NAUKA O JĘZYKU - cz. II

GRAMATYCZNY SYSTEM JĘZYKA

Gramatyczny system języka jest uporządkowanym i wewnętrznie powiązanym ściśle określonymi stosunkami hierarchii zespołem morfemów i reguł gramatycznych danego języka. Inaczej mówiąc system gramatyczny to zbiór reguł danego języka określający sposoby kombinacji występujących w tym języku elementów językowych (leksykalnych, gramatycznych) w wyższe całości językowe (wypowiedzenia).

Gramatyka jako nauka posiada długie tradycje, przez wiele wieków była utożsamiana z językoznawstwem jako całością.

Zakres zjawisk językowych wchodzących w skład gramatyki jest różnie traktowany przez poszczególnych językoznawców. Współcześnie terminem gramatyka określa się zazwyczaj naukę o środkach morfologicznych (gramatyka wyrazu) i składniowych języka (gramatyka zdania). Tak rozumiana gramatyka nie obejmuje zatem ani nauki o warstwie dźwiękowej (tj. fonetyki i fonologii), ani nauki o stronie znaczeniowej wyrazów czy zdań (tj. semantyki), ani nauki o słownictwie (tj. leksykologii).

W szerszym rozumieniu pojęciem gramatyka określa się także kompletny opis języka. W tym znaczeniu w zakres gramatyki wchodzą: fonetyka, fonologia, morfologia, składnia, leksykologia i semantyka.

Znaczenie gramatyczne, forma gramatyczna

Pod pojęciem znaczenia gramatycznego rozumie się funkcję znaczeniową określonej formy wyrazu wyrażoną morfemem gramatycznym (afiksem, końcówką, alternacją) lub wynikającą z szyku. W przeciwieństwie do znaczenia leksykalnego, związanego z morfemem leksykalnym (rdzeniem wyrazu), znaczenie gramatyczne ma charakter kategorialny.

Znaczenie leksykalne to suma wszystkich możliwych znaczeń (dosłownych i przenośnych danego wyrazu (leksemu).

Forma gramatyczna może być syntetyczna, czyli reprezentowana w tekście przez jeden wyraz tekstowy (piszę, przyjacielem, dwóch), lub analityczna, czyli stanowić ciąg wyrazów tekstowych, z których jeden jest z reguły nośnikiem znaczenia słownikowego a pozostałe, tzw. posiłkowe lub pomocnicze, pełnią funkcje czysto gramatyczne, np. będę pisał, is coming. Do języków analitycznych należą, m.in. angielski, francuski, bułgarski, macedoński. Nie są to języki czysto analityczne, zawierają bowiem elementy syntetyczne, np. love, loves; book, books.

Syntetyczna struktura języków charakteryzuje się tym, że na równi z wykorzystaniem wyrazów posiłkowych, szyku wyrazów i intonacji dużą rolę w tworzeniu form gramatycznych odgrywają afiksy (np. końcówki, przyrostki, przedrostki). Do języków o strukturze syntetycznej należą, język polski, niemiecki, rosyjski, litewski i większość pozostałych języków indoeuropejskich.

Forma gramatyczna jest ściśle powiązana z pojęciem paradygmatu. Paradygmat to uporządkowany zbiór wszystkich form gramatycznych jednego wyrazu słownikowego, np. pełny paradygmat przymiotnika w języku polskim obejmuje od 24 do 29 form, które rozkładają się według tzw. małych paradygmatów: paradygmat rodzaju gramatycznego, paradygmat form pełnych i krótkich, paradygmat form stopniowania.

Podstawowe sposoby wyrażania znaczenia gramatycznego

Cała różnorodność form gramatycznych w językach świata może być sprowadzona do policzalnej liczby sposobów wyrażania znaczeń gramatycznych. Do najważniejszych spośród z nich należą:

afiksacja, wymiany głosowe w rdzeniu wyrazu, akcent, supletywizm, reduplikacja (podwojenie rdzenia wyrazu), intonacja, wyrazy posiłkowe, szyk wyrazów.

Afiksacja

Pojęciem afiksacji określa się tworzenie wyrazów pochodnych przez dodawanie afiksów słowotwórczych do wyrazów podstawowych, a także tworzenie nowych form gramatycznych przez dodawanie afiksów fleksyjnych do innych już istniejących form. W zależności od położenia afiksów w wyrazie w stosunku do rdzenia może to być prefiks (przedrostek) - afiks poprzedzający rdzeń, np. podbić; sufiks (przyrostek), np. śpiewak; infiks - afiks wstawiony do wnętrza rdzenia, np. ang. sta-n-d wobec stood, łac. ru-m-po (łamię) wobec rupi (złamałem); postfiks - afiks usytuowany po końcówce fleksyjnej, np. odwrócić się, radowatbs'a; interfiks - afiks łączący człony złożenia, np. moczygęba, nowożeniec, niem. Arbeitsplan; konfiks - kombinacja afiksów, np. pod-górz-e, niem. ge-nomm-en (wzięty).

Wykładnikami znaczenia gramatycznego mogą też być morfemy zerowe, np. gór-y, gór0.

Wymiany głoskowe

Wymiany głosek to inaczej alternacje (oboczności) morfologiczne, np. płakać - płacze, ang. tooth -teeth, leave - left, ros. son - sna. Oboczność samogłosek w rdzeniach wyrazów nosi nazwę fleksji wewnętrznej. Szczególnie rozpowszechniona jest fleksja wewnętrzna w językach germańskich, np. przy udziale trzech fonemów: ride, rode, ridden, czterech fonemów: sing, sang, sung i song `pieśń', niem. sprechen `mówić', spricht `mówi', sprach `mówił', gesprochen `powiedziany'.

