ostrowska

Kazimiera Zawistowska

Maria Poraska

Zofia Gordziałkowska w 1911 - tomik Buchlin w poezji - cała galeria buchlinowskich postaci

2. wariant postaci prerafaelickich - od nazwy grupy angielskich malarzy, którzy już w roku 1848 założyli bractwo prerafaelickie (m.in. Gabriel Dante Rosetti, H. Hunt), zwracali się oni szukając inspiracji do malarstwa sprzed Rafaella - średniowiecze, początek renesansu - malarze włoscy XIV, XVw - gdyż uważali, że tamta sztuka zachowała jeszcze wartość duchową, odrodzenie potencjału duchowego; malarstwo tworzone w połowie XIXw. Przeciwstawiało się akademickim schematom, pozytywistyczno-racjonalno-utylitarnej tendencji; próba reatualizacji tendencji duchowej;

często pojawia się w ich malarstwie postać kobiety - wizerunek na pograniczu jawy i snu, fantastycznej, zakorzenionej w dwóch wymiarach - ziemskim i niebiańskim

Rosetti - kobieta jego duszy, subiektywnie odczuwana tęsknota do istoty idealnej

Prerafaelicka kobieta - smukła, długie włosy, duże oczy, zwiewna szata, senny ruch, trans, odrealniona

Zawistowska Mniszki - grupa kobiet związanych ze sferą sakralną, duchową, spowinowacone ze światłem; cały utwór jest symbolem

K. Przerwa-Tetmajer- Idą błękitne, Wizja lipcowa

St. Wyspiański - Elegia

3. różnice

• u Buchlina przede wszytkim postacie fantastyczne, są bardziej cielesne, konkretne

• postaci prerafaelickie - nieuchwytne, przynależą do sfery snu, są odcieleśnione, eteryczne

• zasób ideowy (nastrój) jest identyczny

II Krajobrazy

• Henryk Fryderyk Amiel Dziennik intymny -> sentencja:

„Każdy krajobraz jest stanem duszy” - kwintesencja symbolistycznego pojmowania krajobrazu, sam krajobraz nie ma znaczenia, jest zapisem nastroju, stanu duszy podmiotu, odzwierciedla go

• Możliwości tworzenia krajobrazu:

1. montaż asocjacyjny - swobodne, dowolne łączenie skojarzeń

2. technika oniryczna - swobodne kojarzenie marzeń sennych

3. porównania w większych zespołach antropomorficznych

4. identyfikacje - podmiot utożsamia się z krajobrazem, np. jestem oceanem

5. synestezja - wówczas kiedy podmiot komunikuje współistnienie wrażeń zmysłowych

• klasyfikacja krajobrazu młodopolskiego

1. krajobraz artyficjalny - sztuczny, nienaturalny, uartystyczniony

• natura przetransponowana w dzieło, to klejnot, to krajobraz zbudowany z drogocennych kruszców (już w romantyzmie u Baudlaire'a, Słowackiego)

• Hymn wspaniałości - Tetmajer

• Wyspa - Staff

• Ogród w śniegu - A. Dobrowolski

Symbolistyczne przedstawienia bytu idealnego, wiecznego - biblijne Jeruzalem - przestrzeń, o której się marzy, która jest w sensie jakościowym czymś lepszym od rzeczywistości

Noszą ślady wpływów secesji - dekoracyjność, linearność, biel

Autorzy często korzystają z jubilerskich odniesień - to, co cenne jest rzadkie, wyjątkowe, trwałe.

