Prof. dr hab. Marta Bogdanowicz

Wspomaganie rozwoju osób z dysleksja rozwojową

Temat 1. SPECJALNE POTRZEBY EDUKACYJNE (SPE)

Historia:

• 1978 Wielka Brytania: Warnock Report

• nowy termin - Special Educational Needs (SEN)

Odsetek:

• 20% ( jedno dziecko na pięcioro)

Definicja:

• Uczniowie ze SPE nie potrafią podołać wymaganiom podstaw programowych, przy stosowaniu rutynowych metod nauczania

Specjalne potrzeby edukacyjne

•   specjalny program nauczania

•        specjalne metody nauczania

•        specjalnie przygotowany nauczyciel

•       specjalny system wymagań i oceniania

•        specjalne rozwiązania organizacji nauczania

Uczniowie z SPE:

• wybitnie zdolni

• w niepełnosprawnością intelektualną (upośledzeniem umysłowym)

• inteligencją niższa niż przeciętna

• z wadami zmysłu

• z niepełnosprawnością ruchową

• z zaburzeniami rozwoju mowy (SLI)

• ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się

Obszar specyficznych trudności w uczeniu się (sprawność intelektualna w normie)

- umiejętności szkolnych:

• czytania ( najczęściej w powiązaniu z trudnościami w opanowaniu poprawnej pisowni - dysleksja)

• opanowania poprawnej pisowni (trudności występujące także w postaci izolowanej - dysortografii)

• poprawnego poziomu graficznego pisma (dysgrafia - trudności powiązane z dyspraksją )

• arytmetyki (dyskalkulia)

- uczenia się umiejętności z życia codziennego

• układów tanecznych

• prowadzenia samochodu

• orientacji na mapie

• układów gimnastycznych

• rzucania do celu i chwytania

• czytania i pisania nut

• i innych umiejętności potrzebnych w życiu codziennym

- dysleksja problemem całego życia

Realność specyficznych trudności w uczeniu się (dysleksji, dysortografii, dysgrafii, dyskalkulii):

zaburzenia funkcjonalne O.U.N, inaczej:

• nieharmonijny rozwój psychoruchowy, dysharmonie rozwoju, deficyty rozwojowe

• mikrozaburzenia, dysfunkcje, zaburzenia funkcji (wzrokowo-przestrzennych, słuchowo-językowych, ruchowych, integracji percepcyjno-motorycznej)

• zaburzenia funkcjonowania analizatorów (wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno-ruchowego, współdziałania)

wskutek zmian strukturalnych O.U.N:

• nietypowego, nieprawidłowego rozwoju o.u.n,

• mikrouszkodzenia o.u.n

Temat 2. DYSLEKSJA ROZWOJOWA

• Historia badań nad dysleksją

dysleksja nabyta : XVIII-XIX wiek - naukowe badania tego zjawiska u dorosłych po przebytym uszkodzeniu mózgu, w powiązaniu z afazją.

dysleksja rozwojowa : pierwsza publikacja (opis przypadku) 1896

• Co to jest dysleksja? - Definicje

Definicja International Dyslexia Association (USA) - 1994

• Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się.

• Jest specyficznym zaburzeniem uwarunkowanym konstytucjonalnie.

• Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów,

co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania

fonologicznego.

• Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych.

• Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu (reading problems), dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania (writing) i poprawnej pisowni (spelling)”.

(tłum. M. Bogdanowicz)

TERMINOLOGIA

DYSLEKSJA ROZWOJOWA (legastenia) - syndrom specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu.

3 formy dysleksji rozwojowej:

• dysleksja - specyficzne trudności w nauce czytania, którym często towarzyszą trudności w pisaniu

• dysortografia - trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, które mogą współwystępować z trudnościami w czytaniu

• dysgrafia - trudności w zakresie opanowania czynności pisania, niski poziom graficzny pisma

Dyslektyk czy osoba z dysleksją ?