Maksymalny rozwój wymiana głoskowa osiągnęła w jęz. semickich. Podwojenie spółgłoski (inaczej: geminacja) jest wykorzystywana do przekazania intensywności czynności, np. arab. Kasara `on zniszczył', kassara `'rozbił doszczętnie'.

Akcent

Znaczenie gramatyczne może być wyrażane przez akcent swobodny, np. w jęz. ang. i ros. W jęz. ang. czasownik i rzeczownik mogą różnić się tylko akcentem, np. import `importować' - import `import', w ros. aspekt niektórych czasowników, np. srezat' `ściąć' - srezat' `ścinać', rozróżnienie przypadka: sosny - sosny.

Supletywizm

Supletywizm polega na tworzeniu form gramatycznych od różnych rdzeni, np. dobry - lepszy, good - better, gut - Besser, choroszyj - łuczsze.; człowiek - ludzie, rok - lata; to be - am - are - is.

Reduplikacja

Reduplikacja (łac. reduplicatio `powtórzenie') jest operacją polegającą na powtórzeniu rdzenia w całości lub na powtórzeniu części rdzenia. W wielu językach reduplikacja jest sposobem wyrażenia l.mn., np. chińskie żeń `człowiek - żeń-żeń `ludzie', malajskim orang `człowiek' - orang-orang `ludzie'.

Intonacja

Przez intonację rozumiemy melodyczną charakterystykę wypowiedzenia polegającą na zmianie wysokości tonu w trakcie jego wypowiadania. Intonacja to melodia mowy realizowana za pomocą akcentu i wysokości głosu. W niektórych językach sygnalizuje ona funkcję zdania oznajmującego, pytającego, wykrzyknikowego. Odzwierciedla stan uczuciowy mówiącego (gniew, wzruszenie, niepokój).

Wyrazy posiłkowe

Wyróżnia się różne typy wyrazów posiłkowych: partykuły, rodzajniki, przyimki, poimki i spójniki.

W polszczyźnie partykuły typu: niech, czy, by, nie, właśnie, wprawdzie, oby.

W ang. wykładnik bezokolicznika: to go.

Rodzajnik - to wyraz pomocniczy określający rzeczownik w jęz. rodzajnikowych. Ze względu na pełnione funkcje wyróżnia się rodzajniki nieokreślone, określone i cząstkowe. Wszystkie trzy typy występują w jęz. francuskim i włoskim, np. franc. un vin `jakieś wino', le vin `to wino', du vin `trochę wina'. W jęz ang, niem, szwedz są tylko rodzajniki nieokreślone i określone: the book, a book; das Buch, ein Buch, bordet `ten stół', ett bord `jakiś stół'; w bułg., maced. Występuje po rzeczowniku i zrasta się z nim, np. buł, moreto, mac.czowiekot.

Przyimek to wyraz, który rządzi rzeczownikiem, w ang. in the house `w domu', to the house `do domu', from the house `z domu'.

Poimki to morfemy swobodne lub wyrazy o funkcji przyimkowej, występujące po rzeczowniku lub zaimku. Są charakterystyczne dla języków uralskich i ałtajskich, np. fińskie talon alla `pod domem'.

Szyk wyrazów

W językach, w których brak jest form odmiany wyrazów i wyraz zwykle posiada tę samą formę, szyk wyrazów służy do wyrażania znaczenia gramatycznego, np. w jęz. ang. (John loves Mary. Mary loves John).

Pojęcie kategorii gramatycznej

Kategoria gramatyczna to uogólnienie przynajmniej dwóch znaczeń gramatycznych różniących się swoimi formami gramatycznymi. Kategoriami gramatycznymi są takie pojęcia, jak przypadek, liczba, aspekt, czas, osoba, tryb, strona itp. Poszczególne zróżnicowane znaczenia gramatyczne nazywane są szczegółowymi kategoriami gramatycznymi. Takimi są np. mianownik, dopełniacz, liczba pojedyncza, liczba mnoga, czas teraźniejszy, czas przeszły itd. Z definicji kategorii gramatycznej wynika, że nie może być języka z jednym tylko przypadkiem, z jednym czasem itd. Określona kategoria gramatyczna jest zasadna w odniesieniu do każdego języka oddzielnie, niezależnie od innych języków. Nie ma takiej kategorii gramatycznej, która byłaby charakterystyczna dla wszystkich języków świata. Te znaczenia gramatyczne, które są rozróżniane w jednych językach, mogą nie być rozróżniane w innych.

W wielu językach świata regularnymi środkami gramatycznymi rozróżniane są przedmioty i pojęcia określone (czyli znane mówiącemu i słuchaczowi) oraz przedmioty nieokreślone, np. ang. a house i the house, niem. ein Haus i das Haus, hiszp. una casa i la casa. Przykłady wskazują, że podstawową właściwością kategorii gramatycznej jest regularność, druga właściwość - to obligatoryjność (w tekście w jęz. germańskich i romańskich nie można użyć rzeczownika bez wskazania na określoność lub nieokreśloność).

Płaszczyzna morfologiczna

Morfologia to dział językoznawstwa zajmujący się opisem budowy wyrazów, które z punktu widzenia morfologii składają się z najmniejszych jednostek znaczących. Morfologia zajmuje się analizą reguł tworzenia form fleksyjnych poszczególnych wyrazów, czyli odmianą wyrazów. To część morfologii to fleksja. Morfologia bada też zależności między różnymi wyrazami słownikowymi, pochodność wyrazów i możliwości tworzenia nowych wyrazów słownikowych. Ta część morfologii to słowotwórstwo.

