Prahistoryczni pasterze

Prahistoryczni pasterze

• 40 lat, pn - wsch. Afryka - Combined Prehistoric Expedition - Polacy + Amerykanie. Dyrektorem był - Fred Wendorf (Southern Methodist University USA, Dallas), jest - prof. Romuald Schild (Instytut Archeologii I Etnologii PAN)

• wsch. Sahara - Pustynia Zachodnia (tzw. Libijska dla Egipcjan)

• kilkanaście sezonów zimą - dzieje Homo sapiens, neolit z przejściem do produkcji żywności (głównie hodowla bydła)

Życie codzienne

• 4 tys. pne - była sucha sawanna na Pustynii Zachodniej -> koniec ostatniego wilgotnego wahnięcia wczesnego holocenu (200 mm opadów rocznie niekiedy) _> szata roślinna dość bogata, były więc zwierzęta -> pd Egipt i pn Sudan miał mniejsze lub większe zbiorniki wodne (wody deszczowe) -> pasterze zakładali tu osady

• osady - szałasy z paleniskami wyłożonymi kamieniami na zewnątrz

• potężne studnie - woda podsórna - dla była i ludzi

• od kilku tysięcy alt - znana ceramika, gładzenie narzędzi, kamienne żarna do mielenia

• przyozdabianie siebie - sprzęt, barwniki, palety, ozdobne pojemniki

• hodowla bydła wywodzącego się z dawno już udomowionego tura, w mniejszym stopniu - owce i kozy

• po porze deszczowej - zazielenienie nową trawą - pędzenie stad - wypasanie sawanny przez kilka miesięcy - przesuwanie się dalej (świadczą o tym tysiące palenisk w krótkotrwałych obozowiskach)

• rzadko zabijano bydło - jedzono produkty mleczne, zapewne pito krew (niewielkie ilości łatwe do zregenerowania)

Trzy cmentarzyska (rodowe)

• 2001 - 2003 CPE -prace na nowo odkrytym zbiornikiem wodnym - Gebel Ramlah (Sandy Mountain) Playa -> egipska cześć Pustyni Zachodniej, około 130 km w linii prostej na zachód od Abu Simbel, koło granicy sudańskiej

• na krawędzi zbiornika - pozostałości osad neolitycznych hodowców bydła

• 3 cmentarzyska towarzyszące osadom - pierwsze napotkane tego typu obiekty

• są do siebie podobne, bliskie sobie chronologicznie - chowano tu przed ok. 6 000 lat

• średnica - nie przekracza 10 m

• na 3 - 67 osobników, niezły 9stosunkowo) stan zachowania - określano wiek i płeć -> przewaga kobiet i dzieci -> od niemowląt do nieco powyżej 40 lat -> brak objawów zróżnicowania społecznego (byłoby widoczne w wyposażeniu i wielkości grobu)

• badanie cech uzębienie -> wyniki: współżyły ze sobą 2 różne populacje - śródziemnomorska i subsaharyjska (brak różnic w ich pochówkach)

• 2 typy grobów: 1) pochówki pojedynczych osób, 2) groby zbiorowe (mniej lub więcej kompletne szczątki, 2 - 8 osób)

Piękno w neolicie

• bogactwo darów grobowych

• naczynia, niekiedy pięknie zdobione, możliwe że tzw. puchary tulipanowate były produkowane tylko jako dary grobowe -> umieszczane na piersi lub koło głowy

• zestawy kosmetyczne (kamienne płaskie palety, kuliste rozcieracze), + pojemniki z kości słoniowej, zdobionych rogów krowich, z piaskowca, ceramiki (do przechowywania barwników -odmiany ochry, zielony malachit, biały wapień, węgiel)

• kolie z korali z agatu, karneolu, gnejsu, wypalanej gliny, kości i muszli ślimaków -> są precyzyjne korale o średnicy około 2 mm z dziurką

• wisiorki kościane

• rodzaj przetyczek do nosa lub warg - z kości, turkusa

• bransolety z muszli dużych małży z M. Czerwonego, z kości słoniowej

• igły kościane, sztylety z długich kości gazeili, piękne noże krzemienne, ostrza strzał z krzemienia i agatu

• duże płaty miki o kilkunastu cm średnicy i ok. 1 cm grubości - koło głowy (więc b. cenne) - 1 taka płytka b. precyzyjna - ryba Tilapa na niej jest (najstarsza znana rzeżna z Egiptu)

• miniatura bumerangu lub raczej tzw. myśliwskiego kija, z kości, zdobiony nacięciem

• gładzone otoczaki z kwarcu, agatu, innych skał - nieznana funkcja - 12 takich znaleziono w ustach 12letniej dziewczynki

• interesowano się stanem zachowania szczątków - 2 czaszki niektóre zęby z górnej szczęki miały w zębodołach szczeki dolnej lub odwrotnie - na przedramianiu 1 kobiety gdy już była szkieletem umieszczono 4 bransolety umocowane drobnymi klinami z kostek ludzkich - 1 czaszka z 18 zębami w oczodole - 1 czaszka w otworze nosowym miała 3 zęby

• wiele pochówków przysypano sporą ilością pyłu hematytowego

Niech spoczywają w pokoju

• ludzie z brzegów jeziora przy Gebel Ramlah nie byli odcięci od świata - kontakty nawet dalekie

• impprty dalekie - przetyczka do nosa z turkusa (najbliższe źródło 1000 km dalej na Synaju)

• muszle - 100 km dalej (z Nilu, M. Czerwonego jeszcze dalej na wschód)

• mika - z gór wzdłóż M. czerwonego

• z południa - kość słoniowa (w suchej sawannie słonie nie mogły żyć)

• pochówki należały do 1 rodu - wyraźne skupienia grobów będących zapewne miejscem chowania konkretnej wąskiej rodziny - szkielety blisko siebie - groby te musiały być jakoś oznaczone

• groby pojedyncze - zachowany porządek anatomiczny - osoby umarłe w osadzie

• pochówki wtórne - kości zmieszane, szkielety niekompletne - chyba zmarli daleko od domu, np. podczas wędrówek ze stadami - zwłoki transportowano przez cały sezon wypasania aż do powrotu pasterzy do osady (ciepło, rozkładały się, wkładano do grobu szczątki w sposób przypadkowy, mieszano też gdy dokładano kolejną osobę, też wkładano wypadłe zęby, poprawiano bransolety, wkładano zęby do oczodołów czy otworu nosowego)

• dbałość o zachowanie ciała w całości - może więc tu narodziła się idea zachowania ciała obecna u późniejszych Egipcjan (mumifikacja)

Kamienne stele

• 20 km dalej, w niecce wyschniętego jeziora Nabta Playa - skupiska menhirów ludności z Gebel Ramlah - wiele km kwadratowych

• skupiska - każde - z wilu mniejszych grupek i pojedynczych steli

• stele - z piaskowca wyłamywanego ze złoża pierwotnego i ukształtowane przez łupanie

• od wielu ton do kilkudziesięcu kg

• pierwotnie - wszystkie wkopane w ziemię i zwrócone ku pn (obszar nieba gdzie gwiazdy nigdy nie umierają) - wg księgi Piramid tu zmierzali zmarli po śmierci

• grupy te - najpiewniej symbolizowały dusze zmarłych z klanów pasterzy i grupowanych w skupieniach rodzin rozszerzonych, jak cmentarzyska spod gebel Ramlah

• ostatnio odkryto - w niecce jeziora - kurhan zniszczony przez pustynne wiatry górujący nad stelami - niewielka jama grobowa z główką dziecka (2,5 - 3 lata) - potomkiem potężnego władcy Pustyni Nubijskiej panującego ok. 3500 pne

• przyszła susza - pasterze musieli emigrować, coraz głębsze studnie nie wystarczały, musiano szukać wody, poszli więc do stosunkowo bliskiej doliny Nilu - ze swoimi zdobyczami i wierzeniami może stanowili bodziec do stworzenia organizacji państwowej