Nowe terminy:

1/ ryzyko dysleksji (Bogdanowicz 1993)
2/ głęboka (nasilona) dysleksja (Bogdanowicz 2000)
3/ dysleksja częściowo skompensowana (2004)

Etiologia i patomechanizm - informacje na ten temat w lekturach obowiązkowych

CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ: badania z lat 60-80
ok. 10 % - umiarkowane nasilenie (czyli 3-4 dzieci w klasie)
ok. 4% - poważne nasilenie dysleksji (głęboka dysleksja) czyli 1 dziecko w klasie
/ Bogdanowicz 1987; ICD-10 2003/

ale…częstość występowania dysleksji rozwojowej nie równa się liczbie OPINII

Liczebność opinii w gminach dot. egzaminu gimnazjalnego np. 2004/5
1/ Sopot -pow. 40%
2/ Warszawa, Kraków, Wrocław - pow. 30%
3/ Gminy wschodniej Polski, Śląska, woj. wielkopolskiego - 0% - 1%

Pytania i kontrowersje

• Dlaczego tak dużo opinii?

• Dlaczego tak duże różnice pomiędzy gminami?

• Czy zwiększa się liczba osób z dysleksją?

Wzrasta liczba przypadków dysleksji rozwojowej

1. Większa wiedza naukowa o dysleksji (110 lat od odkrycia dysleksji - 1896 )

2. Działalność NGO (Organizacje pozarządowe) (EDA 1987; PTD - 1990)

3. Wyższa świadomość społeczna („leń”, „matoł”, „zdolny leń”)

4. Brak naturalnych okazji do usprawniania deficytów rozwojowych

• zabaw manipulacyjnych (gotowe zabawki), wycinania nożyczkami (domek, ubranka dla lalek, zabawki na choinkę

• rysowania

• okazji podczas samoobsługi (ubiory z ułatwieniami)

• zabaw „podwórkowych” (rymowanki, ćwiczeń „równoważnych”)

• kontaktu z książką (codziennego głośnego czytania dziecku i z dzieckiem)

• motywacji do czytania (przykład rodziców)

5. Więcej osób niepełnosprawnych:

• częściej nieprawidłowa ciąża i poród (zatrucie środowiska, późne macierzyństwo)

• postęp w medycynie

Wzrasta liczba opinii dysleksji rozwojowej - błędy diagnozy:

a/ nieuzasadnione wydawanie opinii o dysleksji rozwojowej w przypadkach :

• wyłącznie zaniedbania środowiskowego

• niedosłuchu

• schorzeń neurologicznych

• inteligencji niższej niż przeciętna

b/ słabość narzędzi diagnostycznych: do 2009 roku

• stare normy

• normy na małej grupie dzieci

• brak norm polskich (normy francuskie)

• niska wiedza dotycząca interpretacji wyników badań

Symptomatologia dysleksji rozwojowej

szczegółowy opis symptomów w okresie niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym czyli dysfunkcje:

wzrokowo - przestrzenne

słuchowo - językowe

ruchowe

oraz narzędzie do diagnozowania tj Skala Ryzyka Dysleksji - w książce M.Bogdanowicz (2005) „Ryzyko dysleksji”

• Symptomy ryzyka dysleksji w klasie „0”

• symptomy dysharmonii rozwojowych czyli dysfunkcje:

• ruchowe

• wzrokowo - przestrzenne

• słuchowo - językowe

• izolowane i nasilone trudności w czytaniu

• Wiek szkolny (klasa I - III)

• nadal utrzymują się dysfunkcje:

• ruchowe

• wzrokowo - przestrzenne

• słuchowo - językowe

• czytanie wg D.Bakkera (1990)

nasilone trudności w nauce czytania ( tzw. dukanie):

• mało błędów lecz wolne tempo czytania

• prymitywna technika (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną

syntezą słowa)

• słabe rozumienie tekstu

albo tzw. czytanie po łebkach

• bardzo szybkie tempo czytania lecz z wieloma błędami

• domyślaniem się treści na podstawie kontekstu

• często niewłaściwie i słabe rozumienie przeczytanego tekstu

• pisanie:

Specyficzne trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (błędy) związane z zaburzeniami funkcji wzrokowo-przestrzennych:

• trudność z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter

o skomplikowanej strukturze (np. F, H, Ł,G)