Morfem, morf, alomorf

Przedmiotem analizy i opisu morfologii są morfemy, czyli najmniejsze jednostki komunikacyjne (znaczące). Morfem to najmniejszy, niepodzielny (tj. składający się jedynie z fonemów) element mający określone znaczenie, który służy do budowania jednostek wyższego rzędu, czyli wyrazów (leksemów). Morfem leksykalny (główny) - to podstawowy, konieczny składnik wyrazu (wyjątek to tzw. wyrazy funkcyjne - spójniki, przyimki, partykuły, wykrzykniki). Pełni on funkcję nominatywną (nazywającą) Ten sam morfem występuje we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu słownikowego oraz w wyrazach pochodnych słowotwórczo (np. szkoł-a, szkoł-y, szkol-e; szkol-n-y; relax, relax-ed, relax-ing). Morfem ten sprawia, że wszystkie one mają wspólny element znaczeniowy. Morfem gramatyczny - to najmniejsza jednostka języka pełniąca funkcję gramatyczną (wskazywanie relacji zachodzących między elementami tekstu lub modyfikowanie znaczenia tych elementów).

Morfemy są jednostkami języka, nie występują bezpośrednio w tekście. Tekstowa reprezentacja morfemu - to morf. Morf jest najmniejszym posiadającym znaczenie elementem, dającym się wyodrębnić w wypowiedzeniu. np. Stosunek morfu do morfemu jest podobny jak stosunek głoski do fonemu. Tak więc tekstową reprezentacją morfemu jest morf. Jednemu morfemowi może odpowiadać kilka różnych morfów, np. ręk-a, ręc-e, ręcz-ny, rącz-ka, rąch-a; break, broken. Allomorfy (warianty morfemu) to różne fonologicznie morfy reprezentujące ten sam morfem.

Części mowy

Częściami mowy określa się zazwyczaj klasy wyrazów wyróżniane w każdym języku naturalnym ze względu na wspólne cechy różnego typu. Wspólne cechy mogą dotyczyć znaczenia (wyrazy nazywające przedmioty, czynności, właściwości przedmiotów itp.), odmiany, funkcji w zdaniu. Zatem odróżnieniu wyrazów jako należących do różnych części mowy służą ich cechy fleksyjne (morfologiczne), znaczeniowe i składniowe.

Każdy język dysponuje swoim zestawem części mowy. Różnice dotyczą zarówno samego składu, jak i zakresu poszczególnych części mowy, np. opozycja czasownik i przymiotnik naturalna dla jęz. słowiańskich, w języku chińskim nie występuje. W miejsce dwóch wymienionych klas wyrazów mamy predykatyw (najogólniej: orzecznik), w jęz. bułg. rzeczowniki nie mają kategorii przypadka, zamiast tego kategorię określoności i nieokreśloności, która jest wyrażana za pomocą specjalnego rodzajnika, w wielu jęz. afrykańskich nie rozróżnia się przysłówków i przymiotników.

Płaszczyzna składniowa

Składnia, też syntaktyka, syntaksa (z grec. syntaksie `zestawienie, uszeregowanie') to tradycji gramatycznej obok morfologii dział gramatyki, którego przedmiot stanowiło łączenie wyrazów w zdaniu. W jej zakres wchodziło badanie szyku wyrazów, formalnych związków składniowych między wyrazami (zgody, rządu, przynależności) i pełnionych przez nie funkcji. Współcześnie przez składnię rozumie się teorię, która formułuje reguły tworzenia reguły tworzenia wyrażeń złożonych z wyrażeń prostych o funkcji semantycznej. Jest więc składnia zbiorem reguł odzwierciedlających prawidłowości łączenia się wyrażeń prostych w wyrażenia złożone.

W najnowszych opracowaniach wyróżnia się dwa działy: składnię części mowy i składnię wypowiedzenia. Składnia części mowy opisuje możliwości wyrazów w zakresie ich łączliwości i selekcji, sposoby realizacji tych możliwości (zgodę, koordynację, rząd, przynależność) oraz wyrażane przez nie relacje (predykatywne, atrybutywne, relacje obiektu, okoliczności itd.). Dział ten nazywamy składnią syntagmatyczną.

Składnia wypowiedzenia z kolei opisuje strukturę wewnętrzną, komunikatywne typy zdań, ich semantykę i transformacje synonimiczne.

LEKSYKALNO-SEMANTYCZNY SYSTEM JĘZYKA

Leksykologia i semantyka (semazjologia)

System leksykalno-semantyczny obejmuje dwa ściśle powiązane między sobą działy językoznawstwa - leksykologię i semazjologię.

Leksykologia to dział nauki o języku, który zajmuje się opisem i klasyfikacją zasobu jednostek leksykalnych (słownictwa) danego języka.

Podobnie jak elementy fonologiczne, morfologiczne i składniowe również słownictwo każdego języka tworzy system złożony z elementów zwanych leksemami. Funkcja leksemów w języku jest określona przez szereg związków łączących dany leksem (wyraz) z innymi elementami systemu słownikowego danego języka. Charakter związków funkcjonalnych w obrębie słownictwa jest jednak bardziej złożony i mniej regularny niż w przypadku systemu gramatycznego.

Leksykologia bada również stylistyczno-funkcjonalne rozwarstwienie słownictwa oraz statystyczne właściwości słownictwa.

Przedmiotem semazjologii (semantyki) jest szeroki krąg zagadnień związanych z badaniami nad znaczeniem wyrazów, tj. problemem przyporządkowywania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym.