Późnoneolityczne megalityczne struktury w Nabta Playa (Sahara), w pd-zach. Egipcie

Wstęp

• 100 km na zachód od Abu Simbel, w pd Egipcie - odpływowy basen - we wczesnym Holocenie (11000 - 5500) - duże i ważne centrum ceremonialne - okresowo i sezonowo wypełniany wodą - ludzie tu więc przybywali - dziś ma prawdopodobnie setki stanowisk

• przybywano tu by zanotować astronomiczne zjawiska, ustawić w szergu megality, zbudować robiące wrażenie kamienne struktury

• 65000 - 12000 Pustynia zachodnia - jałowa, tak sucha lub dziś lub bardziej

• po 12000 - letnie deszcze z tropikalnej Afryki na pn, przynosiły wilgoć - trawy, drezwa, krzaki - zające, małe gazele, kilka małych mięsożernych - nadal jednak bardzo sucha - rocznie nie więcej niż 100 - 150 mm - nierównomiernie naznaczona posuchą - niektóre z nich zmuszały do opuszczenia pustyni na dłuższe okresy

• 11000 - 9300 - najwcześniejsze osiedlenie w Nabcie - małe sezonowe obozy pasterzy bydła (cattle-herding) i ludzi używających ceramiki

• wczesne bydło - udomowione, może tutaj właśnie się to wykształciło

• bydło - chodząca „spiżarnia”, mleko, krew, mięso raczej nie (chyba że na ceremonie) - symbol władzy i prestiżu

• mało ceramiki, ale jest charakterystyczna - cała powierzchnia: złożone znaki robione grzebieniem układane faliście - 1 z najstarszych ceramik, źródło nieznane, starsza od tej z pd-zach. Azji

• przybyli tu prawdopodobnie po letnich deszczach z dalszego pd lub przyległej Doliny Nilu - szukali pastwisk

• jesienią - playa wysychała - wracali nad Nil albo na pd do wody

• 9000 - osiedla większe, można było mieszkać tu cały rok, kopano duże głębokie studnie, były zorganizowane wioski - małe chaty rozmieszczone w prostych liniach

• jadalne dzikie rośliny - sorgo, prosto, rośliny strączkowe, bulwy, owoce

• 8800 - lokalna ceramika, chyba najstarsza w Egipcie

• 8100 - pierwszy raz pojawiają się tu owce i kozy - prawie na pewno wprowadzone z pd-zach. Azji (tu znane od 2000 lat), stanowiska stały się więc bardzo duże, miały wiele palenisk, ale brak śladów chat czy domów

• 7500 - wielka susza, wygnała te grupy z pustyni, grupy które powróciły na pustynię miały system organizacji wcześniej tu nie widziany - poświęcali młode krowy, chowali je w wyłożonych gliną i zadaszonych komnatach pokrytych tumulusem z nieociosanego kamienia

• ustawiali w szeregu duże, nieobrobione kamienie - tzw. okrąg kalendarzowy (calendar circle) który zaznaczał przesilenie letnie

• skonstruowali ponad 30 złożonych struktur z powierzchnią i podziemiem - uformowany kamień z jednego może być najstarszą znaną rzeźbą w Egipcie

• struktury są ważne - wskazują na organizację pracy, celebrację kultury, religijne przekonania, byli bardziej zorganizowani niż współcześni im ludzie z Doliny Nilu

Nabta - regionalne centrum ceremonialne

• to miejsce - gdzie spotykają okresowo się związane z sobą ale oddzielone grupy by prowadzić ceremonie i wyrażać swą społeczną i polityczną solidarność

• prawdopodobnie taka funkcja od środkowego neolitu 8100 - 7600, gdy grupy z okolicznych basenów zaczęły się tu gromadzić dla ceremonii i in. podczas letniej pory deszczowej kiedy playa była najbardziej rozległa

• zbierano się na wydmie przy pn-zach.brzegu playi - setki ognisk i ponad 2 m kulturowego rumowiska

• w rumowisku - wiele kości bydła, są na innych stanowiskach ale mało, więc było początkowo trzymane dla mleka i krwi, było symbolem zamożności i władzy politycznej, zabijane na specjalne okazje jak śmierć przywódcy czy małżeństwo - tzw. Kompleks Afrykańskiego Bydła mógł mieć początek tu, na Pustyni Zach.

• ustawienie w szeregu pionowo w kierunku pn-pd 9 wielkich (średnio 3 x 2 x 0.5m) kwarcytowo - piaskowcowych płyt, co 100 m, częściowo w osadach playi blisko miejsca zebrań, wzdłóż pn-zach krańca sezonowego jeziora - bloki nieobrobione, wiele z nich teraz jest zniszczonych - odkrywka podobnego piaskowca około 1km dalej - prawdopodobnie późny neolit 7500 - 5500 - podobne do struktur z zach. Europy (tu: z późnego neolitu i wczesnej epoki brązu, są jeszcze z pd i wsch. oraz zach. Afryki ale z epoki żelaza)

• 300 m od pn końca Nabty - krąg kalendarzowy - serie małych płyt z piaskowca, w kole o 4m średnicy, poza kręgiem są 4 pary większych kamieni, każda para blisko i rozdzielona wąską przestrzenią lub wrotami, bramą - bramy na 2 w kierunku pn - pd - na następnych 2 70 stopni na pn co jest zgodne z obliczoną pozycją wschodzącego słońca w przesileniu letnim 6000 lat temu - w centrum kręgu 6 pionowo stojących płyt w 2 liniach, ich astronomiczna funkcja (jeśli taka była) nie jest jasna - 6800

• dalej 300 m na pn - pokryty kamieniami tumulus - kompletna młoda dorosła krowa w „komnacie” wkopanej w dno (spąg) wadi, otoczonej pierścieniem z gliny i zadaszonej konarami tamaryszku - „komnata” potem była pokryta potrzaskanymi kamieniami formującymi usypisko o średnicy 8 m i 1 m wysokości - 7400 - 7300 - w tym rejonie jeszcze 7 podobnych tumulusów z krowami ale nie miały one pod powierzchnią „komnat”, kości były za to między kamieniami

• 30 złożonych struktur - na terenie 500 x 200 na wysokiej pozostałości po glinach i mule (szlamie) playi - km na pd od dużego osiedla z wieloma kośćmi bydła - każda struktura: grupa dużych, wydłużonych, kanciasto uformowanych lub nieuformowanych bloków piaskowca postawionych pionowo by stworzyć ramę dla owalnego terenu 5 x 4m orientowanego lekko na pn - zach. - w centrum tego owalu1,2 bardzo duże cienkie płyty położone horyzontalnie - struktury są podobne, ale różnią się w szczegółach - zbudowane na skałach stołowych o formie grzyba którego szczyt był 2 - 3,5 m poniżej poziomu w ciężkich glinach i mule playi - poniżej jest podłoże skalne uformowane przez erozję otaczającyh je bardziej delikatnych osadów, zanim osady playi były zdeponowane - nie wiadomo jak ludzie te skały stołowe znaleźli, może natrafili na nie podczas kopania studni - poza strukturami brak tu materiału archeologicznego (niezwykłe dla basenu Nabty)

• największa ze struktur - przed ustawieniem kamieni, wykopano dół o 6m średnicy i 4 m głębokości - uformowano wtedy skałę stołową, zdjętu nieregularne krawędzie, zostawiając wypukły obwód na 3 stronach - 4 strona na pn końcu odłupana do prostego boku - góra skały wygładzona - jama wypełniona wtedy ponownie gliną playi do około 0,5m powyżej góry skały - potem ogromny 2,5t ostrożnie uformowany głaz był przyniesiony i ustawiony z kilkoma małymi płytami - baza uformowanego głazu 2,5 m pod powierzchnią - uformowana na 2 stronach, nie wiadomo co przedstawia, wygładzono powierzchnię - przypominać może duże zwierzę - po nałożeniu uformowanego głazu, jama cała wypełniona, ustawiono pionowo duże kamienie i dwa duże horyzontalnie centralnie wzniesiono na skale stołowej

