Państwo Rzymskie powstało w 752/53r. p.n.e. - wtedy założono miasto Rzym

Pomerium - miejsce święte

Limes - granica

Romulus - pierwszy władza rzymski, pierwszy król

753r. p.n.e. - 476r. n.e. - upadek Cesarstwa Zachodniego

753r. p.n.e. - 1453r. n.e. - upadek Bizancjum

527-565 - Justynian

1) okres królewski - 752-509 p.n.e. - 7 królów rzymskich, władza w rękach króla i rady królewskiej

2) republika - 509-27 p.n.e. - władza w rękach urzędników rzymskich

3) Cesarstwo Rzymskie - 27 p.n.e. - najpierw pod postacią pryncypatu, pod koniec III w. n.e. era dominatu, niepodzielnie rządził cesarz

Społeczeństwo rzymskie od samego początku miało charakter rolniczy, wiejski. Rzymianie zajmowali się uprawą ziemi. Społeczeństwo rzymskie od początku istnienia państwa rzymskiego było bardzo rozwarstwione. Na początku od początku dzieliło się na:

1) patrycjat - ze względów rodowych lub innych najczęściej przez przejmowanie uprawnień po przodkach, bądź na skutek swojej przemyślności zgromadzili duży majątek i wdarli się do warstwy patrycjatu. Było to jednak bardzo trudne. Była to elita pod względem finansowym, gospodarczym. Patrycjat dzielił się także na rodziny mniej lub bardziej wpływowe.

2) plebs - plebejusze ze względu na pochodzenie byli zaliczani do niższej warstwy społecznej, która pod względem polityki społecznej była warstwą upośledzoną. Była to warstwa słabsza ekonomicznie. Plebs dzielił się na plebs wiodący i na lumpenproletariat (margines społeczny)

Od IIIw. p.n.e. pojawia się nowa warstwa - ekwici - bardzo bogata warstwa, która wyszła z plebsu, ale nie mogli być zaliczeni do patrycjatu, gdyż był on grupą zamkniętą. Mieli zamkniętą drogę awansu społecznego. Mariusz Tuliusz Cyceron był zaliczony do grupy ekwickiej, nie mógł zostać senatorem.

Potem pojawiły się inne grupy - stan senatorski - ludzie nobilitowani dzięki temu, że zostali zaliczeni do grupy starców (górujących nad innymi intelektem)

Stan dekunonów - urzędnicy, którym przypisywano specjalne uprawnienia. Sprawowali przez pewien czas wymiar sprawiedliwości, sprawowali nadzór nad działaniem sądów karnych.

Społeczeństwo rzymskie ulegało rozwojowi przez cały okres istnienia państwa. Społeczeństwo rzymskie pod względem przynależności narodowej można podzielić na:

1) obywateli rzymskich - obdarowani szczególnymi prawami, byli ludźmi wolnymi

2) tzw. latynowie - mieszkańcy terenów położonych wokół terenów starożytnego Rzymu. Dość szybko otrzymali dostęp do pewnych uprawnień

3) tzw. peregryni - cudzoziemcy, napływali spoza terytorium państwa rzymskiego i osiedlali się w Rzymie. Mieli ograniczone prawa

W 212r. n.e. cały podział społeczno-narodowościowy na obywateli rzymskich, latynów i peregrynów przestał istnieć, bo ówczesny cesarz Karakalla zlikwidował cały podział i praktycznie w społeczeństwie rzymskim istnieli tylko i wyłącznie obywatele (wszyscy wolni mieszkańcy Rzymu).

II/w. p.n.e. - państwo rzymskie zaczęło się rozrastać, przyłączano kolejne prowincje

Ustrój

Królestwo wszystkim rządził król, do pomocy miał radę królewską, która później przekształciła się w senat rzymski

Okres republikański - Senatus Populusque Romanus (SPQR) - "senat i lud/naród rzymski". Początki republiki 510r. p.n.e. Republika charakteryzuje się tym, że władzę sprawowali urzędnicy odpowiedzialni za funkcjonowanie państwa. Republika istniała 500lat. Był to najświetniejszy okres rozwoju państwa rzymskiego. Republika opierała się na kolegialności. Urzędnicy byli bardzo dokładnie zhierarchizowani:

* konsulowie - zajmowali się wszystkim, sprawowali nadzór nad polityką wewnętrzną, zagraniczną, sprawowali wymiar sprawiedliwości.

* w połowie IVw. Do pomocy konsulom zostali powołani pretorowie. Pretor - bardzo wysoki urzędnik republikański, który sprawował wymiar sprawiedliwości. Zajmowali się też sprawami porządkowymi. Na początku powstał jeden urząd pretora, tzw. pretor miejski - regulował stosunki między obywatelami. Nie obywatele nie mieli dostępu do wymiaru sprawiedliwości. pretor dla peregrynów - rozstrzygał sporne sprawy między peregrynami i między peregrynami a obywatelami rzymskimi.

* cenzorowie - zajmowali się nadzorem nad obyczajami, sprawowali nadzór nad listami obywatelskimi. Co 5 lat był przeprowadzany spis powszechny. Sprawowali nadzór nad moralnością i dobrymi obyczajami. Można było na kogoś nałożyć tzw. notę cenzorską. Kobieta była traktowana jako matrona - wychowywała dzieci, była matką rodziny, ale najważniejszy był ojciec. III/IIw. P.n.e. Rzymianie potrzebowali dużo pieniędzy na wojny punickie i wprowadzono ustawy antyzbytkowe - zakazano noszenia drogich strojów, ozdób. Kobiety się zbuntowały („separacja od łoża i od stołu), więc ustawy przestały funkcjonować. Kobiety nie mogły pić wina, jeśli nikt ich nie poczęstował. Cenzorowie mieli obowiązek nakładania noty cenzorskie za nieprawidłową uprawę ziemi. Nota cenzorska - pozbawienie praw obywatelskich, wstęp do banicji.