Nominacja z kolei to tworzenie jednostek językowych, przede wszystkim wyrazów i frazeologizmów, służących do nazywania i i wyodrębniania fragmentów rzeczywistości. Z procesem nazywania nierozerwalnie jest związany proces kształtowania pojęć . Przez nominację rozumie się także formację językową będącą wytworem takiego procesu.

Etymologia to dział leksykologii traktujący o pochodzeniu i pierwotnym znaczeniu. Obserwacje etymologiczne pokazują, że historia jednakowych znaczeniowo wyrazów w różnych językach nie zawsze jest jednakowa. Z tego samego etymonu (wyraz w roli podstawy derywacyjnej) w różnych językach mogą wykształcić się różne znaczenia, np. pol. brzeg i niem. Berg są etymologicznie tożsame, w językach współczesnych różne: niem. Berg `góra', brzeg `kraj lądu' (< psł *Berg `góra').

Bywa też sytuacja odwrotna: wyrazy jednoznaczne różnych języków mogą być warunkowane różnymi etymonami, np. wyrazy o znacz. `kobieta': w łacinie wyraz femina (kobieta) posiadało etymon `karmiąca', grec. potnia (kobieta) `gospodyni', ang. woman `myśląca', niem. Weib `pracowita', ros. żenszczina `rodząca', pol. kobieta wywodzona jest od Koby 'kobyły', albo od kobu `chlewu', ponieważ chów świń należał do obowiązków gospodyni.

O podstawowej jednostce systemu leksykalno-semantycznego

Leksem i wyraz

Podstawową jednostką systemu leksykalno-semantycznego jest leksem (inaczej: wyraz słownikowy), przez który zazwyczaj rozumie się abstrakcyjną jednostkę języka (dokładniej: słownika, a nie tekstu); zbiór różnych pod względem fleksyjnym form wyrazowych mających to samo znaczenie leksykalne. Wyrazy słownikowe nie występują bezpośrednio w tekście. W tekstach występują ich poszczególne formy, czyli formy wyrazowe.

A więc wyraz to jednostka tekstu (przekazu). Wyraz w aspekcie systemowym to leksem, który należy rozumieć jako zbiór wszystkich istotnych cech semantycznych i gramatycznych wyrazów tekstowych, czyli jego konkretyzacji (użyć) w przekazach (stosunek pojęć leksem - wyraz tekstowy jest podobny do relacji fonem - głoska).

Typy znaczeń leksemów

Ze względu na różnorakie uwarunkowania wyróżnia się następujące typy ich znaczeń: znaczenie aktualne, leksykalne, etymologiczne, realne i gramatyczne, a także słowotwórcze i przenośne.

Znaczenie aktualne wyrazu to znaczenie, w jakim wyraz zostaje użyty w akcie komunikacji językowej.

Znaczenie aktualne przeciwstawia się znaczeniu leksykalnemu (systemowemu). Jest to suma wszystkich możliwych (dosłownych i przenośnych) kontekstowych znaczeń leksemu.

Znaczenie etymologiczne wyrazu to takie, jakie dla danego wyrazu można zrekonstruować na podstawie znajomości jego etymologi i pierwotnej budowy słowotwórczej.

Znaczenie realne to suma znaczeń aktualnych danego leksemu w określonym przekroju synchronicznym, czyli w określonym stadium ewolucji znaczeniowej leksemu. Inaczej: jest to znaczenie, z którym kojarzy sobie dany leksem współczesny użytkownik języka, niezależnie od znaczenia pierwotnego.

Znaczenie gramatyczne to funkcja znaczeniowa formy gramatycznej leksemu, czyli wyrazu tekstowego, wyrażona za pomocą morfemu gramatycznego (afiksu),, końcówki fleksyjnej itd.

Znaczenie słowotwórcze (strukturalne) wyrazu jest wyprowadzane bezpośrednio z jego budowy słowotwórczej, np. brod-acz `ten, kto ma brodę', śpiew-ak `ten, kto śpiewa'.

Znaczenie przenośne (metaforyczne) wyrazu nazywane jest znaczenie wtórne leksemu, które zostaje mu nadane w zestawieniu z innymi wyrazami użytymi w konkretnym tekście. Zwiększa ono ekspresywność języka, wzbogaca różnorodność sposobów przekazywania tej samej treści, np. noga `o kimś niezdarnym, niedołędze', krowa, flądra, małpa w czerwonym `o jakiejś kobiecie', palant.

Zmiany znaczeniowe leksemu

Do podstawowych typów przekształceń znaczeniowych zaliczamy: zawężenie znaczenia, rozszerzenie znaczenia, przeniesienie nazwy oraz zmiany stylistyczno-ekspresywne.

Zawężenie znaczenia to proces polegający na ograniczeniu treści leksemu, np. złodziej - staropolskie `ten, kto czyni zło, złoczyńca, rozbójnik', nowopolskie `ten, kto kradnie'.

Rozszerzenie znaczenia to proces odwrotny od poprzedniego i polega na rozszerzeniu zakresu znaczeniowego, np.dziedzina - stpol. `własność dziada, własność dziedziczona'> średniopolskie `posiadłość wiejska'> XX wiek `zakres działalności'.

Rozszerzenie zakresu znaczeniowego wyrazu ma najczęściej charakter przenośny (metaforyczny i metonimiczny), np. John Dalton (chemik i fizyk brytyjski) > daltonista, kuroniówka (zasiłek dla bezrobotnych).