• 2 struktura - też na skale stołowej i te z dużym głazem na tej skale, ale był obrobiony mało na 1 krawędzi

• 3 struktura - 1 z 8 ściśniętych i zamkniętych wewnętrznie między sobą - formacje mniejsze, z mniejszych kamieni, ale z tą samą konfiguracją z dużym horyzontalnym centralnym kamieniem - 4800 +- 80 BP - 1500 lat późniejsza niż można sądzić ze stratygrafii

• 2 inne struktury - też na skałach stołowych - możliwe że inne też tak budowano - unikatowe w Nabcie, nieznane w Dolinie Nilu albo gdzieś indziej na Pystyni Zachodniej - trudno je rozpoznać, długo uważano że to odkrywki podłoża skalnego, może ich być więcej

• pod centralnymi kamieniami nie było pochówków elity - funkcja struktur więc nieznana

Dodatkowy komentarz

• obecność religijnej lub politycznej władzy z kontrolą nad ludzkimi środkami przez wydłużony okres czasu

• z kalendarzem i bydłem prezentują ceremonializm na wschodniej Saharze

• możliwe że było społeczeństwo klasowe

• związki z ludźmi z Doliny Nilu, mogli mieć wpływ na rozwój społecznej złożoności w Egipcie - różne poziomy władzy dały bazę dla struktur społeczeństwa Nabty i Starego państwa

• planowanie wiosek, głębokie studnie, konstrukcja złożonych struktur

• rola bydła (prestiż i władza + religia), wiedza astronomiczna, związki ze słońcem - w Nabta (potem w Egipcie dynastycznym)

• geograficznie - punkt kontaktowy między grupami znad Nilu z wczesnego Neolitu - rolnikami - a pasterzami ze wschodniej Sahary - wpływ Nilotów nie jest tak rozległy, przejawia się w technologii ceramicznej, udomowionych przeżuwaczach, okazjonalnej wymianie muszli z Nilu i rzadkimi kamieniami z Nilowego żwiru

• rola integracyjna, paterze ci są często umieszczani blisko granicy między różnymi segmentami plemienia albo między różnymi plemiennymi grupami

• uważano że Egipt wziął swoją złożoność z Mezopotamii - teraz uważa się że nie można mówić o dyfuzji z 1 do 2 kraju, ale że było przekształcenie lokalne - mogło się to stać przy 2 innych ekonomicznych systemach przy fizycznej ich bliskości (rolnicy mieli związki z pasterzami)

• nieznane w Mezopotamii - deifikacja bydła, krowa jako matka słońca (krowa niebiańska), faraon jako wcielenie 2 bogów - Horusa z Górnego i Setha z Dolnego Egiptu, ale pierwotnie był Horusem synem hathor która była krową - Horus czasami też przedstawiany jako silny byk - przedstawienia bydła są częste w okresie predynastycznym i Starym Państwie - Min bóg deszczu, związany z białym bykiem, jemu poświęcano coroczne żniwa

• bydło nie związane z ekonomią - ekonomia początkowo związana z rolnictwem i małymi zwierzętami (kozy, owce) - bydło nie było ważne w poprzedzającym neolicie Doliny Nilu - więc wierzenia S. Państwa były narzucone z zewnątrz, pasterze podbili rolników

Odkrycie pierwszego neolitycznego cmentarza na egipskiej Pustyni Zachodniej

Wstęp

• styczeń, luty 2000 - Banks, Kobusiewicz, przy brzegu skamieniałej playi, przyległej do wystającego gebla, 25 km NW od Gebel Nabta

• wzniesienie 278m

• obfite wyspy piaszczyste blisko szczytu - nazwa Gebel Ramlah

Geomorfologia

• to prawdopodobnie odnoga grzbietu skarpy Sin El Kadab

• relatywnie mały, wewnętrznie suchy basen, przecięty ułożonymi warstwami klastycznych piasków

• wypełniony sekwencją mułowych depozytów i eolicznych formacji

• w centrum basenu jest muł, rozlega 4 km na długość i 1 km na szerokość

• na pd-zach muł wcina się w depozyty aluwialne - ze środkowego i późnego neolitu

• głęboka na 6m sekwencja osadów jeziornych i eolicznych depozytów z 50 cm grubą podściółką aluwialnego piasku

• pochówki wcinają się w piasek ułożony warstwami, żółty, aluwialny, przełożony błotnistymi piaskami o strukturze blokowej

• liczne ogniska i cienkie warstwy późnoneolitycznego materiału pojawiają się piasku

• 6400 - 6000 (nieskalibrowane)

Cmentarz

• 2001r. - 6x6 m , pochówki gęsto zwarte w pd cz. 4,5x3,3 m , oprócz pochówki 1 - na pn-wsch głównej koncentracji

• 13 odsłonięto - 9 indywidualnych, 4 z wieloma ( w 13 - 2, w 2 - 5, w 4 - 6, w 7 - 8)

• pd-wsch róg - koncentracja darów grobowych bez szczątków ludzkich

• w 3 przypadkach jamy grobowe przecinały się

• niektóre kości i artefakty przez wiatr były widoczne na powierzchni

• większość szkieletów w jamach 60 - 80 cm pod powierzchnią (obecną)

• 7 grobów - pojedyncze pierwotne pochówki, skurczone, prawy bok, ręce z przodu twarzy, skierowane na zachód, twarzą na pd, w niektórych przypadkach roślinne plecionki (jak maty) - do owinięcia ciała

• 5 grobów - pojedyncze lub wtórne z wieloma osobami - w nr 2: 5, obie płci, w małej jamie - nie było na nich tkanek miękkich czy ścięgien w momencie złożenia - możliwe że umarli gdzieś indziej i przyniesiono ich kości - przy wkładaniu 2 zmarłego, naruszano 1

Inwentarz grobowy

• bogaty, naczynia ceramiczne, puchary tulipanowate z rozszerzającym się brzegiem i bogatą nacinaną dekoracją od zewnątrz i wewnątrz - figury geometryczne, trójkąty, romby, zakręcane szlaczki z biegunowym ornamentem stempelkowym

• 1 naczynie na 2 dziury - jak antropomorficzne

• falowane i black - topped

• głównie z aluwialnej gliny

• wyrabiane lokalnie

• kosmetyki, obiekty do 3 barwników - czerwona ochra (hematyt), żółty limonit, i coś zielonkawego prawdopodobnie pochodzącego od miedzi - to ostatnie w środku ornamentowanego pojemnika z krowiego rogu

• do rozcierania - paletki z granitu i różowego piaskowca, rozcieracze z granitu i rogowca

• 4 pojemniki do barwników - 3 z ornamentowanego krowiego rogu i 1 podwójny z kości słoniowej

• 1 wyjątkowa kamienna misa z uchwytem z zielonkawego gnejsu

• dużo biżuterii

• kilka bransolet z dużych muszli i kości słoniowej

• setki bardzo małych paciorków z piaskowca lub łupku

• ponad tuzin większych paciorków z agatu, karneolu, piaskowca, wypalonej gliny, ochry i muszli

• kilka paciorków było z wisiorkami z muszli lub zębów zwierzęcych

• 4 przetyczki do ust lub nosa z karneolu, turkusa i kości

• igły z kości ssaków i ptaków

• wiele sferycznych i owalnych gladzonych otoczaków z agatu czy rogowca

• cienkie warstwy nie lokalnej miki w większości grobów

• kilka muszli nilowych i z M. Czerwonego

• niektóre groby - broń i kamienne artefakty (celts of granit), wiele mikrolitów, pojedyncze ostrze krzemienne w regularnym Helvańskim typie retuszu z wklęsłą dlugą krawędzią ze śladami ochry, kilka odłupków i ostrzy, kościany sztylet, miniaturowa ornamentowana włócznia

• niektóre szkielety przynajmniej cześciowo pokryte ochrą, w niektórych grobach ochra była na dnie jamy