2. krajobraz idealistyczno-eskapistyczny

• przywołują wyobrażenie krain idealnych, elizejskich, ale komunikują jednocześnie, że są obiektem tęsknoty podmiotu

• postawa eskapistyczna - ucieczka do tych krain

• nie ma artyficjalnego pierwiastka

• bezkresne przestrzenie łąk, gajów, tonące w otchłaniach błękitu, jasne, bezczasowe, nierealne

• wyciszające, dające ucieczkę

• W arkadii - Tetmajer - czasem jako zapis marzenia sennego, czasem jako rzeczywista wizja

• Fantazja wiosenna

• Wyobraźnia

• Obecność słonecznego blasku jako mistycznej poświaty - to właśnie światło rozmywa w sobie obraz, przestaje mieć realny charakter, a zaczyna eteryczny, wrażenie bezkresu

• krajobraz stimmungowy (nastrojowy)

• nastrój zniechęcenia, braku woli, dekadencki, duchowej słabości, bezradności

• szare mgły - krajobrazy staffowskie

• cienie, biel, martwota, zanik życia, awitalizacja

• bezkresne, puste - próżnia, samotność, duchowa martwota, śmierć, cierpienie

• Szara spękana ziemia - Staff

• Gród umarłych - J. Jedlicz

• Wizja pustyni - Tetmajer

• Zmrok - B. Adamowicz

T: Młodopolski naturalizm

• naturalizm jako szczególny światopogląd, postrzeganie szczególnej roli człowieka w społeczeństwie, otoczenie, wskazywanie wpływu środowiska, biologizmu na świadomość postępowania człowieka

• była to pewna filozofia, ośrodkiem której jest człowiek

• także jako szczególna technika pisarska, uwypuklony jest punkt centralny, jakim jest człowiek

• XIX w. Myśl filozoficzna, która stała się inspiracją dla pisarzy

1. A. Comte - twórca filozofii pozytywnej, jego teza mówiąca, iż przedmiotem poznania winna być rzeczywistość zewnętrznych, postrzegana jako zespół faktów materialnych, badanie jej powinno być połączone z doświadczeniem, potwierdzających naukowość

2. K. Darwin - teoria doboru naturalnego, naturalnej selekcji, prawo walki o byt - większe szanse przetrwania w środowisku mają jednostki najlepiej przystosowane - młode, silne, zdrowe; jednostki słabe skazane są na eliminację

3. H. Spenser - scjentyzm - kult nauki, zaufanie do nauki

4. Hippolit Taine - zagadnienia dotyczące sztuki, prawa rządzące sztuką są analogiczne do praw rządzących rozwojem przyrody; wskazywał na 3 czynniki, które decydują o charakterze dzieła: rasa, moment, środowisko

• rasa - wszystkie czynniki wewnętrzne składające się na organizację biologiczną i psychiczną człowieka - to, co człowiek nosi w sobie

• środowisko - siły działające na człowieka z zewnątrz, np. otoczenie

• moment - kategoria związana z czasem, wpływ tradycji, kultury, przeszłości, która w jakiś sposób zawsze zapisuje się w dziele danego autora

• naturalizm europejski szczególnie w literaturze francuskiej - grupa medańska (J.K. Huysmann, P. Auxis, G. De Mopassaunt, E. Zola) - nazwa pochodzi od Medan - miejsca, w którym się spotykali

• E. Zola oprócz swoich powieści napisał też 2 dzieła teoretyczne: Powieść eksperymentalna (1880), Powieściopisarze naturalistyczni (1881)

• Naturalizm wg Zoli to, podobnie jak w nauce, powrót do natury i człowieka, obserwacja, anatomia i odmalowanie tego, co jest

• Wyznaczniki naturalizmu:

• ukazywanie rzeczywistości przez pryzmat temperamentu artysty <- powieść

• przedmiotem zainteresowania pisarza są zjawiska życia współczesnego

• eliminacja fikcji literackiej na rzecz wiarygodnego przekazu problematyki społecznej

• ośrodkiem zainteresowania pisarza jest człowiek postrzegany jako reprezentant pewnej grupy społecznej, postać nawet zwykła, pospolita, typowa dla swego środowiska, ukazywana w środowiskowych uwikłaniach, pojmowana jako istota biologiczna podlegająca biologicznym determinantom

• kategoria mimezis - dzieło literackie ma naśladować rzeczywistość, tendencja moralizatorska, autor miał się ograniczać do wiarygodnego, bezstronnego opisu rzeczywistości