Przeniesienie nazwy polega na mechanizmie przesuwania centrum znaczeniowego leksemu. Prowadzi to do stopniowego zacierania się podstawowego znaczenia pierwotnego i wchodzenia na to miejsce wtórnego znaczenia peryferycznego, np. bolączka - stpol, śrpol `miejsce, które boli' - `wrzód' > XX w. `trudność, zmartwienie'

Zmiany stylistyczno-ekspresywnego nacechowania leksemów i ich znaczeń zachodzą w płaszczyźnie przemian zakresu treści i w płaszczyźnie ich stosowania w różnych odmianach stylowych, np. dupa - stpol i Xvi w. `wydrążenie, otwór, dziupla', od XV w. i śrpol `tyłek', `srom', XX w. (potocznie i wulgarnie) to samo.

Rozwój semantyczny wyrazu

Znaczenia leksykalne wyrazów nie są niezmienne - pozostają w ciągłym rozwoju. Przyczyny: zmiany w odzwierciedlanej przez język rzeczywistości, w rozwoju myślenia i świadomości człowieka, w wieloaspektowej wzajemnej zależności wyrazów wewnątrz samego języka.

Najczęściej w wyniku rozwoju znaczenia leksykalnego kształtuje się wieloznaczność wyrazu, inaczej polisemia. Polega na tym, że dany wyraz posiada kilka znaczeń, np. ang. do `robić, wykonywać' - 16, niem. kommen `przychodzić, przyjeżdżać' - 6. Polisemia wynika z ekonomiczności języka.

Metafora (grec. metaphora `przeniesienie') to przenośne użycie wyrazu na oznaczenie czegoś, co jest tylko pod pewnym względem podobne do rzeczy i zjawisk, które są normalnie obejmowane znaczeniem tego wyrazu, np. mrowisko `dużo ludzi', jesień życia `starość'.

Metonimia (grec. metonimia `przenośnia') to przenośne użycie wyrazu na oznaczenie czegoś, co pozostaje w stosunku styczności do rzeczy i zjawisk, które są normalnie znaczeniem tego wyrazu obejmowane, np. szkoła `dzieci chodzące do szkoły', Warszawa w znacz. `mieszkańcy Warszawy'.

Synekdocha (grec. synekdoche `'wspólne otrzymywanie') - najczęściej jest traktowana jako odmiana metonimii, polegająca na zastąpieniu wyrażenia o znaczeniu ogólniejszym przez mniej ogólne, np. całość przez część, np. wejść pod dach zamiast wejść do domu.

Podstawowe relacje semantyczne

Przez relację semantyczną najczęściej rozumie się określony związek dwóch elementów systemu językowego, inaczej związek powtarzalny w całej serii elementów o podobnej charakterystyce semantycznej. Relacjami semantycznymi są synonimia, homonimia, antonimia, hiperonimia i hiponimia (stosunek nadrzędności i podrzędności znaczeń).

Homonimia polega na wyrażaniu różnych znaczeń za pomocą identycznej formy językowej, np. kosa `włosy', kosa `narzędzie'.

Synonimia to relacja semantyczna polegająca na wyrażaniu zbliżonej lub tej samej treści znaczeniowej za pomocą dwóch (lub więcej) różnych pod względem formalnym jednostek językowych, np. hałas, wrzawa, gwar, zgiełk, tumult (ogólne znaczenie `hałas').

Antonimia to relacja semantyczna polegająca na przeciwstawieniu się leksemów znaczeniowo w układzie opozycji proporcjonalnej, tzn. w parach. Antonimy to leksemy przeciwstawne pod względem znaczeniowym, np. mądry - głupi, dzień - noc.

Hiponimia (grec. hypo- `pod' i onyma `imię') to relacja semantyczna między wyrazami oparta na zasadzie nadrzędności i podrzędności, tzn. znaczenie jednego wyrazu zawiera się w znaczeniu wyrazu drugiego, np. zwierzę - pies - pudel; zwierzę - pies, kot, koń, krowa. Wyraz nadrzędny semantycznie (ma szerszy zakres tematyczny, czyli bardziej ogólne znaczenie) nazywamy hiperonimem, a podrzędny - hiponimem.

Pole semantyczne

Przez pole semantyczne rozumie się zazwyczaj uporządkowany wewnętrznie pod względem paradygmatycznymi syntagmatycznym zbiór wyrazów powiązanych przynależnością do wspólnej kategorii znaczeniowej (tj. związanych jakimś pojęciem nadrzędnym, np. przymiotniki oznaczające barwę, czasowniki oznaczające ruch, nazwy pokrewieństwa.

System leksykalny jest systemem otwartym, czyli ustawicznie uzupełnianym nowymi elementami i najbardziej dynamicznym. Słownictwo jest najbardziej wyrazistą płaszczyzną języka, w którym ujawnia się językowy obraz świata, tzn. typowy dla danego języka sposób widzenia rzeczywistości, relacji i zależności w niej panujących, a także kreślonych wartości (aksjologia - nauka o wartościach, ogólna teoria wartościowania).

POŚREDNIE PŁASZCZYZNY JĘZYKOWE

Wyodrębniono następujące pośrednie płaszczyzny językowe:

morfonologia, słowotwórstwo, frazeologia.

Morfonologia

Morfonologia to dział językoznawstwa z pogranicza morfologii i fonologii, którego przedmiotem jest analiza i opis wykorzystania środków fonologicznych w systemie morfologicznym języka. Centralne zagadnienie morfonologii stanowi teoria alternacji morfonologicznych, czyli wymian głoskowych, towarzyszących procesom słowotwórczym i fleksyjnym (np. k:k' ręka - ręki, k:c ręka - ręce, k:cz ręka - ręczny, k:s' ręka - rąsia, k:sz ptak - ptaszek.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo to sfera szczególnych relacji między leksemami i morfemami. Do podstawowych pojęć słowotwórstwa należą: motywacja słowotwórcza, kategoria słowotwórcza, typ słowotwórczy, znaczenie słowotwórcze, gniazdo słowotwórcze.