Antropologia fizyczna

• 30 słabo zachowanych zestawów szczątków

• obie płcie - 6 męskich, 18 kobiecych, 6 nieustalonych

• 25 dorosłych, 5 od niemowlęctwa do dojrzewania

• brak patologii

• dobre uzębienie dorosłych, jedynie małe zużycie (starcie) i naszkliwna hypoplazja - wyznacznik presji dzieciństwa, kilka starszych - trzonowce z nachylonym lub pod kątem - starciem - jedli wysoko przetwarzaną żywność

• mężczyźni 169 - 175 cm, kobiety - 156 - 160 cm

• czaszkowo - zębowa heterogeniczność - niektóre szkielety mają cechy subsaharyjskie, niektóre pn (romboidalne oczodoły, wąski otwór nosowy, szczęka, morfologicznie proste zęby), inne mają i te i te cechy

• może to przez przepływ genów, lokalizację Gebel Ramlah - pn-pd szlak przez kontynent

Praktyka pogrzebowa

• 2 rodzaje rytów - pochówki pierwotne (kompletne ciało) i wtórne(kości wrzucone do nowej lub istniejącej jamy) - 1 zmarli tu, 2 - gdzieś dalej, transportowani

• ważna tradycja by byli pogrzebani w „ojczystej” ziemi

• mogli być transportowani do końca sezonu migracji, ciało się rozkładało

• więzi rodzinne mogą być na tym cmentarzu, dokładano do jam członków rodziny

• pochówek nr 12 - wyjątek - tylko bogaty zestaw darów bez kości ludzkich - może to symboliczny grób osoby która z jakiegoś powodu nie mogła być pochowana z rodziną

• dbałość o ciało - przy wkładaniu 2 ciała 1 wylecialy zęby, włożono je, ale niektóre odwrotnie, bransolety umocowano na ramieniu

• pochówek nr 10 - ponad tuzin bransolet i segmentów krzemiennych

• pochówek nr 9 - dużo kościanych igieł

• pochówek nr 14 - oprócz reszty miał też gładzone otocaki z agatu i kwarcu

Chronologia

• w Poznaniu badane

• 3 daty, 2 z pochówków( 5740 +- 50 nieskalibrowane, 5610 +- 45), 1 z kości, ta ostatnia najbardziej prawdopodobna (5555 +- 60)

• materiał kulturowy podobny do Badari

• ceramika black-topped

• puchary tulipanowate z rozszerzającymi się krawędziami - wskazują na związek z badari

• materialy podobne do tych stąd i odpowiadające 4940 -4455 - w wadi Atulla na Pustyni wschodniej - tutaj w grobowcu z piaskowca wiele pochówków z tulipanowatymi pucharami, ceramiką black-topped, paletkami kamiennymi, barwnikami, pucharami, muszlami morskimi i z Nilu, płytami z miki, artefaktami z krzemienia)

• w Wadi el-Hol koło Teb - kilkanaście ciał z pucharami o rozchylających się krawędziach

• te 2 stanowiska związane są z kulturą Tasian

• takie puchary znane też z pd - Kadero, Kadada, Kadruka, basen Letti, rejon Nowej Dongoli - wszystkie z późnego neolitu

• paletki, kamienne siekiery, bransolety z muszli morskich i kości słoniowej, puchary, artefakty krzemienne - wiele wspólnego z k. Badari, wczesną Nagada i późnoneolitycznymi stanowiskami nubijskimi

• wg typologii - cmentarz Gebel Ramlah - 1 połowa 5 tysiąclecia

• brak wyszukanych narzędzi z miedzi czy figurek antropomorficznych wskazuje na wczesne pochodzenie stanowiska, poprzedzające kulturę Badari z Doliny Nilu

• ceramika black-topped jest w rejonie Nabta Playa - około 6500 nieskalibrowane - poprzedza to k. Badari o blisko 1000 lat

• pewne elementy Badari i kolejnych kultur mogły mieć swój początek na pd Pustyni zachodniej

Wnioski

• pasterze

• złozona prosperująca społeczność z połowy 5 tysiąclecia

• cmentarz współczesny najstarszym datowanym osiedlom Badari i znaleziskom „Tasian” z Wadi Atulla na Pustyni Wschodniej

• dalekosiężna wymiana - turkus (Synaj), muszle i mika (M. Czerwone), kość słoniowa (Afryka równikowa)

• cmentarz długotrwały dla rozległej rodziny, możliwe że złożony z osobników należących fenotypowo do różnych populacji - z pn i subsaharyjskiej Afryki

• blisko Nabta Playa z osiedlami z wszystkich okresów neolitu

• wiek cmentarza - współczesny Bunat El Ansam - budowniczym megalitów z końca Neolitu

• wiedza astronomiczna, kosmologiczna - później będzie miała swoje miejsce w Egipcie dynastycznym

Pojawienie się produkcji żywności na egipskiej Saharze

• resztki końca paleolitu i neolitu - głębokie akumulacje śmieci, domy - dowód na produkcję żywności, udomowione zwierzęta (początkowo bydło) i ziarna (jęczmień) - przed 8000, możliwe że 1500 wcześniej, ceramika wczesnoneolityczna -dobra w saharo-sudańskiej tradycji, inna od najwcześniejszej z Doliny Nilu

• wiele warstw stratygr., wywierconych dziur, 3 przerwy (interwały) o zwiększonej wilgotności, oddzielone okresami suchymi, tylko Nabta dobrze zbadana

• wewnętrznie suche baseny, zdroje - Kharga - zdroje, reszta raczej suche baseny + inne cz. Pustyni Zach. - ujścia źródeł w Holocenie b rzadkie. 2 rodzaje osiedli - 1) na wydmach, piaszczystych, eolicznych osadach playi blisko brzegu wody, 2) bliżej centrum playi, na jej mułach - taka sama sytuacja w Neolicie i w końcu paleolitu

• końcowe paleolityczne stan. - 9200 - 8500 - 1 holoceński wilgotny epizod (Playa I) - stanowiska 1 typu tutaj, kilka koncentracji - raczej wiele razy zasiedlane przez tą samą grupę niż mix ludności. Stanowiska - 1 i wieloorganizmowe, póxniejsze - z grubą warstwą kulturową. 1 - z okrągłą strukturą jak namiot, inne z jamą magazynową uformowaną przez rząd płyt. Na zalewanych powierzchniach (sezonowo) - grube warstwy śmieci, zasiedlane więc wiele razy - późną jesienią i zimą, gdy wszystko wyschło oprócz najgłębszych basenów uformowanych prze letnie deszcze.

• 7 stan. z końca paleolitu - udomowione bydło, bos, brak innych dużych, kości małych `logomorphs', gazeli, jak w neolicie. Niektóre - rozcieracze i struktury magazynowe - jakaś zależność od ziarna, prawdopodobnie jęczmienia. Te grupy - tzw. sudański przedceramiczny neolit.

• 3 jednostki taksonomiczne w końcowym paleolicie pd Pustyni Zachodniej - różnią się jakoscią i ilością - głownie form geometrycznych - backed bladelets, stemmed points, notches, denticulates. Żadne niepodobne do inwentarza wzdlóż Nilu za wyjątkiem Arkinian. Bliski związek między Pustynią Zach. końcowego paleolitu oraz Arkinianu i górnego Capsian w Maghrebie

• koniec paleolitu - nacisk na wybór dobrego materiału, rogowiec w powszechnym użyciu, eksportowany daleko, intensywna wymiana, wielka mobilność lub - lub i 1 i 2

• neolityczna playa - duże osiedla, stałe lub półstałe, na wydmach, przy brzegu wody. Domy, struktury magazynowe - powszechne, tak jak duże magazynowe ceramiczne słoje i wiele palenisk wśród głębokiej akumulacji śmieci. Niektóre takie wioski - zorganizowane. 1 znane stanowisko z ceramiką - 8100 - 2 długie rzędy podłóg domów jak spodki, każdy z 1 lub więcej przyległą jamą magazynową w kształcie dzwonu. W pobliżu głęboka studnia do której można było wejść. - kompleks i struktura społeczna inna niż w paleolicie. Rzadkie kości bydła, rozmiar mniejszy, więc - ekonomia pasterska. Bydło dla mleka i krwi. Mięso - gazele i zające. Udomowiony 6-rzędowy jęczmień i chwasty zbożowe. Kilka rodzajów drzew i krzewów - akacja, palma dom i palma date.