• mylenie liter podobnych pod względem kształtu: np. l - t - ł, m-n;

• mylenie liter identycznych lecz inaczej położonych w przestrzeni

(p-b - d-g)

• popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów

• pisanie:

i/lub specyficzne trudności (błędy) z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju funkcji słuchowo-językowych:

• mylenie liter odp. głoskom podobnym fonetycznie (z-s, w-f, d-t, k-g)

• trudności z zapisywaniem zmiękczeń

• mylenie głosek i - j, głosek nosowych (ą - om, ę - en)

• nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab

• pisanie wyrazów bezsensownych; nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda)

• arytmetyka:

• zapisywanie cyfr zwierciadlanie

• odczytywanie liczb od prawej do lewej strony

• trudności z zapamiętywaniem szeregów cyfr (szczególnie wspak)

• mylenie znaków nierówności

• trudności z nauczeniem się tabliczki mnożenia

Wiek szkolny (klasa IV-VI)

• nadal utrzymują się niektóre dysfunkcje wzrokowo - przestrzenne i słuchowo - językowe:

• trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej

percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej

(geometria, geografia - np. znajomość mapy, muzyka - czytanie

i zapis nut, chemia - np. zapisywanie reakcji)

• trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej

percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy (języki obce,

historia - np. znajomość nazwisk, nazw)

• trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej

orientacji w czasie (historia)

• czytanie:

• wolne tempo czytania

• niechęć do czytania

• pisanie:

• nieprawidłowa pisownia, w której dominują błędy ortograficzne

• arytmetyka i geometria:

• odczytywanie liczb od prawej do lewej strony

• trudności z operowaniem „długimi” liczbami (z wieloma zerami lub miejscami po przecinku)

• trudności z zapamiętywaniem szeregów cyfr (szczególnie wspak)

• mylenie znaków nierówności

• trudności z utrwaleniem tabliczki mnożenia

• trudności z przestrzenną organizacją zapisu działań „w słupkach”

• trudności z wykonywaniem zadań z geometrii

Okres adolescencji

• czytanie:

• wolne tempo czytania

• trudności ze zrozumieniem i zapamiętaniem przeczytanego tekstu

• niechęć do czytania

• pisanie:

• nieprawidłowa pisownia, w której dominują błędy ortograficzne

• tylko błędy ortograficzne przy znajomości zasad pisowni

• trudne do odczytania odręczne pismo

• pozostaje jedynie wolne tempo i niechęć do czytania

• pozostają typowe błędy ortograficzne pomimo znajomości zasad pisowni

• utrzymują się symptomy zaburzeń emocjonalno-

• motywacyjnych

Dorosłość

• funkcje językowe:

• trudność z przypominaniem sobie nazw, nazwisk

• przekręcanie długich słów

• trudności z formułowaniem wypowiedzi słownych

• trudności z opanowywaniem języków obcych, głownie w formie pisanej

• orientacja w przestrzeni i czasie :

• trudności z odróżnianiem strony prawej od lewej

• kłopoty z czytaniem mapy lub z orientowaniem się w nieznanym terenie

• zapamiętywanie:

• trudność z zapamiętaniem i dokładnym przekazywaniem

informacji odebranych przez telefon

• trudność z płynnym wymienieniem wszystkich nazw miesięcy

w prawidłowej kolejności

• trudność z wymienieniem kolejnych nazw miesięcy od końca do początku

• czytanie:

• wolne tempo czytania

• niechęć do głośnego czytania

• niechęć do czytania długich tekstów i grubych książek

• kłopoty z zapamiętywaniem sensu przeczytanego tekstu

• formularze wydają się niejasne i trudne do wypełnienia

• pisanie:

• błędy ortograficzne

• częste błędy przy wypełnianiu czeków lub przekazów

• trudne do odczytania odręczne pismo

• trudności ze zautomatyzowaniem własnego podpisu

• arytmetyka i liczby :