Motywacja słowotwórcza to stosunek, jaki zachodzi między wyrazem motywującym (podstawowym) i motywowanym (pochodnym), inaczej derywatem, np. dom jest wyrazem podstawowym dla wyrazu domek, a domek jest wyrazem podstawowym dla wyrazu domeczek.

Kategorię słowotwórczą definiuje się jako zbiór typów słowotwórczych mających tę samą wartość kategorialną, czyli wspólny element znaczeniowy, np. `ten, kto wykonuje jakąś czynność', `coś, co ma jakąś cechę' itd. Wyróżnia się m.in. takie kategorie słowotwórcze, jak: nazwy wykonawców czynności, np. malarz, spawacz, jeździec; nazwy rezultatów czynności, np. liczenie, pisanie; nazwy nosicieli cech, np. głupiec, grubas, siłacz, ważniak, chytrus itd.

Typ słowotwórczy to klasa derywatów o wspólnej wartości kategorialnej, wspólnym wykładniku formalnym i podstawie słowotwórczej należącej do tej samej części mowy, np. wśród kategorii nazw narzędzi wyróżnia się typy słowotwórcze z sufiksem -ak: pisak, mazak, -acz: spinacz, zszywacz; -arka: wiertarka, drukarka; -nik: dozownik, podajnik.

Znaczenie słowotwórcze wyrazu to część znaczenia wyrazu podzielnego słowotwórczo, która jest bezpośrednio wyprowadzana z budowy słowotwórczej wyrazu, np. znaczeniem słowotwórczym wyrazu pisarz jest `człowiek, który pisze (coś)'.

Gniazdo słowotwórcze (inaczej: rodzina wyrazów) to grupa leksemów, między którymi zachodzi stosunek motywacji, np. rzeczownik szkło stanowi ośrodek gniazda słowotwórczego, do którego należą wyrazy: szkiełko, szkliwo, szklarz, szklarstwo, szklarnia, szklisty, szklany, szklić itd.

Podstawa słowotwórcza (inaczej: temat słowotwórczy) to część wyrazu pochodnego, która jest wspólna dla wyrazu pochodnego i podstawowego, np. złot-nik od złot-o.

Formant (< łac. formans `tworzący') to zespół wszystkich cech formalnych różniących wyraz podstawowy i pochodny, np. prefiks: nieść - przy-nieść, sufiks: kolor - kolor-owy, interfiks i sufiks: cudz-o-ziemi-ec. Są to afiksy.

Inne rodzaje formantów to: paradygmat fleksyjny, np. markiz - markiz-a; alternacja jakościowa, np. mięso - mięcho; reduplikacja (powtórzenie), np. orang-orang.

Frazeologia

Frazeologia to dział leksykologii badający utrwalone (stałe) wielowyrazowe połączenia wyrazów, zwane idiomami, związkami frazeologicznymi lub frazeologizmami. Ustalone połączenia wielowyrazowe stanowią funkcjonalnie niepodzielne jednostki systemu językowego: znacznia frazeologizmu nie da się wyprowadzić ze znaczenia tworzących go wyrazów, np. rzucać grochem o ścianę oznacza `mówić na darmo, bez żadnego efektu'. W systemie językowym frazeologizm jako całość spełnia funkcję pojedynczego leksemu.

W innym znaczeniu frazeologia to zbiór związków frazeologicznych stanowiących część zasobu słownikowego języka.

Frazeologia jako pośrednia płaszczyzna języka sytuuje się na styku płaszczyzny leksykalno-semantycznej i syntaktycznej.

Pochodzenie frazeologizmów:

Związki rodzime, bardzo stare, często o charakterze przenośnym, np. dać komuś kosza, podać czarną polewkę.

Z mitologii: pięta Achillesa, koń trojański, stajnia Augiasza; z historii: spartańskie warunki `trudne', drakońskie prawa `okrutne'; z Biblii: judaszowe srebrniki, Salomonowy wyrok; z literatury: dantejskie sceny, walczyć z wiatrakami, martwe dusze.

Do stałych związków należą także przysłowia.

KLASYFIKACJA JĘZYKÓW ŚWIATA

Języki etniczne są zróżnicowane, lecz na pewnym poziomie łączą je cechy wspólne. Wyodrębniamy:

Zróżnicowanie genetyczne

Zróżnicowanie typologiczne

Zróżnicowanie socjalne i terytorialne

Zróżnicowanie geograficzne

Zróżnicowanie genetyczne

Najlepiej jest opracowane klasyfikowanie języków według relacji ich pokrewieństwa genetycznego, czyli wspólnego pochodzenia. O podziale na rodziny decyduje ustalenie wspólnego „przodka” danej grupy języków, czyli rekonstrukcja prajęzyka. Prajęzyk - język, który dał początek rodzinie językowej, np. łacina dla języków romańskich, język prasłowiański dla języków słowiańskich.

Rodzina językowa - grupa języków, które powstały w wyniku stopniowej ewolucji jednego języka, zwanego prajęzykiem. Rozróżnia się rodziny jednostopniowe, wywodzące się bezpośrednio z danego prajęzyka, np. rodzina języków germańskich, romańskich itd., i kilkustopniowe, w których można wyróżnić kilka pośrednich prajęzyków, np. indoeuropejska rodzina języków, w której skład wchodzi kilka podrodzin, np. słowiańska, germańska, bałtycka, indyjska i inne.