• Stanowiska na mułach - 2 rodzaje domów i akumulacji. 1) domy z ustawionymi płytami, pojedyncze lub w małych grupach, mało artefaktów. 2) płytkie okrągłe baseny, prawdopodobnie podłoga szałasów, w małych grupach, ale z bogatymi pozostałościami. Sezonowo (bo teren zalewany) - zamieszkane zimą i wiosną. Ponownie zasiedlane co roku.

• Neolit - sekwencja wykształcania się 2000 lat, 4 taksonomiczne jednostki. Stanowiska - Gilf el Kebir i inne 3 w pd cz. Pustyni Zach.

• Najwcześniejsza grupa - zorganizowana wioska (już opisana) - 8100 - początki Playa II, typologicznie podobna do końca paleolitu, ale ważniejsze są teraz przekłuwacze, backed bladelets, notches, denticulates, rylce, trójkąty. Są rozcieracze z głęboką owalną powierzchnią. Rzadka ceramika, ale dekoracje są w we wczesnochartumskiej tradycji.

• II neolityczna grupa (Playa III, interwał wilgotny), inny inwentarz. Retuszowane, notches, denticulates, nadal liczne przekłuwacze, prawie brak geometrycznych. Trochę półksiężyców z półstromym retuszem. Ostrza ze ściętą podstawą, albo retuszowaną końcówką. Kilka bifacjalnych ostrzy i z trzonkiem. Kute i gładzone kamienne siekiery, wiele rozcieraczy. Ceramika w saharo-sudańskiej tradycji, ale inna, bardziej krucha, z mazanymi impresjami (podobna do tej z Ameni na Centralnej Saharze). Są owce lub kozy, pszenica i jęczmień udomowione. 7500 - 6400.

• III neolityczna grupa - retuszowane, notches, denticulates, rzadkie geometryczne, kilka półksiężyców i trapezów, są transwersalne ostrza do strzał, kilka bifacjalnych ostrzy. Siekiery, rozcieracze. Ceramika poza saharo-sudańską tradycją, dobra, twarda, płowa, czasami z czerwonymi odbitkami albo dekorowana prostymi nacięciami wzdłóż wylewu lub ukośnie do niego. Nie ma malowanej. Można porównać do tej z Abkan datowanej na 5800 i później. Jest pies, bydło, owce, polowanie na gazele, zające. Okres - 6400 - 5800.

• Wczesny neolit podobny do późnego paleolitu, bdb krzemień z daleka, wzrost znaczenia kwarcu i kryształów kwarcu. W II i III grupie kwarc na pierwszym miejscu, jest też piaskowiec, jaspis, chalcedon i lokalne skały metamorficzne.

• Bliski Wsch. - długo uważano że tu zaczęło się udomowienie. 1) teoria oaz - Childe - późny czwartorzęd, b. sucho 2) Braidwood - Flanki ze wzgórz - udomowienie tam gdzie dziś rosną dzikie - ale przecież od wczesnego Holocenu nie było znaczącej zmiany klimatu 3) obecnie - presja populacyjna

• Teorie o pojawieniu się produkcji żywności w pn Afryce, Dolinie Nilu i na Saharze - 1)Clark - dyfuzja udomowionych roslin z Doliny Nilu na inne tereny, 2) Shaw - susza, presja populacyjna, 3) Smith - zmiany w presji populacji wzięły swój rezultat od płynności w głębokości relacji populacji ze środkami 4) Harlan, de Wet, Stemler - rożne początki udomowienia ale sugerują że osuszenie sahary zmusiło zbieraczy i łowców do pójścia na pd do stref już intensywnie eksploatowanych co doprowadziło do stresów, prowadzących do manipulacji związanej z populacją roślin, 5) Butzer - data przejęcia produkcji w Dolinie Nilu jest późna bo osiadli łowcy i zbieracze byli przyzwyczajenii do swojej ekonomii i to hamowali

• Ostatnie odkrycie możliwie udomowionego jęczmienia i pszenicy + wielu rozcieraczy - późny paleolit - Wadi Kubbaniya wzdłóż Nilu - 18300 - 17000 - b. wcześnie, ważne kroki nie pojawiły się w Lewancie ale w pn Afryce - nie ma tu jednak demograficznego czy środowiskowego stresu jako czynnika który to wywołał. Do starych metod pozyskiwania jedzenia dodawano nowe.

• Późny plejstocen - dzieka pszenica i jęczmien przesunęły się na pd pn Afryki, stąd mogło iść dalej na pd od Kubbaniya przynajmniej do centralnego Sudanu

• Przed 9000 Pustynia zach. otworzyła się na ludzi, ograniczone deszcze letnie, małe przeżuwacze, trawy, trochę drzew, koło basenów - wilgoć, ludzie szybko tu przeszli, w późnym paleolicie jest udomowione bydło i dowody na zależność od ziarna (nie wiadomo czy dzikiego czy nie). Przybyły nowe grupy z wiedzą, wprowadziły to.

• Zależność od produkcji pojawiła się gdy teren się rozszerzał a nie zacieśniał jak chce teoria oaz. Do ekspansji potrzebna była wiedza. Podobieństwo w typologii narzędzi, lokacja osiedli, technologia - kontynuacja między aceramicznym końcowym paleolitem i neolitem na tym samym terenie. Wszystkie grupy - ten sam technokulturowy kompleks.

• Najwcześniejsze neolityczne stanowisko E 75-6 - duże grupy społ. złożone z kilu rodzin związanych z sobą - jak klan - duża produkcja i większa wydajność pracy

• Przynieśli udomowione lub półudomowione bydło

• Najwcześniejsze neolityczne społ. - złożone, zwracali uwagę na produkcję i magazynowanie, użycie udumowionego ziarna, bardziej osiadli (bo jest ceramika)

• Rozwój neolitu saharyjskiego powinien być widziany w kontekście całego Lewantu, Synaju i Doliny Nilu - te tereny dzielą wczesną zależność od ziarna, chociaż jej intensywność jest zależna od regionu i czasu

• Produkcja - tutaj to proces adaptacji do środowiska i do otwierających się możliwości, ale taka reakcja nie byłaby możliwa gdyby nie została wytworzona podstawowa technologia

• Nowe badania - ziarna z Wadi Kubbaniya nie są związane z osadnictwem późnopaleolitycznym. Wyszły 3 daty - 820, 1090, 2670 i 4850 - pierwsze 3 były zanieczyszczone. Były obcne fitolity ale nie można powiedzieć że należały do zbóż - więc mało prawdopodobne by rosły tam zboża. Ekonomią było więc zbieractwo, myślistwo, rybołówstwo.

Prehistoria Egiptu

• Pustynia Zachodnia - opuszczona z końcem środkowego paleolitu, ludzie wrócili tu ok. 9300 - gdy była holoceńska wilgotna faza

• Wczesny holocen - roczne opady - nadal tylko 100 - 200 mm podczas krótkiego sezonu letniego, mogły tu żyć tylko wierzęta przystosowane do pustynnego klimatu - gazele i zające - ale i tak była to ogromna poprawa warunków życia w porównaniu z górnym i późnym paleolitem

• Opady są rezultatem przesunięcia się na północ strefy monsunów, tak więc zasiedlenie przez ludzi Pustyni Zachodniej zaczęło się od południa. Osadnicy przybyli prawdopodobnie z Doliny Nilu - wydaje się to być potwierdzone przez podobieństwa w technologii kamiennej

Najwcześniejsze neolityczne kultury w Egipcie były na Pustyni Zachodniej - rolnictwo nie było jeszcze przynależne saharyjskiemu neolitowi - kultura ta była identyfikowana jako neolityczna tylko na bazie dowodów na hodowlę bydła. Saharyjski neolit jest całkowicie inny od kultury neolitycznej która w tym czasie pojawiła się w Izraelu gdzie wyrażenie `gospodarka neolityczna' jest synonimem procesu do którego było wprowadzone rolnictwo i później dołączyło do niego udomowienie zwierząt. Proces neolityzacji był tutaj całkowicie niezależny od tego w Izraelu. Nie było rolnictwa ale była obecność nielicznej ceramiki. Określenie - ceramiczna - powinno się odnosić do kultury saharyjskiej jako przeciwstawne do neolityczna.