* edylowie kurulni - zajmowali się regulacjami handlu na rynkach

* wigilowie - przywódcy straży pożarnej

* kwestorowie - zajmowali się zbieraniem podatków

Urzędników było bardzo dużo. Z hierarchią była związana także możliwość dostępu do urzędu. Konsulem można było zostać w wieku 43-45 lat, pretorem - 40, cenzorem - 35-36. Pęd do sprawowania urzędu był tak wielki, że gdy w znaczącej rodzinie rodził się pierworodny syn, wiadomo było, że po przejściu całej hierarchii zostanie konsulem. Od początku odkładano dla niego pieniądze na organizację igrzysk po objęciu przez niego urzędu. Urzędy rzymskie w większości były sprawowane przez rok. Dyktator na 3-6-9 miesięcy. Urzędy zwyczajne - urzędnicy musieli zapewnić wyżywienie i igrzyska.

Kiedy upadła republika w 27r. p.n.e. Kiedy Oktawian August przejął władzę zrzekł się na forum senatu wszelkich uprawnień jakie do tej pory posiadał. Senat mu je przywrócił a nawet te uprawienia powiększył. Dało to początek cesarstwu.

Pryncypat - pozory władzy republikańskiej

Dominat - władca był absolutnym władcą, cesarz był jedynym prawodawcą, jedynym dowódcą. Urzędnicy byli, ale nie posiadali już uprawnień. Urzędy były sprzedawane. Jedynym urzędnikiem, który utrzymał wielką władzę był prefekt pretorianów (dowódca gwardii cesarskiej). Gdy cezar wyjeżdżał, zastępował go prefekt pretorianów.

Polityka społeczna była doskonale regulowana prawem. Jednym z filarów naszej cywilizacji jest prawo rzymskie. Prawo rzymskie na początku było prawem stricte zwyczajowym, a następnie stało się prawem stanowionym. Źródła prawa były różne w zależności od epoki. Początkowo zwyczaj, który był przekazywany z ojca na syna w obrębie patrycjatu. Patrycjat wykorzystywał prawo do załatwiania własnych spraw. Wszelkie czynności miały charakter formalny (odpowiednie gesty, słowa).. Nawet prawo zwyczajowe było znane jedynie patrycjatowi. Były ustanowione dni świąteczne, w których można nie było załatwiać spraw sądowych. Było około 140 dni sądowych w roku. Plebs kalendarza sądowego nie znał. Miał więc bardzo ograniczony dostęp do sądownictwa. Jeśli ktoś zgłosił się do sądu a okazało się, że nie jest to dzień sądowy, wówczas nie miał już prawa odwołania, wniesienia skargi, bowiem nie można było pozywać dwa razy za to samo. Formalizm doprowadził niemalże do wojny domowej plebs postawił się patrycjuszom, że ma być równy dostęp do prawa, kalendarza dni sądowych.

450r. p.n.e. - powstało pierwsze w dziejach Rzymu spisane prawo - ustawa 12 tablic.. W republice i pryncypacie powiększa się gwałtownie liczba źródeł prawa - oprócz zwyczaju, ustawy i uchwał zgromadzeń plebejskich, interpretacja prawa dokonywana przez kapłanów, uchwały senackie, pojawiają się jako nowość konstytucje cesarskie - cezar zaczyna przejmować prerogatywy urzędników. Prawo powstawało jeszcze na drodze jurysprudencji - opinii o prawie.

W okresie dominatu jedynym źródłem prawa są konstytucje cesarskie. Spowodowały one, że cesarz był jedynym i niezbywalnym ustawodawcą. Jakiekolwiek zawłaszczenie tych uprawnień było traktowane jako obraza majestatu cesarskiego.

Problemy społeczne w dawnym państwie rzymskim

Społeczeństwo dzieliło się na 2 kategorie osób: wolnych i niewolników.

Wolnymi byli ci, którzy posiadali wolność z urodzenia. Niewolnikiem można było się stać na kilka sposobów:

- niewola wojenna - jeńcy

- niewola z urodzenia - dziecko niewolnicy było niewolnikiem, chyba że matka choć przez krótki czas w okresie ciąży była osobą wolną, wówczas dziecko było osobą wolną

- niewola za długi - jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania w terminie i rozpoczął się proces sądowy i nie wykonał wyroku sądowego - można go było sprzedać za Tybr - stawał się niewolnikiem

Osoby wolne dzieliły się na obywateli rzymskich, Latynów i peregrynów. Każdy obywatel rzymski mógł być zaliczony do patrycjuszy, plebejuszy. W IIIw. p.n.e. powstała warstwa ekwitów. Patrycjusze mogli tworzyć senat i obejmować urzędy. Obywatel rzymski, patrycjusz rodził się jako dziecko ludzi wolnych i państwo uznawało idąc za medycyną grecką, że dziecko podlega dwu zasadom rzymskim - matka jest zawsze pewna, ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo. Dzieci obywateli rzymskich, które urodziły się nie wcześniej niż w 182 dniu od zawarcia związku małżeńskiego i nie później niż w 300 dniu po ustaniu związku małżeńskiego były uznawane za małżeńskie. Te domniemania miały charakter wzruszalny, można je było obalić. Takie dziecko było pełnoprawnym obywatelem rzymskim. Ale obywatele rzymscy dzielili się na:

- wolnych z urodzenia - ze związku małżeńskiego

- wolnych w wyniku uzyskania wolności - właściciel nadawał niewolnikowi wolność. Można ją było uzyskać:

- na mocy testamentu właściciela niewolnika

- raz na 5 lat w każdej prowincji przeprowadzany był spis ludności - właściciel niewolnika mógł polecić wpisać swojego niewolnika na listę obywatelską

- specjalny akt przed pretorem

Osoby takie były nazywane wyzwoleńcami. Te 3 sposoby to tzw. formalne wyzwolenia niewolników - nie do cofnięcia. Były także sposoby nieformalne:

- gdy zaprasza niewolnika do stołu

- pisze w liście, że wyzwala niewolnika

- w rozmowie wśród przyjaciół

W przypadku wyzwoleń nieformalnych właściciel w każdym momencie mógł je cofnąć. Nieformalnie wyzwoleni mieli pewne uprawnienia, tzw. latyńskie. Wyzwoleńcy podpadali pod prawo patronatu - musieli pozostawać w pewnej zależności w stosunku do byłego właściciela. Dopiero dzieci wyzwoleńców były w pełni ludźmi wolnymi.

Obywatele rzymscy mieli specjalne uprawnienia:

1) możliwości sferze publicznej:

- prawo do służby w legionach rzymskich, wcześniej obowiązek służby wojskowej w formie pospolitego ruszenia

- czynne i bierne prawo wyborcze

- nosił na lewej ręce srebrny pierścień będący oznaką obywatelstwa rzymskiego

- członkowie stanu senatorskiego mieli prawo do noszenia na prawej ręce złotego pierścienia - aureusa

2) możliwości w sferze prywatnej:

- mógł prowadzić handel

- mógł wstępować w związek małżeński

- miał prawo być ojcem rodziny - decydować o wszystkim

- mógł być podmiotem własności w państwie - rzeczy ruchomych i nieruchomości

- mógł sporządzać prawnie uznany testament

- miał prawo występować w procesie sądowym

- mógł być tzw. opiekunem

Niewolnicy za długi - można go było sprzedać, tracił wszelkie uprawnienia. Mógł wrócić, jeśli ktoś go wykupił. Niewolnik mógł być sprzedany, w najgorszym wypadku można go było nawet zabić. Zaczęto ograniczać bardzo drastyczne sposoby postępowania. Od IIIw. p.n.e. nie można było sprzedać obywatela rzymskiego w niewolę, nie można go było torturować.

System społeczny zdecydowanie uznawał, że rodzina to podstawowa forma związku społecznego. W rodzinie wyróżniano jedną osobę (ojca rodziny), który wszystkim rządził (niezależny od nikogo), pozostałe osoby nie mają swojego prawa, są zależne od ojca rodziny. Mógł „zlikwidować dzieci”. Rodzina pod względem społecznym rozwijała się. Początkowo była to rodzina agnacyjna - wszyscy ci, którzy pochodzili z małżeństwa (więzy naturalne), ale także na podstawie więzów sztucznych (np. podstawie przysposobienia). Rodzina kognicyjna - pochodzenie związane z więzami krwi (na przełomie er).

W I w p.n.e. państwo nakazywało ile trzeba mieć dzieci - obywatele - co najmniej 3, wyzwoleńcy - 4.

Jeżeli ludzie chcieli żyć ze sobą w sposób sformalizowany, musieli zawrzeć związek małżeński. Był to akt o charakterze prywatnym. Tak samo kwestie rozwodów. Rozwód mógł przeprowadzić tylko mężczyzna. W Iw. p.n.e. kobietom przyznano inicjatywę rozwodową. Zwrot posagu do IIw. n.e. miał charakter czysto moralny, potem był to obowiązek. Związki partnerskie nie były dozwolone. Każdy mężczyzna musiał pozostawać w związku małżeńskim w wielu 25-60lat, kobieta w wieku 20-50lat. Jeżeli małżeństwo rozpadło się, mężczyzna musiał wstąpić w związek małżeński niezwłocznie, kobieta po ok. 10-12 (w szczególnych wypadkach 24) miesiącach.

Małżeństwa można było zawrzeć na kilka sposobów:

1) kobieta wchodziła do rodziny męża lub była żoną, ale niezależna od rodziny męża

2) Patrycjat - wiązali się przed kapłanem Jowisza i musieli się łamać chlebem orkiszowym. Można było żonę symbolicznie kupić. Żona pozostawała samodzielna pod względem prawnym, ale nie dopatrzyła czegoś, mogła spaść pod władzę męża.

3) zasiedzenie praw do żony - po rocznym nieprzerwanym pożyciu z mężczyzną (wspólnym zamieszkiwaniu)

Rzymianie dużą wagę przywiązywali do spraw spadkowych, kwestii proceduralnych, prawa rzeczowego (prawa własności)

Życie publiczne w państwie rzymskim

W początkowej fazie były 2 typy zgromadzeń: zgromadzenia ludowe i zgromadzenia plebejskie

Zgromadzenia plebejskie - ok. Vw. p.n.e. plebejusze otrzymali prawo do zgromadzeń plebejskich. Uzyskali także prawo by na tych zgromadzeniach stanowić prawo (na początku tylko dla siebie, a od IIIw. p.n.e. uchwały te stały się prawem dla całego społeczeństwa).