W sumie wyróżnia się ponad 100 rodzin jednostopniowych i około 30 rodzin wyższego rzędu, czyli kilkustopniowych. Do największych i najlepiej rozpoznanych należą: ałtajska (z tureckimi), indoeuropejska, uralska (ugrofińskie i samojedzkie), afroazjatycka (semickie i chamickie), Niger-kongijska (z rodziną bantu), chińsko-tybetańska, australijska i inne. Języki Indian amerykańskich poklasyfikowano w kilkanaście rodzin. Intensywne badania na Nowej Gwinei sprawiają, że ta wyspa może stać się obszarem rekordowym pod względem liczby języków.

Wielkie rodziny językowe świata

Języki indoeuropejskie

Rodzinę tworzą następujące grupy: Języki indyjskie, germańskie, słowiańskie, romańskie, celtyckie, bałtyckie, irańskie i dardyjskie, język grecki, język ormiański, język albański.

Języki indoeuropejskie swą mapę na obszarze Europy ustanowiły już w II poł. I tysiąclecia n.e., po zakończeniu wędrówki ludów.

Języki uralskie (28) - grupa ugrofińska i samojedzka

Grupa ugrofińska: węgierski, fiński, estoński; karelski, maryjski, mordwiński, komi, chantyjski, mansyjski i nieniecki.

Języki kaukaskie - 37 języków, tylko 12 ma rozwinięte odmiany pisane

Język gruziński, abchaski, czeczeński, inguski i inne; też baskijski.

Języki ałtajskie - 70 języków; grupa turko-tatarska, mongolska, mandżu-tunguska; języki: turecki, uzbecki, kazachski, turkmeński, kirgijski, azerbejdżański.

Języki chińsko-tybetańskie - 300 języków

Języki chińskie - odmiana pekińska, wzorcowa, odmiana mandaryńska (800 mln, ok. 14% ludności świata); kantoński, wu, min, hakka, gan, xiang.

Porozumienie na całym obszarze cywilizacji chińskiej zapewnia nie tyle język, co pismo o najdłuższej tradycji - od ok. 2000 lat obowiązuje styl stworzony w okresie dynastii Han.

Język koreański i japoński - uważane są za izobaty, luźno spokrewnione ze sobą.

Języki afrykańskie - od 570 - 2000; m.in. bantu, suahili, Hansa, rundi, somali i inne.

Do porozumiewania się używane są języki dawnych kolonii - europejskie

Języki indiańskie - ok. 2000; obszar Ameryk.

Zróżnicowanie typologiczne

Współczesna typologia obejmuje wszystkie płaszczyzny języka - fonologiczną, morfologiczną, składniową.

Typologia fonologiczna - polega na klasyfikowaniu języków w zależności od liczby, jakości i rodzaju fonemów, budowy sylaby, rodzaju akcentu.

Typologia morfologiczna- na płaszczyźnie morfologicznej w zależności od sposobu traktowania relacji między funkcją gramatyczną a morfologią języki dzielą się na fleksyjne (fuzyjne) [tj. syntetyzujące i aglutynacyjne], analityczne, inkorporujące, polisyntetyczne….

Typologia składniowa. Dla określenia sposobu budowania zdań najważniejsze jest kryterium szyku wyrazów.

Zróżnicowanie socjalne i terytorialne

Języki etniczne są zróżnicowane wewnętrznie. Dialekt kulturalny, czyli język ludzi wykształconych, jest tylko jedną z odmian socjalnych. Innych odmian może być tyle, ile uda się wyróżnić grup społecznych. Dialekty socjalne różnią się głównie w dziedzinie słownictwa i frazeologii.

Różne odmiany socjalne i terytorialne (gwary) są językami mówionymi. Od języka ogólnego różnią się brakiem formalnej kodyfikacji; obowiązuje w nich tzw. norma naturalna.

Zróżnicowanie geograficzne

Klasyfikacja geograficzna języków polega na grupowaniu języków z punktu widzenia podobieństw między nimi powstałych w wyniku kontaktów geograficznych lub kulturowych. Grupy sąsiadujących języków równolegle rozwijają pewne własności i to niezależnie od związków genealogicznych. Niektóre z takich zmian można wyjaśnić wpływem języków trzecich. Jeśli charakterystyka gramatyczna języków pozostających w kontakcie wskazuje na zbliżenie ich struktury, to języki takie tworzą ligę językową. W Europie najbardziej znana jest liga bałkańska, obejmująca języki słowiańskie - bułgarski, macedoński, z romańskich - rumuński, a także albański i nowogrecki.

1. ONOMASTYKA I JEJ DZIAŁY

Onomastyka (< grec. onoma `nazwa') - nauka o nazwach własnych.

Nazwy własne są bogactwem każdego narodu, gdyż kryją w sobie wiedzę o jego historii politycznej i społecznej, o historii kultury i religii, właściwościach i krajobrazie ziemi rodzinnej, o związkach z innymi krajami, a także o działaniach, dążeniach, a nawet emocjach ludzi, jak również o realiach życia oraz ludzkich wartościach. Są też świadectwem przynależności etnicznej człowieka, wyznacznikiem narodowości.

Onomastyka jest działem językoznawstwa. Jej celem jest objaśnienie pochodzenia nazw własnych, ich budowy językowej, znaczeń, jakie wyrażały bądź wyrażają, badanie ich historii oraz ewolucji systemu nazewniczego, sposobu funkcjonowania w języku i społeczeństwie dawniej i dziś.

Dla współczesnego użytkownika nazwy własne są w większości wyrazami nie posiadającymi znaczenia. Powstały one jednak jako jednostki językowe znaczące. Współcześnie nazwy własne są jednostkami służącymi tylko do identyfikacji indywidualnych osób, miejscowości i innych obiektów. Dzięki dogłębnym badaniom można ujawnić bogactwo faktograficzne i kulturoznawcze, które nazwy własne zawierają. Ich źródłem były w czasach historycznych, a niekiedy są i obecnie (np. wśród chrematonimów), wyrazy pospolite oraz obce nazwy własne, które zostały przyswojone przez język i kulturę polską (np. imię Jan).