• pisarska technika:

• w powieści naturalistycznej nastąpił odwrót od tendencji realistycznej - ograniczenie kompetencji narratora (narrator personalny, zakres wiedzy zbliżony do wiedzy bohatera literackiego)

• przewaga sceniczności nad opowieścią, dziania się, akcji nad opowiadaniem

• dominują ujęcia chwilowe, które naruszają ciągłość fabuły

• zwrot ku problematyce społecznej

• aestetyzm - penetracja niskich obszarów życia społecznego, eskponowanie tego, co szpetne, brzydkie, nie idealizowanie rzeczywistości

• naturalizm niemiecki:

• miał nieco inny charakter - nie był zorientowany materialistycznie, ale idealistycznie

• interesował się nie tylko zmysłową powłoką rzeczywistości, ale także istotą bytu

• zwracał uwagę na duchowy wymiar rzeczywistości oraz wymiar etyczny (obecność zła w świecie wynikającego z uwarunkowań społecznych, ale także biologicznych)

• naturalizm w literaturze polskiej

• lata 80., związany z pozytywizmem, wśród autorów, którzy przedstawiali pesymistyczną stronę ludzkiego życia

• są krytycznie nastawieni do panujących warunków społecznych

• zwracają uwagę na negatywne konsekwencje popędu, żądz, podkreślają zwierzęcy aspekt ludzkiej natury

• wizerunek człowieka jako istoty zniewolonej, uzależnionej od reguł społecznych, biologicznych - eksponują kategorię determinizmu (uzależnienie człowieka od reguł zewnętrznych lub biologicznych)

• Antoni Sygietyński, Artur Gruszecki, Marian Jasieńczyk

• Pisarze młodopolscy

• 1. Adolf Dygasiński, 2. Gabriela Zapolska, 3. Władysław Reymont, 4. St. Żeromski

• naturalizm ten bardziej dojrzały i skrystalizowany

• kryptonaturalizm - naturalizm pojawił się nawet w utworach nie wynikających z naturalizmu

• Jan Kasprowicz - poemat opisowy W chałupie

• zastosowanie naturalistycznej techniki opisowej

• zainteresowanie podmiotu rzeczywistością społeczną, zwrócenie uwagi na życie warstw niskich

• dokładny, systematyczny, protokolarny opis

• sposób obrazowania zawarty w opisie:

1. materialny wymiar rzeczywistości pośrednio zaświadcza o poziomie życia mieszkańców tej izby

2. uwrażliwienie na nędzę moralną, która wynika wg niego z nędzy materialnej

3. uwypuklenie zjawiska nędzy

4. konsekwentnie wskazywany ładunek uczuciowy podmiotu

5. opis szczegółowy, drobiazgowy, każdy z przedmiotów jest zarejestrowany, opisany

2. Z ulicy. Na targu

• składa się w większości ze scen typowych dla targowiska

• fragment portretowy

• rzadki przykład tak doskonałego portretowania człowieka, z wyczuciem naturalisty, wpływ sztuki malarskiej

• niezwykła drobiazgowość, systematyczny opis, wszystkie elementy anatomiczne zostały uwzględnione

• naturalizm jako specyficzny opis: dokładny, skrupulatny

3. Adolf Dygasiński Zając

• przedstawiona zostaje rzeczywistość prowincji

• świat bujnej przyrody - lasy, pola

• próba identyfikacji człowieka z naturą

• bohaterem jest zając, z jego punktu widzenia, konsekwencją tego jest eksponowanie uniwersalnych prawd biologicznych

• pewne uogólnienia które stanowią o uniwersalizmie prawd biologicznych świata natury i człowieka: życie zwierząt na łonie natury jest pewną grą słabych z silniejszymi

• jednakowość prawd regulujących życie zwierząt i ludzi - aluzja do teorii Darwina