Na zgromadzeniach ludowych załatwiano różne sprawy: wojny, wybory na urzędy republikańskie, itp. Zgromadzenia odbywały się kilka razy w roku (oddzielne dla każdej sprawy, np. do wyboru urzędników, rozstrzygania spraw spadkowych - każdy mógł sporządzić testament przed całym narodem). Zgromadzenia ludowe mogły się odbywać tylko w dni dozwolone. Kalendarz dzielił się na dni „robocze” i święta (religijne, winobrania, zasiewy, itp.). Tych dni „roboczych” było podobno 195. Uprawnionymi do zwołania zgromadzenia byli wyżsi urzędnicy (konsulowe, pretorowie, cenzorowie, edylowie kurulni, dyktator).

23 dni przed ewentualnym terminem zgromadzenia trzeba było to ogłosić - jeżeli ten obowiązek był naruszony - nawet zarzut korupcji. Jeżeli zgromadzenie ma się odbyć jutro, to do północy urzędnik zwołujący zgromadzenie musiał dokonać auspicjów (wróżb), czy zgromadzenie się powiedzie (oparte na ptakach, jeżeli ptaki latały wysoko - dobrze, ze wschodu na zachód - dobrze, jeżeli piorun uderzył ze wschodu na zachód - dobrze, wróżono z wnętrzności, z tego jak list dziobały ziarno, itd.). Zgromadzenie musiało zakończyć się do zachodu słońca (do samo w procesie). Uczestnictwo w formie stojącej. Istotą zgromadzenia było załatwienie danej sprawy poprzez głosowanie. Wrzucano woskowe tabliczki, w zależności od sprawy, na tabliczkach była wyryta odpowiednia litera. Oszustwa - z chwilą gdy na bramce ludzie wchodzili na teren zgromadzenia, otrzymywali 2 tabliczki. Zgromadzenie musiało się odbyć w ciągu dnia, najczęściej na Forum Romanum. Każde zgromadzenie powinno być poprzedzone kampanią wyborczą. Nie wolno było prowadzić czynnej kampanii wyborczej. Za naruszenie tej zasady groziły kary. Zakaz bielenia tóg w czasie kampanii wyborczej. Patrycjusz mógł zebrać wokół siebie klientów, którzy mieli go wspierać . Nie wolno było gromadzić się w koalicje wyborcze. Nie można było publicznie nakłaniać do głosowania. Państwo rzymskie walczyło z przestępstwami wyborczymi(ambitus). Kary - banicja, relegacja, zakaz piastowania urzędu na pewien okres czasu lub dożywotnio.

Moralność i obyczajność w Rzymie

Obyczajność obejmowała całe życie - odpowiednie zachowanie się obywatela rzymskiego, trwonienie majątku, życie ponad stan, itp. Początkowo obyczajność była związana ze zwyczajami przodków. W połowie Vw. przekształcono do w prawo stanowione. Na straży obyczajności stał cenzor. Mógł nałożyć notę cenzorską - infamia, banicja, itp.

Państwo rzymskie pod względem obyczajności mężczyznę i kobietę traktowało jednakowo. Pod względem prawa kobietę traktowano jako osobę, która nie jest w stanowiące sama działać. Podstawową rolę w obyczajności odgrywała rodzina rzymska. Kobieta pod względem społecznym uzyskiwała tytuł matrony - odpowiadała za wewnętrzną stronę rodziny. Na niej spoczywał obowiązek początkowej edukacji dzieci. Kobieta była szczególnie szanowana - gdy była jedyną żoną jednego mężczyzny - univira. Kobieta musiała uważać na swoje zachowanie. Mężowi zdrady wychodziły na sucho. Mąż mógł zabić żonę, która go zdradziła. Kobietom nie wolno było pić wina. Wprowadzono zwyczaj całowania się z kobietą w ustaw - jeśli wyczuto wino, można ją było zamknąć w ciemnicy. Kobieta nie mogła usiąść w obecności męża, dopóki nie zezwolił.

Prawo rzymskie przywiązywało wielką rolę do małżeństwa. Był to jedyny prawnie akceptowalny związek kobiety i mężczyzny. Małżeństwo mogło być tylko dwupłciowe i monogamiczne. Akceptowano konkubinat. Konkubina była w gorszej sytuacji od żony. Konkubentkę, która zdradziła można było skazać za cudzołóstwo, była traktowana jako kobieta nieobyczajna. Prawo rzymskie nie pozwalało na małżeństwa osób stanu senatorskiego z osobami spostponowanymi (występującymi na scenie, w cyrku, z kobietami lekkich obyczajów) - do Vw. n.e.

Prawo dbało o wizerunek obywatela - dobry mężczyzna, żyje zgodnie z moralnością, prawem, przestrzega wszystkich regulacji prawnych, żeby nie popadał w przesadę w luksusie, ucztowaniu (nie można było zaprosić na ucztę więcej niż 5-10 gości). Ustaw antyzbytkowych było bardzo dużo. Rzymianie zwracali uwagę na marnotrawienie majątku - człowiek, który to robił był traktowany jako niespełna rozumu - przyznawano mu kuratora.

Zabroniony był hazard. Można było grać w karty, ale tylko w ramach domu, rodziny. Hazardziści byli traktowani jako poważni przestępcy.

Czystość seksualna - odpowiednia ilość dzieci z własną żoną, dzieci pozamałżeńskie były odcięte od wszelkich prawa spadkowych.