Rozległe zadania, jakie stawia sobie onomastyka, sprawiają, że stała się ona dyscypliną interhumanistyczną. Przejawia się to w poszerzeniu warsztatu badawczego, który uwzględnia idee, osiągnięcia i metody badawcze innych dziedzin humanistyki, w tym także socjolingwistyki, teorii nazw własnych, filozofii, aksjologii, różnych teorii językoznawczych i statystyki. Z drugiej strony wyniki badań onomastycznych służą takim działom wiedzy, jak np. historia osadnictwa, historia kultury, etnogeneza Słowian, geografia, archeologia. Są też ważne dla językoznawstwa, zwłaszcza dla gramatyki historycznej i historii języka.

SYSTEM SEMANTYCZNY A SYSTEM DEIKTYCZNY JĘZYKA.

WYRAZY POSPOLITE A NAZWY WŁASNE

W obrębie systemu językowego istnieją dwa podsystemy: semantyczny, do którego należą jednostki językowe posiadające znaczenie leksykalne (słownikowe), czyli treść znaczeniową (np. miasto, uczyć się, piękny), oraz deiktyczny, służący do wskazywania, wyznaczania obiektów niepowtarzalnych, indywidualnych. Należą do niego jednostki pozbawione znaczenia leksykalnego, tj. zaimki wskazujące, np. ten, tamten, zaimki osobowe, np. ja, ty, on, przysłówki miejsca i czasu, np. tu, tam, teraz, zaimki dzierżawcze, np. mój, twój, nasz, i nazwy własne, np. Anna, Mickiewicz, Kraków, Polska, Wisła.

Podsystem deiktyczny jest w stosunku do podsystemu semantycznego podrzędny i uboższy. Nie posiada czasowników, a jedynie zaimki, rzeczowniki, przymiotniki (użyte rzeczownikowo, np. nazwisko Ładny). Wyrażenia deiktyczne wskazują jedynie obiekty, nie wnosząc treści znaczeniowej.

Problem, jak funkcjonują w języku wyrazy pospolite, a jak nazwy własne, od dawna jest przedmiotem rozważań filozofów, logików i językoznawców.

Za pomocą wyrazów pospolitych (nomina appellativa) grupujemy obiekty (przedmioty) otaczającego nas świata w ten sposób, że łączymy je w zbiory (klasy) na podstawie zespołu ich cech, które uważamy za charakterystyczne i właściwe tylko tej grupie leksykalnej (np. stół - blat i noga/nogi).

Za pomocą nazw własnych (nomina propria) wskazujemy, oznaczamy dane indywiduum w celu odróżnienia go od innych (Warszawa, Europa, Wisła). Pomiędzy obiektem indywidualnym a nazwą własną istnieje związek bezpośredni. Związek ten, zwany referencją lub denotacją, zachodzi przy użyciu nazwy własnej w odniesieniu do konkretnego niepowtarzalnego obiektu.

Nazwy własne są w sposób stały związane z danym, niepowtarzalnym obiektem (np. miejscowością, osobą). Stały związek z obiektem odróżnia nazwy własne od zaimków wskazujących i osobowych (do każdego mężczyzny - on, a nazwisko do jednej osoby). Pomimo że nazwy własne łączy stały związek z obiektem, mogą się one zmieniać (kobiety po zamążpójściu, nazwy miejscowości, ulic i innych obiektów).

DEFINICJA NAZWY WŁASNEJ

Nazwa własna jest rzeczownikiem, który posiada referencję jednostkową, tzn. zdolność wyznaczania, wskazywania indywidualnego, niepowtarzalnego obiektu w celu wyróżnienia go od innych, w realnej lub wyobrażonej rzeczywistości pozajęzykowej, współczesnej lub minionej. Nie posiada ona znaczenia leksykalnego (słownikowego), tzn. nie zawiera treści językowej.

Nazwy własne są w sposób stały związane z danym obiektem na podstawie aktu nazywania, który ma charakter oficjalny lub spontaniczny. Nazwy własne mogą być jednak zmieniane na podstawie nowego aktu nazwania.

Najbardziej typowe nazwy własne odnoszą się do obiektów pojedynczych i występują w l.poj., np. Paryż, Litwa, Nowak. Mniej typowe nazwy własne odnoszą się do zbioru obiektów pojmowanych jako jedność, np. Tatry, Nowakowie.

RÓŻNE KATEGORIE NAZW WŁASNYCH

Nazwy własne są wewnętrznie zróżnicowane. Można wśród nich

wyróżnić kilka kategorii związanych z różnymi klasami nazywanych obiektów, takich jak osoby, miejsca (zamieszkane i niezamieszkane), rzeki, jeziora, góry, zwierzęta, obiekty i instytucje związane z nowoczesną cywilizacją itd. Według tych klas obiektów wyróżniamy:

- antroponimy (< grec. anthropos `człowiek') - nazwy własne ludzi

- toponimy (< grec. topos `teren') - nazwy geograficzne: miejscowe i terenowe,

- hydronimy - nazwy wodne

- oronimy - nazwy górskie

- zoonimy - nazwy własne zwierząt

- chrematonimy - nazwy wytworów działalności ludzkiej oraz nazwy instytucji.

Każda z wymienionych kategorii nazw własnych wyróżnia się swoistymi

cechami, może też być dalej różnicowana. Każda z nich wymaga w badaniach odmiennego podejścia metodologicznego.

---