• to, co w świecie zwierząt odbywa się jawnie - w świecie ludzi jest bardziej zawoalowane, ale mechanizmy są te same

• biocenoza - uzależnienie różnych gatunków, które żyjąc w tym samym środowisku tworzą jedną całość, utrzymującą się w stanie względnej równowagi

4. Stefan Żeromski 1895r. Opowiadania - Zmierzch

• wnosi pewne nowe informacje, poszerzenie poglądów

• bohaterami jest para bezrobotnych chłopów, którzy zmuszeni są do pracy od świtu do zmierzchu

• postać mężczyzny - Walka Gibały - dokonanie podsumowania jego wcześniejszych perypetii - to, co składa się na jego osobowość to zespół cech negatywnych - zło wyzysku, pracy, upokorzeń <- zapas doświadczeń

• lokuje go jako męża i ojca

• żona pozostawiła w chacie dziecko, jednak boi się pójść i zobaczyć, co się z nim dzieje z powodu reakcji męża, który mógłby ją zbić, a nawet zabić

• człowiek, który doświadcza tylko zła, staje się zwierzęciem złym, dehumanizacja, która wynika z nieludzkich warunków życia, odczłowieczenie

• Rozdziubią nas kruki i wrony

5. Wł. Reymont Chłopi 1902-1907

• ukazywanie wielorakich zależności człowieka od determinantów zewnętrznych i wewnętrznych

• zależność chłopskiej gromady od ziemi, (ziemia potraktowana jako macierz umozliwiająca przeżycie, ale także stanowiąca o statusie społecznym człowieka)

• Reymont komponuje utwór wg poszczególnych pór roku, a więc natura narzuca pewien model życia i prac polowych:

• jesień - czas zbiorów

• zima - zaniechanie prac polowych, stagnacja

• wiosna - pierwsze zasiewy

• lato - żniwa

• nie można się wyłamać z tych reguł, człowiek musi się im podporządkować - porządek trwały, niezmienny

• zależność od hierarchii społecznej, ukazanie całego przekroju społeczności wiejskiej - od tych najwyżej usytuowanych (Boryna, kowal, ksiądz), średnio, aż do żebraków <- tu również nie ma możliwości naruszenia tej hierarchii, jest ona stała, niezmienna; ewentualnie może być degradacja

• człowiek jest elementem struktury społecznej, musi się pogodzić ze swoim położeniem

• wskazuje na siłę popędów - Jagna -> seksualizm, którego nie jest w stanie kontrolować, jest w stanie zdestabilizować życie rodzinne, siła autodestrukcyjna

• społeczeństwo w stosunku do Jagny zachowuje się jak zdrowy organizm w stosunku do wirusa

• największe szanse przetrwania mają ci, którzy są najlepiej przystosowani - zamożni są wygrani, biedni - przegrani

• naturalizm nigdy nie występuje w oderwaniu od innych wpływów, np. Zmierzch - naturalizm, impresjonizm, symbolizm; Chłopi - naturalizm, uniwersalizm, symbolizm

• naturalizm nie kończy się wraz z MP - ukazuje się w kolejnych epokach

T: Impresjonizm

T: Preekspresjonizm

T: Franciszkanizm i aktywizm

T: Parnasizm i klasycyzm młodopolski

Parnasizm

• to szkoła, która wykształciła się ok. XIX w. przez grupę francuską skupioną wokół Teofila Goutiera, byli to: J.M. de Heredie, T. de Banville, L. de Lisle, F. Coppe

• jest reakcją na romantyzm, uczuciowość, swobodę - przeciwstawiają im kult rygoru, dyscypliny, szacunek dla formy piękna - sztuka dla sztuki, skrajny estetyzm

• piękno ma też inny sens - jest starannie wypracowany, jest przeciwstawieniem dla kultury masowej; kontekst; kontakt z pięknem wpływa na wychowanie

• takie pojęcie piękna mialo również znaczenie ezgystencjonalne, miało wartość stałą, niezmienną; harmonia, równowaga, rygor, tworzenie lit. ornamentów