Aborcja była zakazana, była powodem do rozwodu. Aborcja była traktowana kapitał przestępstwo przeciwko państwu, bo groziło problemami demograficznymi. Kobieta mogła być skazana na relegację, banicję, rozwód.

Zabroniona była bigamia - relegacja, banicja, dopiero w VIw. n.e. bigamia nie była już mocno karana - brak możliwości piastowania pewnych urzędów, pozbawienie części majątku spadkowego.

Państwo sprzeciwiało się kazirodztwu - było przestępstwem nie tylko w ramach rodziny, ale także z powinowatymi. Państwo sprzeciwiało się też kwestiom uwiedzenia kobiety, gwałtu i uprowadzenia - karane śmiercią.

Wprowadzono zakaz stosunków homoseksualnych. Na kobiety przymykano oczy, mężczyźni byli karani. Zakazane było uwodzenie młodych chłopców. Zakazane były stosunki między rodzinie mężczyznami - groziła banicja, relegacja.

Religie w starożytnym Rzymie

Religie rzymskie miały charakter politeistyczny. W czasach prehistorycznych (VII, VIIIw. p.n.e.) normy religijne miały charakter prawa. Były podstawą bytu ludzkiego. Religie stanowiły podstawę reguł zachowania. Ludzie opierając się na normach religijnych regulowali swoje życie codzienne - jak się zachowywać, co może spotkać za nieprawidłowe działanie, itp. Religie rzymskie były ściśle powiązane z życiem rodzinnym. Na czele rodziny stał ojciec. Obowiązkiem każdego ojca rodziny było sprawowanie odpowiedniego kultu religijnego. Starożytni widzieli ścisły związek pomiędzy życiem państwowym a religijnym, bo życie religijne było powiązane z wieloma uroczystościami, na których składano ofiary, dokonywano modłów.

Niewiele wiadomo na temat religijności Rzymian w okresie królewskim. Przyjmuje się, że królowie

rzymscy byli postaciami łączącymi wiarę we wszystkie bóstwa. Pierwotne religie rzymskie miały charakter ścisłego powiązania z siłami przyrody. Wiara była krzewiona wobec wszystkich bogów, uroczystości odbywały się pod gołym niebem. Rzymianie zaczęli budować miejsca kultu. Pierwszym bóstwem, które otrzymało świątynię był Jowisz - świątynia na Kapitolu w VIIw. p.n.e. Początkowo istniały 3 podstawowe bóstwa, zostały one zaszczepione z mitologii greckiej: Jowisz (opiekun całego państwa, miał odpowiednich kapłanów), Junona (bogini nieba i światła, opiekunka kobiet i życia rodzinnego), Minerwa (bogini mądrości, rzemiosł). Każdy miał swoje odpowiednie święta - dni wolne od zajęć, pracy, handlu. Bardzo szybko dołączono kolejne bóstwa: Mars (młodość, wojsko), Kwiryn, Janus (o dwojgu twarzach). W Vw. p.n.e. Westa (opiekunka ogniska domowego). Służyły jej westalki, były traktowane ze szczególnym uwielbieniem, wszyscy musieli ustępować im miejsca, ślubowały czystość seksualną. Karą za naruszenie tej czystości było zakopanie żywcem w grobie. Były przygotowywane od 6 roku życia. Służba trwała 15-20lat. Neptun (morze, wody, chmury, deszcz, opiekował się wodami wszystkiego typu), Wenera (miłość), Merkury, Apollo (muzy, aktorzy, artyści).

Rzymianie przywiązywali dużą wagę do symboli religijnych - lary i penaty - gromady bóstw, które opiekowały się domem, życiem rodzinnym, wejściem, wyjściem z domu, itp. Najważniejszą rolę odgrywali Jowisz i Junona. Mieli pontifices - kapłanów. Najważniejszym z nich był pontifex maximus - ten, który buduje mosty między ludźmi a bogami. Oprócz tego istnieli flamines - kapłani mniejsi.

Najstarsi bogowie rzymscy to twory mające upostaciowić najważniejsze wydarzenia. Pojawiły się różnego rodzaju kulty, np. macierzy - poświęcony oddawaniu czci kobiecie-matce. Był też tzw. kult Izydy oraz Serapisa - Egipt stał się najważniejszą z prowincji rzymskich (spichlerzem).

Kolegia kapłańskie: Augurowie - kapłani powiązani z kultem bóstwa, ale mieli przede wszystkim zajmować się odczytywaniem wróżb ze znaków. Haruspikowie - wróżyli z wątroby zwierzęcia

Ofiary składano bóstwom w celu przebłagania, mogły mieć one charakter krwawy lub bezkrwawy. Każde z bóstw miało swoje święta: matronalia, liberalia (tam, gdzie młodzi chłopcy wchodzili w życie dorosłe - 18lat), juwenalia, bachanalia.

Od IIIw. p.n.e. pojawiła się nowa forma rozrywki - ludi - igrzyska cyrkowe związane z poszczególnymi bóstwami. Igrzyska początkowo polegały tylko na wyścigach rydwanów. Od IIw. p.n.e. igrzyska przyjmują charakter zabaw krwawych - wprowadzono dzikie zwierzęta, najpierw miedzy sobą, potem z ludźmi. Na początku byli to skazańcy, później zgromadzenia gladiatorów (byli ludźmi wolnymi, ale nie mieli pieniędzy, oddawali swoje usługi lanistom). Walczono mieczami, na sieci. Walka ze zwierzętami, potem między sobą do pierwszej krwi, później do śmierci. Krwawe walki gladiatorów zostały zakazane za cesarza Konstantyna Wielkiego na początku IVw. Od tej pory mogła być walka tylko między dzikimi zwierzętami.