• Można wyróżnić 2 okresy: 1) wczesny neolit (8800 - 6800), 2) środkowy (6500 - 5100) i późny (5100 - 4700). We wczesnym - osiedla koło Nabta Playa i Bir Kiseiba. W większości małe, krótkotrwałe, łowców i zbieraczy. Większe - w dolnych partiach basenów playi, sezonowo zalewane. Sedentyzm jeszcze nieznany.

• Inwentarz - wiele ostrzy, często spiczastych, technika mikrorylcowcza.

• Trochę kości bydła - udomowione - ale są spory, bo wydaje się nieprawdopodobne żeby bydło mogło przetrwać bez pomocy człowieka w suchym środowisku, gdzie żyły tylko zwierzęta do niego przystosowane. Brak szczątków `hartebeest' które często występują w tej samej niszy ekologicznej co dzikie bydło. Przed 7500 - możliwe że ludzie i bydło przychodzili na pustynię tylko podczas i po porze letnich deszczy, która zbiega się z okresem zalewu Doliny Nilu, podczas której trudno byłoby odnaleźć miejsca do wypasu. Po 7500 - kopanie studni w Bir Kiseiba i na innych stanowiskach. Niektóre studnie miały płytki basen z 1 strony do pojenia bydła. Bydło - dla protein - mleko, krew. Ludzie pozwalali tu bydłu przetrwać, bydło pozwalało ludziom na przetrwanie w trudnych warunkach. Polowano też na dzikie zwierzęta - gazele, zające.

• Kamienne rozcieracze - prawie wszędzie, od wczesnego neolitu - do zbieranych (żniwa) dzikich roślin. Same rośliny jednak znalezione tylko na E-75-6 w Nabta. Dzikie trawy, owoce Ziziphus, dzikie sorgo.

• Wszystkie wczesnoneolityczne stanowiska - naczynia, ale mało. Naczynia - proste kształty, dobrze zrobione i wypalone, dekorowane zwykle na całej powierzchni - linie, kropki - grzebieniem lub sznurem - prawdopodobnie miały imitować koszyki. Jaja strusie - jako pojemniki na wodę, o wiele częściej spotykane. Ceramika nie była używana regularnie na co dzień, nie można wyznaczyć jej dokłądnej funkcji. Musialą mieć duże znaczenie społeczne i może też symboliczne (dekoracje). Ceramika była niezależnym, afrykańskim wynalazkiem.

• E-75-6 w nabta Playa - basen otrzymywał we wczesnym neolicie wystarczająco duzo wody, potem można było w suchym sezonie czerpać ze studni. 3-4 rzędy chat, prawdopodobnie każdy reprezentował inną linię brzegową jeziora, + jamy magazynowe w kształcie dzwonu. Nie było to stałe osadnictwo.

• Środkowy i późny neolit - zasiedlenie Pustyni zachodniej osiągnęło swój szczyt. B. liczne stanowiska, w większości małe, niektóre b. duże. Studnie, domy z płyt, dowody na istnienie konstrukcji z gliny i plecionki wiklinowej. Duże osiedla obok jezior playi, prawdopodobnie reprezentują osiadłe stanowiska, mniejsze - pasterzy, którzy wyprawiali się tu z baz, przez tereny z trawą po letnich deszczach.

• Muszle - kontakty z M. Czerwonym i Doliną Nilu. Możliwe że ludzie pozostawali cały rok na pustyni.

• Udomowione bydło dla protein. Pierwszy raz pojawiają się owce i kozy - 5600. większość mięska - od dzikich zwierząt. Jedzono dużo dzikich roślin.

Środkowy neolit - dramatyczne posunięcie w technologii kamiennej. Produkcja ostrzy już nie tak ważna. Zamiast tego - łupanie bifacjalne - liściaki, groty strzał z wklęsłą podstawą. Rzadkie geometryczne (oprócz księżyców).

• Późny neolit - rozcieracze w typie basenów, gładzone kamienne siekiery, palety, odłupki uderzane z 1 strony

• Przed 5100 - ceramika w saharo-sudańskiej i chartumskiej tradycji, podobna do wczesnoneolitycznej, ale dekoracja bardziej skomplikowana. Przed 4900 ten typ zanika, jest zastąpiony przez polerowaną i wygładzoną (okazjonalnie o czarnym wylewie) ceramikę w Nabta Playa i Bir Kiseiba. Znaczenie - dla zrozumienie pochodzenia kultur predynastycznych w Dolinie Nilu.

• Nabta - kompleks megalityczny, wyjątkowo duże późnoneolityczne stanowisko. 3 części - 1) ustawione w szeregu 10 dużych (2x3m) kamienie, 2) krąg małych płyt ustawionych pionowo (prawie 4m średnicy), 3) 2 płyty pokrywające tumulus - 1 miał poniżej `komnatę' ze szczątkami długorogiego byka. Były jeszcze małe ustawione w szeregu megality. Architektura publiczna. Wzrost złożoności społęczeństwa.

Oaza Dakhla - główne fazy znane w Masara, Bashendi, Sheikh Muftah. 1) Faza Masara jest współczesna i podobna wczesnoneolitycznej w Nabta i Bir Kiseiba. 2) Środkowy i późny neolit Bashendi i Sheikh Muftah - kultury trwają do czasów dynastycznych. Kontrast - stanowiska Sheikh Muftah w bliskiej korelacji z osadami jeziornymi, Bashendi - poza właściwą oazą.

• Sheikh Muftah - może reprezentować mieszkańców oazy mieszkających tam cały rok, Bashendi - mogło należeć do okresowych wizytorów, prawdopodobnie pasterzy-nomadów

• 5400 - ludzie polegali na swoich stadach udomowionych zwierząt, importowanych z Lewantu i głównie złożonych z kóz, ale nadal polowano

technologia kamienna Bashendi - podobna do tej ze środkowego i późnego neolitu, z dodatkiem zróżnicowanych grotów strzał, często retuszowanych bifacjalnie

• krótko przed 4900 - polerowana i gładzona ceramika, trochę podobna do fragmentów naczyń z Nabta Playa i Bir Kiseiba - była w Bashendi, ceramika o czarnym wylewie pojawia się okazjonalnie w Oazie Dakhla

• pd-wsch. róg Oazy Dakhla - różne kamienne struktury. Oaza ma najsilniejsze powiązania z Doliną Nilu.

• Po 4900 i szczególnie od 4400 - pustynia coraz mniej zamieszkana z powodu najścia suchego klimatu, który trwa do dziś. Jednak kilka rejonów było jeszcze zamieszkanych w czasach historycznych.

Czy wczesnoholoceńskie bydło we wschodniej Saharze jest udomowione czy dzikie?