• rzeźba, klejnot były wzorcem dla parnasistów

• w literaturze polskiej parnasizm zaistniał już w okresie pozytywizmu: Gomulicki, Falleński, Asnyk

• w MP: Tetmajer, Przesmycki, Lange, Staff

• MP różni się od francuskiego, który tworzył coś jednolitego, miał charakter szkoły, natomiast w MP był zdezintegrowany, rozsiany, pojawiał się u kilku autorów

• Parnasizm polski poruszał 2 wątki:

1. autotematy (autorefleksyjność) - zwrot ku samemu poezjowaniu, wiersze o wierszach

2. dzieło sztuki inspirujące poezję jako ośrodek zainteresowań (skłaniano się ku rzeźbie i malarstwu) -> dzieło sztuki <- sztuka egzoliteracka

• pierwszą grupę reprezentują utwory Z. Przesmyckiego, np. Sonet

• autor streszcza polską tradycję sonetową, wymienia samych twórcych piszących sonety, np. Sęp-Szarzyński, Mickiewicz, wymienia siebie jako kontynuatora tego gatunku

• Tetmajer - Sonet

• opowiada o zaletach, kompetencjach formy jaką jest sonet

• to forma wyjątkowa, wyrafinowana, ekskluzywna, w której mogą tworzyć tylko wybitni twórcy

• niewielka forma, ale jest w stanie wyrazić to, co wielkie, wieczne

• A. Lange - Rym (Rym do jednej pani, która ganiła moje rymy zbyt ubogie)

• autor chwali rym jako gwarant harmonii, piękna

• upodobnienie wiersza do rzeźby, do obrazu

• wiersz miał przypominać dzieło sztuki, nie tylko pod względem piękna, ale i jej trwałości

• nawiązywali do Narodzin Afrodyty, Danae, Dyskobola oraz innych obrazów Tycjana, dzieł sztuki antycznej - rzeźb

• pojawiały się również wiersze podszyte erotyzmem (np. Danae) wynikające z potrzeby wyrażenia piękna, niemal dotykalnego

• Anadiomene (Wenus) J. Kasprowicza - Wenus ukazana w rzeźbie

• Zdzisław Dębicki Fresk pompejański

• A. Lange Lilith

• L. Różycki Kleopatra, Magdalena

• Artyficjalizacja natury - przekształcenie natury w dzieło sztuki, np. Konstanty Maliburski Theatre de la Monete w Brukseli - postać ogląda żywą postać w teatrze, wyostrzenie spojrzenia, oko widzi niewiastę, a wyobraźnia przekształca w rzeźbę

• Parnasizm zaistniał jako fascynacja pięknem, estetyzacją

• Kończy się wraz z MP

Klasycyzm

• ważniejszy nurt w MP, jest kontynuacją, reaktywizacją odległej tradycji sięgającej aż antyku (w V w. p.n.e. został zbudowany klasyczny kanon piękna i estetyki, pojawia się w XV w., w XVII, XVIII - neoklasycyzm oraz w MP)

• powrót do klasycyzmu ujawnia się w latach 1907-1914, w II fazie MP, jest elementem rekonwalescencji - przeciwstawiał się dekadentyzmowi, niemocy, pokazując kult siły, mocy, kreatywności, przeciwstawiał się także formalnemu rozchwianiu, chaotyczności, tworząc formy rygorystyczne, zdyscyplinowane, czyste, ale w przeciwieństwie do przestylizowania wierszy parnasistowskich - klasycy dbają o umiar w stylizacji, użyciu środków

• Ludwik Hieronim Morstin, czasopismo Muzejon - ukazał się tam artykuł: Wpływ idei filozoficznych na współczesną twórczość literacką

• przypomina o klasycznych wartościach, formach, ale ostrzega przed powielaniem twórczości klasycznej, mówi o reaktualizacji klasycznych form o współczesne teorie:

• Nietzschego - współwystępowanie pierwiastków: apollińskiego i dionizyjskiego -> Morstin postulował wprowadzenie pierwiastka dionizyjskiego do twórczości

• Bergson - intuicjonizm

• klasycyzm ma asymilować ze współczesnej filozofii elementy najbardziej wartościowe: dionizyjskość i intuicjonizm, ale te założenia realizują się w nikłym stopniu

• klasycyzm odwoływał się do rozumu, zwłaszcza do form sonetowych - nie jest to poezja uczuć, ale rozumu (brak intuicjonizmu)

• Wł. Kozicki W gaju Akademosa

• L.H. Morstin W greckim teatrze

• Wł. Kościelski U brzegów ciszy

• Jan Kasprowicz

• L. Staff Gałąź kwitnąca, Uśmiechy godzin, Śladem stopy antycznej

• najwybitniejszy przedstawiciel neoklasycyzmu MP

• klasycyzm Staffa można podzielić na:

1. klasycyzm formy - Estetyka - kalokagati - współistnienie piękna i dobra, dzieło jest wartościowe, kiedy posiada elementy piękna i dobra

• Gora tańcząca - gora, uosobienie jedni czasu, przedstawiona jako młoda tańcząca dziewczyna; wiersz mówi o pięknie nieruchomym, o statyce, jedynie sztuka jest w stanie wyzwolić spod niszczącej siły czasu

2. klasycyzm myśli - Staff zwraca się ku stoicyzmowi i epikureizmowi (dążenie do wewnętrznego spokoju, statyki wobec losu, tego, co przyniesie życie; rozum jest tą siła, która jest w stanie obronić człowieka przed tym, co irracjonalne, nieprzewidywalne), np.

• Marek Aureliusz mówi - cały utwór jest refleksją Marka Aureliusza nad śmiercią, jej fenomenem i lękiem przed nią; śmierć wyzwala od trudu życia, nie jest w stanie niczego człowiekowi odebrać - ani przeszłości ani przyszłości

• Przedśpiew - elementy stoickie pogodzone z epikurejskimi; podmiot zajmuje pozycję nauczyciela, mistrza, który dzieli się swoją wiedzą z mniej doświadczonymi, mówi o zachowaniu spokoju, idei złotego środka, nie ma bezwzględnego zła, trzeba umieć cieszyć się dniem codziennym, przyjemnościami, które przynosi los, ale nie jest to postawa hedonistyczna

• klasycyzm głównie dzięki twórczości Staffa znalazł późniejszą kontynuację (Sito, Herbert, Rymkiewicz)

• harmonia, równowaga, umiar

T: Młodopolska krytyka literacka

• Michał Głowiński - O krytyce młodopolskiej <- Krytyka i empatia

• Kształtuje się w odniesieniu do pozytywistycznej krytyki

1. pewną część pozytywistycznej neguje i odrzuca

• utylitarny model krytyku literackiej

• postawa scjentystyczna

• obiektywistyczne roszczenia pozytywistycznej krytyki

1. pewną część pozytywistycznej przyswaja i uznaje za istotne, inspirujące

• teza Hipolita Tena, mówiąca o konieczności dedukowania duszy artysty z dzieła literackiego <- zwrot ku duchowości autora

• uznanie krytycznego dorobku kilku autorów pozytywistycznych: Piotra Chmielowskiego, Bronisława Chlebowskiego, Józefa Kotarbińskiego

• akceptowani dlatego, iż w ich piśmiennictwie zanegowane zostały pozytywistyczne tendencje, młodopolanie również odrzucają tendencyjność

• Czas, Głos, Prawda, Ogniwo - czasopisma pozytywistyczne <- przekazywane prawdy

• 1900 - 1914 - rozkwit MP krytyki literackiej

• tą działalnością zajmują się nie tylko profesjonaliści (I. Matuszewski), ale piszą także naukowcy, socjologowie, filozofowie, sami artyści

• najistotniejsze cechy MP krytyki:

• ekspresywizm - założenie uznające, iż dzieło literackie jest wyrazem, objawem duszy autora

• między dziełem literackim a autorem istnieje nierozerwalna więź

• kiedy mówi się o dziele literackim, mówi się jednocześnie o autorze, sugeruje się tu pewną identyfikację dzieła i autora

postawy:

1. impresjonistyczna - subiektywizm, odrzucenie jakichkolwiek obiektywnych kryteriów oceny dzieła literackiego; to osobisty, intymny ogląd dzieła przez krytyka; prymat krytycznego, podmiotowego „ja” nad dziełem literackim -> sposób, w jaki postrzega dzieło krytyk, nie muszą się wcale pokrywać z intencjami autora; krytyk wprowadza w dzieło swoje własne założenia

skutkuje szczególnie stylem wypowiedzi -> swobodny, brak powiązań przyczynowo-skutkowych, wolne dygresje, fragmentaryczność

2. empatii (empatyczna) - polega na nawiązaniu, szczególnie emocjonalnej więzi pomiędzy krytykiem a autorem (identyfikacja); to swego rodzaju relacja współodczuwania, duchowa komunia

postawa ta może skutkować pewnymi zagrożeniami -> krytyka może całkowicie roztopić się w dziele literackim, swoistość dyskursu krytycznego ulega zatarciu, może przejąć styl dzieła, które jest przedmiotem jego oglądów, np. szkic Aurelego Drogoszewskiego O poezji T. Micińskiego

3. hermeneutyczna - nastawiona na systematyczny, całościowy ogląd dzieła; zadaniem krytyka jest rozpoznać w sposób całościowy intencje autora, integralną strukturę dzieła, odkrycie ogólnej zasady, która towarzyszy temu przedsięwzięciu literackiemu

• intertekstualność - wynika po części z idei empatii, wówczas charakteryzuje się przenikaniem tekstu omawianego, stylu tekstu omawianego do tekstu krytyczno-literackiego; posiada też znaczenie wartościujące, w tym sensie, że nawiązanie intertekstualne relacji między krytykiem a dziełem dowartościowuje utwór literacki; krytyk nawiązuje relację tylko z takim dziełem, które uznaje za wartościowe

• ocena, wartościowanie:

I system formalno-modelowy - zakłada, iż istnieje obiektywny zespół kryteriów umożliwiających ocenę, do których można utwór odnieść; tradycja klasyczna wykształciła taki zbiór

II system mimetyczny - oznacza on, iż kryterium wartościowania jest zgodność utworu ze światem zewnętrznym; tradycja realistyczno-naturalistyczna

III system ekspresyjny - dominujący w MP, wynika z przeświadczenia, iż dzieło literackie jest wyrazem twórczej jednostki, miernikiem wartości będą: szczerość autora, autentyzm, subiektywizm, indywidualizm, oryginalność

Wartościowanie dokonuje się na dwa sposoby:

1. bezpośrednie - krytyk formułuje swój osąd bezpośrednio, formułuje tezę, iż uznaje dane dzieło za wartościowe lub nie, podaje argumenty

2. pośrednie - poprzez wykorzystanie znamiennych form wypowiedzi, np. poprzez portret literacki - ocena zawsze pozytywna, nawet gdy nie jest wprost, dotyczy zjawisk pozytywnie ocenionych

użycie specyficznych pojęć, leksyki, słów ma znaczenie wartościujące, np.

życie - pozytywne -> utwór pełen życia

tendencja - ocena negatywna -> wszelkie tendencje negowane

• krytyka literacka traktowana była w MP jako osobna sztuka , część literatury pięknej, gdyż u jej podstaw leżą te same oznaki, co przy podstawach młododopolskiej behawiorystyki (subiektywizm, duchowe przeżycia, etc.), zaopatrzona w takie same cechy stylu, co inne wypowiedzi (metafory, retoryka, troska o kompozycję, mówienie bogate, porównania)

• obecność krytyki:

1. Ignacy Matuszewski

• dorobek jest przykładem postawy subiektywno-impresjonistycznej

• pojmował krytykę jako zdolność do wniknięcia w duszę autora

• uznawał wrażliwość, wyobraźnię, uczuciowość, intuicję <- dzięki nim krytyk jest w stanie rozpoznać duchowość autora

• autor kilku rozpraw:

• Czarnoksięstwo i mediumizm 1896

• Diabeł w poezji 1893

• Słowacki i nowa sztuka 1902 -> parokrotnie wznawiana, najważniejsza, miał to być opis, charakterystyka, ukazanie Słowackiego jako prekursora nowej sztuki, czyli modernizmu; skupia się na okresie mistycznym, szczególnie jeden utwór - Król-Duch <- pokazuje powinowactwa między tym utworem a modernizmem europejskim i polskim;

• jest wyrazem mistycznej wyobraźni, objawień Słowackiego, to istotny komponent duchowości modernizmu

• Słowacki prezentuje skrajny indywidualizm, podmiotowość, subiektywizm -> te same cechy są charakterystyczne dla duchowości modernistów

• Perspektywa artystyczna Króla-Ducha ma wiele wspólnego z muzycznością Wagnera -> zwrot ku narodowym mitom, bogactwo stylu, specyficzna malarskość, plastyczna wyobraźnia prerafaelitów także bliska modernistom

• Wadą są pewne dysproporcje: dużo mówi Matuszewski o późnej twórczości Słowackiego i modernizmie europejskim, niewiele o MP

• Zbiór pt. Twórczość i twórcy 1904

• Wilhelm Feldman

• metoda psycholingwistyczna, socjologiczna, impresjonistyczna

• tu źródłem twórczości jest ludzka psychika, wyobraźnia, temperament, wniknięcie w osobowość, psychikę autora i poprzez to charakterystyka i zrozumienie dzieła

• strategia krytyczno-literacka:

• całościowy ogląd dzieła

• analityczny rozbiór utworu - na szczegóły, elementy

• naukowe badanie poszczególnych komponentów

• synteza -> Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu 1902

• krytyka estetyzmu, autotelizmu literatury

• dystansuje się wobec stanowiska Przesmyckiego, czy Przybyszewskiego

• uznawał literaturę podbudowaną wartościami narodowymi, obywatelskimi, społecznie zaangażowaną, faworyzował Wyspiańskiego, Żeromskiego -> związek twórczości z autentycznymi problemami tego czasu

• Stanisław Brzozowski

• krytyk, filozof, twórca filozofii pracy, powieściopisarz

• pisarz jest istotą społeczną, jest powiązany z życiem zbiorowości, to nakłada na niego obowiązek uczciwości i odpowiedzialności za twórczość, za czyny pisarskie

• zadaniem twórczości jest opisywanie rzeczywistości, zmienianie i wzbogacanie

• twórczość traktowana jest jako praca, praca jako nadrzędna podporządkowuje człowiekowi świat żywiołów, porządkuje rzeczywistość, praca wprowadza ład w chaos rzeczywistości, praca (również pisarska) dokonuje oceny rzeczywistości

• Kultura i życie 1907

• Współczesna powieść polska 1906

• Współczesna krytyka literatury w Polsce 1907

• Idee 1910

• Legenda Młodej Polski 1910 - najważniejsza; traktuje się jako dzieło zamykające, oceniające MP; negatywnie ocenia dorobek MP <- zarzuca brak myśli, pozbawiona głębszej filozofii, refleksji, izolująca się od rzeczywistości, przejawia się w niej brak zrozumienia dla idei pracy, kultywuje uczuciowość, sentymentalizm, pogardza ideą czynu

• wysoko stawiał krytykę literacką w hierarchii pracy - akcenty specyficzne dla tego autora -> krytyk zobowiązany do integrowania społeczeństwa, nawiązuje więź ze społeczeństwem, służy społeczności swą świadomością, wiedzą, dostarcza świadomości wzorów artystycznych, moralnych

---