Od połowy Iw. n.e. rozpoczyna się kult cesarzy, ubóstwienia. Sytuacja zmienia się, ale wszystkie religie rzymskie mają charakter politeistyczny.

313r. edykt mediolański - chrześcijaństwo stało się religią uprawnioną państwowo. Cesarz Julian Apostata chciał, aby wszystkie wierzenia były traktowane jednakowo. Apokryf konstancjański - Konstantyn Wielki miał zapisać Kościołowi znaczny majątek. W IIw. powstaje Kościół północno-afrykański, sekta Ariusza. W 380r. cesarz Teodozjusz podzielił państwo rzymskie i uznał chrześcijaństwo za jedyną dopuszczalną religię w państwie rzymskim. Zaczęły powstawać parafie (nad którymi czuwał paroch - proboszcz), które łączyły się w diecezje, nad którymi stał biskup (episcopos). Parafie łączyły się też w dekanaty. Istniały szczególne metropolie zwane patriarchatami - było ich 5: raweński, mediolański, antiocheński, rzymski, konstantynopolitański.

Kościół zaczął narzucać władcom świeckim swoją wolę - na przekór powstała doktryna cezaropapizmu - cesarz jest zwierzchnikiem wszystkich ludzi żyjących w państwie. Okres panowania Justyniana to okres największej ingerencji władzy świeckiej w religię. Justynian przyznawał cesarzowi rzymskiemu przewodnie miejsce w społeczeństwie

Wojsko

Politykę militarną należy rozpatrywać w trzech schematach ustrojowych: królestwo, republika, cesarstwo.

Niewiele wiemy o wojskowości w czasach królewskich. Wiadomo, że wojskowość opierała się na pospolitym ruszeniu. Każdy ojciec rodziny był zobowiązany stanąć do obrony państwa. Szedł na wojnę ze swoim najbliższym otoczeniem (niewolnikami i klientami). Pierwsze poważniejsze próby zaprowadzenia ładu w wojskowości to reformy Serwiusza Tuliusza. Pospolite ruszenie zaczyna być oparte na podziałach społecznych (ze względu na terytorium - Trybus). Wojsko opierało się na centuriach - jednostka jazdo-piechoty, ok. 170 żołnierzy. Zapraszano do nich na podstawie wici do obywateli w wieku 20-60 lat. Każdy obywatel musiał odbyć służbę wojskową. Żołnierz, który rozpoczął służbę wojskową nie mógł zawrzeć związku małżeńskiego. Służba trwała 6/7-15/20lat. Wszystkie jednostki wojskowe musiały składać się wyłącznie z patrycjuszy. Plebs włączono do organizacji wojskowej dopiero gdy zaczęło brakować patrycjuszy. Patrycjat był powoływany do wojska w zależności od cenzusu majątkowego - najbogatsi na krócej, biedniejsi na dłużej.

Poważniejsze zmiany nastąpiły w okresie republikańskim. W Vw. p.n.e. państwo rzymskie zadekretowało, że służba wojskowa trwała w okresie 17-45/46r.ż., długość służby nie uległa zmianie. Do wojska zaczęli być włączaniu ci, którzy chcieli się bić za pieniądze. Rezerwy ludzie w państwie rzymskim były olbrzymie. Nie włączano do wojska Latynów. W IV/IIIw. p.n.e. podstawową jednostką organizacyjną był legion. Składał się z 3-3,5tys. osób. Na tę liczbę składała się ciężka jazda (ok. 150osób) i piechurzy. Ci, którzy szli na wojnę musieli wyposażyć się na własną rękę. Legion dzielił się na manipuły. Centuria - 100-120-140 osób. Na czele centurii stał centurion, na czele legionu - prefekt legionowy. W razie potrzeby zwoływano większą liczbę żołnierzy. Przez kilka wieków armia rzymska była armią stricte lądową. W 301r. p.n.e. skorzystano z usług floty. Rzymianie używali tzw. 5-wiosłowców, które przewoziły 150 żołnierzy. Gdy zaczęło brakować chętnych patrycjuszy, do służby legionowej dopuszczono plebejuszy. W IIw. p.n.e. Mariusz - przeforsował ustawy o rozdawnictwie ziemi dla weteranów. Kolejne zmiany wiązały się z Juliuszem Cezarem. Próbował włączyć do armii piratów, ale mu się to nie udało. Dowodzenie armią spoczywało w rękach konsulów. Byli oni odpowiedzialni za prowadzenie wojen. Przerzucali oni władzę na prefektów legionowych. Uhonorowaniem dowódcy był triumf - uroczysty marsz do miasta Rzym na czele nielicznych oddziałów. Triumf powinien być przyznawany wtedy, gdy była prowadzona wojna sprawiedliwa - obronna. Do legionów szli ludzie chętni.

Za czasów pryncypatu wprowadzono stałą armię zawodową. W ramach budżetu odpowiednią część pieniędzy przeznaczano na armię. Władza wojskowa prowadziła do wodzostwa nad armię zawodową. Dawała ona zatrudnienie dużej liczbie ludzi, którzy niemieli co ze sobą zrobić. Po zakończeniu służby zdobyty przez nich majątek był wyłącznie ich własnością. Legionów rzymskich w okresie panowania Augusta było ok. 22. Legiony służyły pod tzw. orłami. Na czele legionu był niesiony emblemat. Armia w czasach Augusta liczyła ok. 150tys. osób. Legion - 5-5,5tys. ludzi, wojska pomocnicze, flota, gwardia cesarska (pretoriańska), oddziały milicji miejskiej, straż pożarna (wigilowie).