• uważa się generalnie że było udomowione w pd-zach Azji - Anatolii, albo z pd-wsch. Europe - znaleziono tu szczątki - 9000 - 8000

• znaleziska na kilku małych stanowiskach na Pustyni Zachodniej - duże kości bowidów - udomowione bydło - 9500 - 8000

• możliwe więc że było oddzielne niezależne centrum dla udomiowienia bydła w pn Afryce

• duże znaczenie roli pasterstwa w ludzkiej eksploatacji ciężkiego, niedogodnego środowiska i przystosowań ludzi do życia w nim

Dowody ze wschodniej Sahary

• dzisiaj - deszcz - mniej niż 1 mm na rok, prawie brak życia

• pustynia była niezamieszkana z wyjątkiem kilku dużych oaz jak Farafra, Dakhla, Kharga - gdzie były wody artezyjskie

• wczesny holocen - więcej deszczu, 100 - 200 mm na rok (w lecie), są szczątki roślin, takie same jak te rosnące dzisiaj na pd, w pn krańcu Sahelu i przyległej saharze

• ilość deszczu była wystarczająca dla sezonowych basenów czy plaż

• mogła być też stała woda ok. 250km na pd, w Sehima, i na pewno były stałe jeziora koło Merga w pn Sudanie około 500 km na pd od egipskiej granicy

• niestałe środowisko, z częstymi suszami i epizodami wielkiej suszy - nie było to środowisko dobre dla bydła czy udomowienia zwierząt - nie było stałej wody w okolicy, którą bydło potrzebowało

Wczesny neolit

• deszcze wczesnego holocenu zaczęły się około 10000, albo 11000-12000, ale nie ma śladów ludzi przed 9500, za wyjątkiem daty c14 - 10000 z Dakhla

• najwcześniejsze stanowiska - duże szczątki bowidów w sedymentach playi, które pokrywają kilka metrów stałych holoceńskich depozytów playi

• stanowiska te - dobry inwentarz, głównie ostrza, ostrza spiczaste, przekłuwacze, duże skrobacze (poprawić drapacze na skrobacze) robione na używanych środkowopaleolitycznych artefaktach

• trochę rozcieraczy

• rzadkie naczynia ceramiczne - ale dobre, dekoracja na całej powierzchni - głębokie znaki grzebieniem lub pałeczką - czasem odnoszone do wczesnochartumskiego stylu

• tzw. typ El Adam

• 9500 - 8900, nie ma dowodów na to że były studnie

• stanowiska zajmowane po deszczach letnich i przed najsuchszym czasem roku

• 3 stanowiska El Adam 250 km na zachód od Abu Simbel - ponad 20 kości i zębów dużych bowidów - Bos, kilkaset kości gazeli, zająca, kilka kości szakala, żółwia, ptaków, duża muszla skorupiaka prawdopodobnie pochodzenia nilotycznego, różne muszle ślimaków

• po okresie suszy 8800 kiedy pustynia mogła być opuszczona - teren zasiedlony przez grupy z wydłużonymi trójkątami różnobocznymi. Rozcieracze, skrobacze, rzadkie kawałki ceramiki - typ El Ghorab 8600 - 8200. Owalne domy z płyt w niższych partiach basenów. Brak znanych studni - pustynia chyba dalej niezasiedlona w najbardziej suchej części roku. Tylko 1 kość dużego bowida. Liczna gazela Dorcas, dalej - zając, pojedyncze kości dzikiego kota, jeżozwierz, pustynny jeż, płaz, ptak

• krótki okres suszy 8200 - 8100 zbiega się z końcem ceramiki typu El Ghorab

• powrót większego deszczu 8100 - 8000, typ El Nabta - stanowiska są większe, mają kilka dużych głębokich studni, niektóre z basenami płytkimi dla bydła, ostrza z trzonkiem i retuszowaną podstawą, przekłuwacze, rylce, skrobacze, notched, ostrza kościane, trójkąty różnoboczne ok. 1cm. Więcej rozcieraczy i naczyń ceramicznych ale nadal nie jest ich dużo. Dekoracja podobna do El Adam i El Ghorab, okazjonalnie jest kropkowana falista linia. 8100 - 7900.

• E-75-6 większe, seria płytkich, owalnych podłóg chat w 2 - 3 równoległych liniach, przy każdym domu 1 lub więcej dzwonowata jama magazynowa, w okolicy kilka głębokich (2,5m) i płytkich (1,5m) studni. Stanowisko blisko wielkiego basenu, zalewane deszczem w lecie. Domy używane wielokrotnie. Nasiona, owoce, bulwy - morfologicznie dzikie, mogło być uprawiane sorgo. Na 4 stanowiska El Nabta 2 miały kości dużych bowidów - Bos.

Środkowy neolit

• krótki okres suszy oddzielił neolit El Nabta od środkowego, który char. się obfitością ceramiki - dekorowana całej powierzchni gęstymi znakami grzebienia czy jakąś łopatką. Niektóre garnki są duże, robione lokalnie.

• Kamienne wyroby - z lokalnych skał, ciągłość w typologii - więc poprzedzająca ten okres ludność Nabty była w to włączona

• 7700 - 6500 - stanowiska od 1-2 domostw do wielodomowych wiosek w dużych basenach. Jedno bardzo duże osiedle wzdłóż plaży największej playi. Są małe stanowiska na piasku czy plateau przy basenach.

• Sezonowe osiedla - populacja się rozchodziła do małcyh w niższych partiach basenów podczas większości roku, szczególnie w sezosnie suchym, potem podczas mokrego sezonu łączyli się dużą społeczność wzdłóż brzegu wysokiej stojącej wody największej playi

• Różne typy domów - okrągłe i półziemiankowe (gł. 30-40cm), niektóre z ułożonych linii płyt, głębokie studnie do których można było wejść, jamy magazynowe

• Oprócz małych stanowisk - stanowiska wielokrotnie używane, z nowymi podłogami na górze mułu

• Na 5 stanowiskach było ponad 50 kości dużych bowidów

• Około 7000 - pojawiają się owce i kozy na stanowiskach w Nabta, nie ma ich przodków w Afryce - sprowadzone więc z pd-zach. Azji

• Zwierzęta - te z wczesnego neolitu + jaszczurka, wiewiórka ziemna, polny sczur, hiena, pustynni lis, 1 kość oryksa lub addaksa (antylopa). Dużo - zające, gazele Dorcas - jednak ogółem raczej biedne środowisko, 200 mm deszczu

• Kolejny krótki ale znaczący okres suszy krótko przed 6500 - woda opadła kilka m i podłoże wielu basenów - deflacja, nowy kształt. Teren prawdopodobnie opuszczony

Późny neolit

• 6500 wzrost deszczu, znów ludzie, ceramiczne i kamienne tradcycje różniły się

• ceramika polerowana i czasem smużona, paćkana od wewnątrz, przypomina tą znajdowaną potem 5400 - 6300 na stanowiskach Badari w Dolinie Nilu w G. Egipcie. Możliwe że wczesny pre-badaryjskie neolit był tu i stymulował lub był źródłem późnego neolitu z jego ceramiką na Saharze

• wiele palenisk - wiele oddzielnych epizodów zasiedlenia - są długie i owalne, wkopane delikatnie w powierzchnię, z węglem i wypalonymi skałami

• domy nieznane

• większość - obozy suchego sezonu w niższych partiach basenów zalewanych sezonowymi deszczami, wiele z kilkoma dużymi, głębokimi studniami

• wiele narzędzi na odłupkach odbijanych z 1 strony, retuszowane, denticulates, notches, kilka bifacjalnych grotów strzał stożkowatych lub rzadziej z wklęsłą podstawą

• 5300 opuszczenie

• fauna - nie tak obfita jak w środkowym, te same zwierzęata, podobne środowisko, też są duże bowidy

• późnoneolityczna Nabta - społeczna złożoność, kilkanaście ustawionych w rzędzie płyt (2x3m), okręgi mniejszych - kalendarz, pokryty kamieniami tumulus, 2 mniejsze z pochówkami krów, zlokalizowano 30 tumulusów z dużych, ostro uformowanych bloków skalnych

• stanowiska pasterzy bydła, grupy z niezidentyfikowanego terenu przyszły gdzie było dzikie bydło i podjęto pierwsze kroki jego udomowienia już - mogła to być Dolina Nilu między 1 i 2 kataraktą gdzie dzikie bydło było obecne, przemysly kamienne też były b. podobne do tych z wczesnych stanowisk Sahary