• mylenie numerów np. autobusów takich jak 95 i 59, 6 i 9

• mylenie kolejności cyfr przy wykręcaniu numeru telefonicznego

• mylenie dat i godzin, przez co zdarza się przegapić jakieś spotkanie

• trudności z dodawaniem w pamięci, bez pomocy palców czy kartki papieru

Dysleksja rozwojowa to problem całego życia

Symptomy dysleksji zmieniają się na różnych etapach życia zależnie od:

• metod edukacji

• udziału w terapii pedagogicznej

• okresu podjęcia zajęć korekcyjno - kompensacyjnych

• indywidualnych możliwości kompensacji (inteligencja, obszar i głębokość dysfunkcji)

Istnieje stała gotowość do wznowienia się objawów dysleksji w sytuacjach stresowych, braku treningu lub kontaktu z językiem

Diagnoza i diagnozowanie dysleksji rozwojowej :

• 1 etap - ocena gotowości szkolnej ( CMPPP, 2006),

• 2 etap - ocena ryzyka dysleksji:

- Skala Ryzyka Dysleksji (Bogdanowicz, 2005) - dla 6 i 7 latków;

- „Bateria-8” dla 8 -latków Bogdanowicz, Sajewicz-Radtke, Radtke, Kalka, Gedutiene,

2008)

• 3 etap - diagnoza dysleksji

- „Diagnoza dysleksji u uczniów klasy III szkoły podstawowej” (Bogdanowicz, Jaworowska, Krasowicz-Kupis,Matczak, Pelc-Pękala, Pietras, Stańczak, Szczerbiński, 2008)

Generalne zasady pracy z uczniem z dysleksją:

Pamiętając, że uczniowie z dysleksją to uczniowie wymagający:

• powtarzaj! Powtarzaj! I jeszcze raz powtarzaj!

• stosuj różnorodne techniki

• korzystaj z metody stymulacji wielozmysłowej i polisensorycznego uczenia się

• baw się razem ze swoimi uczniami

• używaj przyjaznych materiałów do nauki

• traktuj ich indywidualnie (każda osoba z dysleksją jest inna)!

• pomagaj swoim uczniom skoncentrować się (przerwy, różnorodne zadania)

• podkreślaj silne strony ucznia i na nich opieraj się w pracy (np. wysoki iloraz, zdolności wzrokowe)

• dawaj dobre polecenia i wyjaśnienia (krótkie, zwięzłe i jasne)

• stwarzaj swoim uczniom okazję do tego, aby mogli uczyć się praktycznie, w działaniu (plakaty, scenki etc.)

• stosuj techniki skojarzeń, strukturowania materiału („mapy umysłowe”)

• techniki mnemotechnicznego zapamiętywania („haków”)

• wymagaj od swoich uczniów z dysleksją, dostosowując je do ich możliwości i ograniczeń!

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY PRACY Z UCZNIAMI Z DYSLEKSJĄ

Uczniowie z dysleksją często mają niską samoocenę, więc nauczyciel powinien:

• pamiętać, że uczniowie z dysleksją potrzebują dużo wsparcia i pochwał oraz nauczyć się dostrzegać nawet ich małe sukcesy - nagradzaj za nawet małe osiągnięcia.

• pomagać przezwyciężyć problemy, nie zapominając o mocnych stronach swoich uczniów

• upewniać się, że jego uczniowie z dysleksją odnoszą jakieś formy sukcesu i mają tego świadomość

• zaakceptować fakt, że uczniowie z dysleksją potrzebują zawyczaj więcej zrozumienia i wsparcia niż inni z powodu trudności, jakie przeżywają w szkole

• pamiętać, że lepiej czasem jest cofnąć się niż iść do przodu z materiałem za wszelką cenę, narażając uczniów na porażkę

• nie być nadopiekuńczy. Lepiej zaoferować „wędkę niż rybę”! Zadaniem nauczyciela jest zachęcać ucznia do samodzielności w zdobywaniu wiedzy

• wymagać, ale wyznaczając cele, które uczeń ma szansę osiągnąć

Uczniowie z dysleksją często mają obniżoną motywację. Dlatego nauczyciel powinien:

• pamiętać, że motywacja jest kluczem do sukcesu

• być pozytywnie i optymistycznie nastawiony do swoich uczniów

• tak postępować, aby uczniowie z dysleksją mieli pozytywny stosunek do przedmiotu

TECHNICZNE ASPEKTY PRACY Z UCZNIAMI Z DYSLEKSJĄ

• Bądź w kontakcie z rodzicami dzieci z dysleksją - będziecie bardziej skuteczni.