II/IIIw. wojsko rzymskie liczyło 200-250tys. ludzi. Wojska rzymskie były dowodzone przez prefektów legionów. Niby wojskiem miał dowodzić cesarz ale przekazywał on tę władzę innym. Nie znano wtedy stopni wojskowych.

W czasach dominatu nową koncepcję próbował zaszczepić w latach 270-280 cesarz Galien, potem Dioklecjan. Należy oddzielnie utrzymywać armię wschodnią (ok. 110-150tys.), i zachodnią (350tys.). Im więcej wojska tym bezpieczniej. Poza tym gdy były uchwalane budżety, preferował on w coraz większym stopniu nowe jednostki wojskowe. Cesarze postanowili mieć nie tylko gwardię pretoriańską, ale tworzyli mniejsze oddziały - kohorty. Coraz częściej cesarz oddawał władzę nad wojskiem wybitnym wodzom. Obywateli rzymskich przybywało, ale otrzymywali oni obywatelstwo na podatnie konstytucji z 212r. - każdy wolny w państwie rzymskim stawał się obywatelem. Jedyną rezerwą ludzką dla potrzeb wojska stawali się barbarzyńcy. W Vw. wprowadzono szarże wojskowe. Dux maximus - wódz najwyższy - generał. Dowództwo nad wojskami granicznymi sprawował dux - szczególnie zasłużony dla cesarza. Od Konstantyna Wielkiego nastąpiło rozbicie władzy cywilnej od wojskowej.

Skarbowość i finanse w pastwie rzymskim

Nie wiele wiadomo na temat czasów królestwa. Każdy obywatel był zobligowany płacić daniny jednorazowe, w czasach szczególnego zagrożenia. Skarb królestwa był zasilany z danin pośrednich: z czynszów za dzierżawę posiadłości państwowych, dziesięcin z ogrodów, cła, koncesje (np. za wyłączność na wydobywanie kopalin), wysokie opłaty za naruszanie porządku publicznego. W czasach królewskich i republikańskich unikano nakładania podatków bezpośrednich. Jeśli była konieczność odwoływano się do dobroczynności patrycjuszy i plebejuszy, którzy dawali daniny. W królestwie podstawową formą handlu była gospodarka wymienna.

W okresie republiki zaczęto wprowadzać system monetarny. Pierwotnie płacono tzw. pecus (wół). Potem pojawiły się woreczki skórzane, w które wkładano grudki kruszcu - pieniądz skórzany. W IVw. p.n.e. był już system monetarny. Zaczęto wprowadzać pod koniec Vw. p.n.e. pieniądz metalowy. Od IIIw. p.n.e. pieniądz kruszcowy oparty na złocie (aureus - 7,79g), srebrny (denar - 3,37g), brązowy (as - 79g). Asy miały różną wartość. Powstały mennice państwowe, które biły pieniądze. Skarb państwa ciągle być oparty na daninach pośrednich: cła (portoria), bardzo wysokie opłaty za wyzwolenie niewolnika, opłaty od nabywania praw do spadku. Powolny podział na fiskusa (skarb państwa) i skarb cesarza. Państwo zarabiało bardzo dużo na dochodach z kar nakładanych na obywateli (za przestępstwa, zryczałtowane w wartościach pieniężnych. Np. za rzecz skradzioną - oddać skradzioną rzecz + 4-krotnosć jej wartości. Zaczęto wprowadzać podatki poradlne (od wielkości uprawianych gruntów), rozszerzano cła, wprowadzano inne opłaty. Skarbem republiki zawiadywali kwestorowie, którzy zajmowali się podziałem zebranego pieniądza. Nad tym kuratelę sprawowali cenzorowie.

Duża zmiana w okresie początkowego pryncypatu. Neron - reformy systemu monetarnego. Było wiele kryzysów gospodarczych. Neron obniżył wartość pieniądza. Podstawową jednostką był złoty aureus, srebrny denar i pieniądz brązowy - sestercja. Zaczęto odchodzić od płacenia danin. I/IIw. Zaczęto wprowadzać podatki bezpośrednie - dotyczyły ciągle bardziej plebejuszy niż patrycjuszy. W pryncypacie rozbito skarb na fiskusa i skarb cesarski. Utworzono specjalną kasę wojskową, która była zasilana z podatków bezpośrednich. Państwo zaczęło przekazywać sporo pieniędzy na działalność społeczną, charytatywną, opiekuńczą, kulturalną. System dochodów opierał się na: cłach, podatkach od obrotu towarowego (VAT), coraz wyższych podatkach od spadków, wyzwolenia niewolników, wprowadzono podatek od ustępów (latryn) publicznych (Wespazjan). Wydatki: armia lądowa i flota (choć był osobna kasa na wojsko), biurokracja, dotowano budowle i roboty publiczne, zaopatrzenie stolicy w zboże, (w okresie dominatu Rzym traci status metropolitalny na rzecz Mediolanu, Rawenny, Bizancjum), wielkie widowiska publiczne, kult religijny, fundusz alimentacyjny (dla sierot, dzieci, których rodziny nie miały możliwości utrzymania ich na odpowiednim poziomie). IV-VIw. - system monetarny obniżono wagę aureusa (5,45g złota), potem zaprzestano bicia monet brązowych. Za Konstantyna Wielkiego wprowadzono złotego solida (podstawowa jednostka - 4,54g). Najbardziej palącym problemem w III/IVw. Były finanse. Dioklecjan przeprowadził reformę podatkową. Podatki objęły także Italię. Edykt Dioklecjana - wprowadził sztywne ceny na ponad 1000 artykułów. Kara śmierci za naruszenie ceny sztywnej. Po kilku latach zaprzestano jego stosowania. Podstawową jednostką świadczeń stała się annona (określona ilość produktów żywnościowych). W całym państwie wprowadzono pogłówne - podatek od każdego obywatela - podstawową jednostką była wartość pracy jednego kolona. Ludność miejska płaciła pogłówne w określonej kwocie, byli od tego zwolnieni kapłani żołnierze. Dodatkowy podatek od handlu.