• brak studni na najwcześniejszych stanowiskach których pierwsi pasterze używali po letnich deszczach kiedy była jeszcze woda w basenach

• po 8000 kiedy dużę, głębokie studnie już były prawdopodobnie rezydowali tu cały rok

Dowody lingwistyczne

• Wskazują na obecność wczesnych pasterzy na wschodniej Saharze

• Nilo-saharyjskie korzenie słów

• Rodzina tych językow ma swoje gałęzie, np. 1 z podgrup - Kir jest tak złożona jak rodzina Indo-europejskich i podejrzewa się, że ma podobny wiek

• Pn-sudańska podrodzina zawiera saharo-sahelską podgrupę, dzisiaj grupy mówiące saharo-sahelskim są rozsiane od rzeki Niger na wschodzie do pn-zach wzgórz Etiopii

• Proto-północny sudański język zawiera rdzenne słowa takie jak - prowadzić, krowa, ziarno (zboże), kłos zboża, rozcieracz, dawać mleko - dowody na pasterstwo

• Są też słowa - okresowe schronisko, zrobić garnek

• Później - uprawiać, przygotować pole, wyczyścić (od chwastów), uprawiane pole - dowody na uprawę

• Dalej - ogrodzenie, paść, bydło

• Dalej - koza, owca, baran, jagnię - wskazuje na obecnosć małych zwierząt hodowlanych

• Są też - krowa, byk, wół, młoda krowa, jałówka

• 1 grupa języka wskazuje na pasterzy bydła -10000, potem pierwsze oznaki uprawy - 9000, proto-sahelski więc 8500

Dowody z innych części Północnej Afryki

• Gautier - udomowione bydło było na wybrzeżu Maurytanii i Mali około 4200 i w capeletti w górach pn Algierii ok. 6500. w tym samym czasie - mogło być w brzegowym neolicie Maghrebu, centralnej Saharze. Było w Menieet, Erg d-Admco - 5400, Adrar Rous - kompletny szkielet udomowionej krowy 5760 =_ 500

• Zachodnia Libia w Ti-n-torha Pn i Uan Muhuggiag 7438 , tu też czaszka udomowionej krowy 5950 +- 120

• Pn Czad w Gabrong i w Serir Tibesti - małe zwierzęta - 6000 i mogły być od 7500

• Niższa Dolina Nilu - Merimda - 6000, 5400, też neolit Fajum 6400 - 5400 - są też udomowione świnie, owce, kozy

• G. Egipt - predynastyczna El Khattarra 5300

• Badari przed 5400, może 6300

• Sudan koło Chartumu, neolit chartumski 6000

• Żadne jednak 9000-7000 nie ma udomowionego bydła

Inne opinie

• debaty o tym czy bowidy były dzikie

• sugestia - kości dużych bowidów - rzadkie, bosy prawdopodobanie narzucające się i nie związane z datowanymi stanowiskami na których występowały

• niemozliwe jest dobre datowanie tych dużych bowidów - kolagen nie jest zachowany w kościach znajdowanych w bardzo suchym środowisku

• nie ma dużych bowidów żyjących teraz we wschodniej Saharze i nie było ich przez kilka tysiącleci

• próbki nie odzwierciedlają (wg niektórych) prawdziwego zakresu występowania zwierząt

• Gautier zidentyfikował długą listę zwierząt z tych stanowisk i oprócz gazel i zajęcy żadne nie są powszechne. Są w większości małe i przyzwyczajone do pustyni. Próbki dawały więc jednak obraz zwierząt.

• Krytyka teorii Gautiera: 1) środowiskowy argument - zidentyfikowano dzikie bydło, afrykańskiego bizona, zebry, gazele od wczesnego neolitu w Oazie Dakhla, 300 km na pn od Bir Kiseiba - jeśli to prawdziwy inwentarz tego okresu to teren ten musiał być bardziej mokry niż wskazują na to dowody geologiczne. W rzeczywistości ten inwentarz zawiera gatunki które wymagają dużo więcej wilgoci niż gatunki, które były w Dolinie Nilu w tym samym czasie. To sugeruje że środowisko w Dakhla było bogatsze i bardziej gościnne niż to wzdłóż Nilu. Inwentarz wschodniej Sahary nie zawiera addaksów, który do dziś jest na centralnej Saharze, czy onyxów, żyraf, nosorożców, słoni, których by się oczekiwało nawet w najbardziej suchych środowiskach. Żyrafy przetrwały do dziś w rejonach Gilf Kebir gdzie była woda. Nie ma dowodów na żyrafę we wschodniej Saharze po tym jak jeziora ostatniego interglacjału stały się suche między 70000 i 65000. okazjonalnie kły słonia i częściowo czaszka znajdowane na stanowiskach neolitycznych - jako środkowopaleolityczne lub wcześniejsze skamieliny zbierane przez neolitycznych ludzi. Wg badaczy wschodnia Sahara była zbyt sucha dla tych dużych ssaków, które, oprócz słonia, potrzebują bliskiego źródła wody. 2) osteologiczny argument - niektóre kości są większe niż udomowionego bydła, mogły to być afrykańskie bawoły (nie bizony - poprawić) albo gigantyczne bawoły. Możliwe też, że badania ograniczyły się do lepszych terenów, bardziej tropikalnych gdzie istniały stałe jeziora we wczesnym holocenie, mogło to doprowadzić do błędów w interpretacji. W centrum wielu basenów są rozległe pozostałości typowych glin playi, które łączą się z mułami i piaskami przy krańcach playi. Nie ma wodnych gatunków kręgowców a inne zwierzęta oprócz dużych bowidów nie potrzebują stałej wody. Dlatego odrzuca się hipotezę gdzie bydło było integralną częścią naturalnej, dzikiej fauny wschodniej Sahary we wczesnym holocenie. Bydło musiało być pod kontrolą ludzi i dlatego musiało być przynajmniej we wczesnym stadium udomowienia. Prowadzono je od 1 do 2 źródła wody i potem wracano z nim do miejsca wody stałej.

• W Dolinie Nilu w tym czasie dzikie bydło było liczne. Możliwe że po letnich deszczach szło na zachód po trawę i potem wracało do doliny przed suchym sezonem. Mogło tak się stać w nabta, ale nie w Bir Kiseiba 250 km na zachód od Nilu. Ale dlaczego skoro szło dalej, dlaczego inne średnie zwierzęta nie szły?

• Możliwe też że kości bydła to resztki jedzenia przynoszone z Doliny Nilu przez grupy łowców - ale jest to mało prawdopodobne bo kośćmi były dolne części kończyn które mają mało lub nie mają wcale mięsa i są odrzucane na miejscach oprawiania zwierząt

Podsumowanie

• stanowisko Qadan w Tushka 14500 czaszki bydła jako markery pochówków

• stanowisko Arkinian 10500

• bydło na obu stanowiskach rozpadło się na 2 duże grupy - męską i żeńską - obie to dzikie bosy

• stanowisko rzeźnicze koło Esna w Egipcie 19100 - szczątki 6 bardzo dużych bosów, dużo większe od wcześniejszych w Dolinie Nilu i tych ze środkowego paleolitu

• Gautier - bosy w Dolinie Nilu mogły być dużo większe niż się uważa i że te duże z Qadan i Arkinian były żeńskimi, te mniejsze więc mogły być we wczesnym stadium udomowienia. Morfologicznie bydło ze wschodniej Sahary byłoby więc tym które byłoby w tym zaczątkowym stadium udomowienia.

• Udomowione bydło prawdopodobnie było obecne we wschodniej saharze 9000 lat temu i może wcześniej, ale nie ma tu czegoś takiego jak dowody i że postępy nauki nie są na nich do końca oparte

• Przyszłe badania DNA mogą pokazać czy bydło z Afryki i pd-zach Azji należy do tej samej puli genowej czy reprezentuje 2 różne populacje rozdzielone przez wiele tysięcy lat

---