• Zapoznaj się z opinią psychologiczną każdego z Twoich uczniów. Dokumenty tego typu są cennym źródłem informacji zarówno na temat deficytów, jak i ich mocnych stron. Znajdziesz tam także sugestie dotyczące sposobu postępowania.

• Dowiedz się, w jaki sposób uczą się Twoi uczniowie i naucz się, z tego korzystać. Każdy uczeń ma swój styl uczenia się - indywidualne preferencje dotyczące przetwarzania wzrokowego, słuchowego, dotykowego i kinestetycznego. Poza tym niektóre dzieci wolą uczyć się w grupie a inne same.

Nowe technologie

Wsparcie farmakoterapeutyczne

PRAWA UCZNIÓW Z DYSLEKSJĄ

• Rozporządzenia MENIS z dnia 30 kwietnia 2007: (Dz. U. nr 83, p. 562)

w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów i sprawdzianów w szkołach publicznych.

Rozdział 1,  § 6 .

• 1. Nauczyciel jest obowiązany, na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, dostosować wymagania edukacyjne, o których mowa w § 4 ust. 1, pkt 1, do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom.

• 2. Dostosowanie wymagań edukacyjnych (...) następuje także na podstawie opinii niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym niepublicznej poradni specjalistycznej (...).

Rozdział 1, §10.

1.  Dyrektor szkoły, na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) oraz na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, albo niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym niepublicznej poradni specjalistycznej, (...) zwalnia ucznia z wadą słuchu lub z głęboką dysleksją rozwojową z nauki drugiego języka obcego (...). Zwolnienie może dotyczyć części lub całego okresu kształcenia w danym typie szkoły.

Rozdział 4, § 37

1. Uczniowie (słuchacze) ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się mają prawo przystąpić do sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego w warunkach i formie dostosowanych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia (słuchacza), na podstawie opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, albo niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym niepublicznej poradni specjalistycznej, spełniającej warunki, o których mowa w art.71b ust.3b ustawy.

Rozdział 4 § 42.3.

• Dla uczniów (słuchaczy), o których mowa w § 37 ust.1,2 i 5, czas trwania sprawdzianu lub egzaminu gimnazjalnego może być przedłużony, nie więcej jednak niż o:

• 30 minut - w przypadku sprawdzianu;

• 60 minut - w przypadku części pierwszej i części drugiej egzaminu gimnazjalnego; 45 minut - w przypadku części trzeciej egzaminu gimnazjalnego

Warunki korzystania z praw

• Opinia musi zawierać stwierdzenie występowania dysleksji rozwojowej lub także określenie w jakiej formie występuje np. dysortografii, dysgrafii.

• Opinia musi być złożona w szkole do końca września tego roku, w którym odbywa się egzamin.

• Takie same rygory dotyczą egzaminu maturalnego

Rozdział 5, § 59.33.3. Egzamin maturalny
Opinia, o której mowa w ust.1, powinna być wydana przez poradnią psychologiczno-pedagogiczną, w tym poradnia specjalistyczną, nie później niż do końca września roku szkolnego, w który jest przeprowadzany egzamin maturalny, i nie wcześniej niż na 4 lata przed terminem egzaminu maturalnego.

Bibliografia:

1. Bogdanowicz M.: (2003, 2005) Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk : Wyd. Harmonia.

2. Bogdanowicz M., Adryjanek A. (2004) Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów. Gdynia: Wyd. Operon.

3. Bogdanowicz M., Adryjanek A., Rożyńska M. (2004) Uczeń z dysleksją w domu. Gdynia: Wyd. Operon.

4. Krasowicz-Kupis G (red) (2006): Dysleksja rozwojowa. Perspektywa psychologiczna, Gdańsk: Wyd. Harmonia,

8

---