Polityka kryminalna

Związana była z popełnianiem niegodności sprzecznych z prawem i dobrymi obyczajami. Rzymianie kształtowali prawo jako jedność. Nie było podziału na prawo formalne i materialne. Prawo rzymskie było prawem klasowym, dawało to pole do wprowadzania podziałów. Społeczeństwo na przełomie er było podzielone na wyższych (Honestiores) i niższych (Humiliores). W świetle polityki kryminalnej wyżsi mieli lepiej, niżsi gorzej. Państwo bardzo dbało o to, żeby obywatele rzymscy nie byli poddawani niedogodnościom w związku z popełnionymi przestępstwami (np. państwo nie godziło się, żeby obywatele rzymscy byli poddawani torturom). Ludzkie zachowania niezgodne z prawem nazywane były przestępstwami.

Przestępstwa dzielono na:

1) prywatne - godziły w interes jednostki

2) publiczne -wymierzone przeciwko państwu i porządkowi panującemu w państwie

Niektóre przestępstwa uznane obecnie za karne, w Rzymie nimi nie były (np. kradzież była przestępstwem prywatnym). Przestępstwo publiczne to np. obraza majestatu władzy. Na przełomie IV/Vw. większość przestępstw prywatnych była przekształcana w publiczne - np. kradzież. Początkowo ściganie przestępstw odbywało się na zasadzie zemsty rodowej (prawo talionu). Gdy prawo stało się prawem pisanym (stanowionym) przestępstwa zaczęto ścigać według pewnego schematu. Proces za przestępstwa publiczne - odwoływał się do decyzji społeczeństwa. Na przełomie III/Iiw. p.n.e. wprowadzono odpowiednie trybunały, które sądziły sprawy karne (publiczne). najpierw musiał być donos o przestępstwie, który zgłaszał delator (donosiciel). Jeśli donos był zgodny z prawdą - dostawał nagrodę pieniężną, w przeciwnym razie był skazywany na karę pieniężną. Trybunały składały się z 20/30-60 osób. Sędziowie określali czy człowiek jest winny, czy niewinny. Przewodniczący trybunału, potem wysoki urzędnik mógł zastosować odpowiednią karę. Postępowanie oparte było na sile ludu. W IIw. pojawiło się postępowanie kognicyjne (nadzwyczajne) oparte na władzy cesarskiej. Zaczęto wymagać od sędziego części wiedzy prawniczej. Nie było szkół prawniczych. W Iw. Pojawiły się pierwsze szkoły prawnicze, zajmujące się analizą prawa rzymskiego, nie kształciły prawników.

Najważniejsze przestępstwa publiczne:

1) zabójstwo - kara śmierci

a) najbliższego członka rodziny, ojcobójstwo - kara worka

b) zwykłego obywatela - ścięcie mieczem

2) przeciwko władzy państwowej (zdrada stanu, obraza majestatu władzy, fałszowanie pieniędzy, przeciwko aprowizacji, szczególnie miasta Rzym, przestępstwa przeciwko wyborom)

3) świętokradztwa (naruszenie rzeczy oddanych pod szczególną opiekę bóstwa, wyrzucenie kamienia hipotecznego, sacrilegium - naruszenie wiary - Iw. p.n.e.)

4) przestępstwa o charakterze seksualnym (cudzołóstwo, kazirodztwo, korzystanie z usług prostytutek, lenocinium, incestum - naruszenie czystości przez westalkę, plagiuj - uprowadzenie wolnej kobiety lub dziecka, iniuria - naruszenie godności osobistej człowieka, np. pobicie, rozgłaszanie plotek - kary pieniężne

5) przestępstwa prywatne (kradzież - zwykły zabór cudzej rzeczy, korzyści, które ta rzecz przynosi), kradzież jawna - na gorącym uczynku, kradzież niejawna - inne. Rewizja - poszukiwanie rzeczy skradzionej w domu podejrzanego. Kradzież rozbójnicza - z bronią w ręku, kradzież bydła, kradzież odzienia z łaźni rzymskiej

6) przestępstwa przeciwko religii - herezje, apostazja, prozelityzm

Przestępstwa, które były dokonywane przez obywateli były różnie karane. Katalog kar:

1) kara śmierci - ścięcie toporem, mieczem, powieszenie, ukrzyżowanie, spalenie, kara worka, kara skazania na walkę z dzikimi zwierzętami, uśmiercenie pokonanego gladiatora

2) kara skazania na pracę w kopalni - dożywotnia lub terminowa

3) relegacja (dożywotnia), banicja (odwołalna), deportacja (dożywotnia)

ZALICZENIE: obecność obowiązkowa, za obecność 4, na wyższą ocenę - odpowiedź ustna (łatwe)

Polityka społeczna w antycznym Rzymie - konwersatorium - dr Ireneusz Jakubowski

7

---