4745


Oświecenie

„Zaklęcie” Czesława Miłosza - nawiązanie do racjonalizmu i klasycyzmu.

Racjonalizm był nierozerwalnie związany z głównym prądem ideowym oświecenia - krytycyzmem. Racjonalizm, którego ojca dopatrywano się w Kartezjuszu stanowił oparcie dla krytycyzmu. Racjonalizm szczególną wagę przywiązywał do roli rozumu w poznawaniu prawdy.

Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne, zaangażowanie w społeczno-kulturowe przemiany. Klasycyzm odwołuje się do literatury starożytnej eksponując język jasny, przejrzysty, pełen harmonii i elegancji. Budowę taką reprezentuje "Zaklęcie" Miłosza.

" Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony"

"Nieprzyjaciel rozpaczy, przyjaciel nadziei"

"On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana"

"I prowadzi nam rękę, więc piszemy z wielkiej litery

Prawda i Sprawiedliwość, a z małej kłamstwo i krzywda"

"W zarząd oddając nam wspólne gospodarstwo świata"

"Piękna i bardzo młoda jest Filo-Sofija

I sprzymierzona z nią poezja w służbie Dobrego"

Budowa wiersza:

10. J.J.Rousseau - koncepcja powrotu do natury, polemika z racjonalizmem oświeceniowym.

Pojęcie natury czy stanu naturalnego sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, niejako "naturalnych" cech człowieka i świata. Bywają one - jak stwierdził Rousseau - zniekształcane w rozwoju cywilizacyjnym, należy więc przywrócić to co zgodne z naturą. A zgodne z naturą są podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia.

Szczęście jednostki, harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, osiągane pracą, prowadzącą do postępu, było więc także jednym z podstawowych dążeń epoki.

Idea powrotu do natury, zwana również od nazwiska jej twórcy russoizmem stanowiła przeciwwagę dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata. Według francuskiego filozofa, w otoczeniu natury człowiek był prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacyjny spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych.

Rouseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowywałoby w nim pierwotne, utracone właściwości i przygotowywało do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Twierdził, że najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, a panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Swoje poglądy Rousseau zawarł w "Rozprawie o naukach i sztukach" ,

a następnie potwierdził w "Umowie społecznej", będącej konkretną wizją nowego porządku.

Rousseau rozróżniał dwa typy nierówności: naturalną (różnica wieku, płci, siły, talentu...) oraz społeczną (jedni są uprzywilejowani kosztem innych). W "Umowie społecznej wypowiada się bardzo krytycznie o monarchii, a z wielką aprobatą o demokracji, która jest dziełem wszystkich obywateli współtworzących prawa. Tytułowa umowa społeczna odnosi się do sposobu postrzegania władzy. Obywatele zawierają z wpływową grupą umowę. W zamian za powierzoną władzę, grupa rządząca ma zapewnić optymalne warunki do rozwoju i szczęścia człowieka.

Idea powrotu do natury jest również zawarta w "Nowej Heloizie". Jest t powieść epistolarna będąca korespondencją pary kochanków - Julii i Saint-Preux. W powieści na plan pierwszy wysuwają się uczucia dwojga bohaterów,

a pierwiastek emocjonalny wyraźnie góruje nad intelektualnym. Miłość dwojga kochanków często pozostaje w konflikcie z fałszywymi normami społecznymi i konwenansami.

1. Inicjatywy polskiego oświecenia.

1) Biblioteka im. Załuskich - 1747r. - jedna z pierwszych bibliotek publicznych w świecie, bogate zbiory liczące 400 tys. egzemplarzy w tym rękopisy staropolskie

2) Collegium Nobillum - 1740r. - elitarna szkoła dla chłopców z wyższych sfer; założona przez Stanisława Konarskiego; reformy : zniesienie kary chłosty, wprowadzenie nauk przyrodni- czych, język polski językiem wykładowym

3) Szkoła Rycerska - 1765/95r. - tzw. Korpus Kadetów; komendantem został książe Adam K. Czartoryski; szkoła przygotowywała nie tylko do służby wojskowej, ale dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne; kierowała się zbiorem nakazów - "Katechizmem kadeckim" autorstwa komendanta, a jej oficjalnym hymnem był wiersz Krasickiego "Święta miłości kochanej ojczyzny"; absolwenci: Julian Ursyn Niemcewicz, Kazimierz Kniaziewicz, Tadeusz Kościuszko

4) Komisja Edukacji Narodowej - 1773r. - pierwsze w świecie ministerstwo oświaty; reforma szkolnictwa - od szkół elementarnych(parafialnych) do wyższych - zezwolenie na naukę dziewcząt w szkołach, podporządkowanie szkół niższych akademiom : Głównej Szkole Koronnej w Krakowie i Głównej Szkole Litewskiej w Wilnie; główne hasło KEN-u : "Stworzyć naród przez wychowanie publiczne";

5)Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych -1775/94r. - zaopatrzenie szkół w podręczniki do nauczania w zreformowanej oświacie

6)Towarzystwo Przyjaciół Nauk - 1800/32r. - zalążek PAN-u

7)"Monitor" - 1765/85r. - pismo (2 x tygodniowo); "czasopismo moralne" wzorowane na angielskim "Spektatorze", inspirowane i wspierane finansowo przez króla stało się główną trybuną propagowania reform; wprowadzenie nowych form literackich : felietony, eseje, ar-tykuły, reportaże, listy do redakcji i odpowiedzi na listy - autorzy krytykują sarmackie zaco-fanie, postulują nowy wzór osobowy szlachcica oświeconego, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach politycznych i gospodarczych Polski, walczą o tolerancję reli-gijną i o świecką edukację, propagują myśli i koncepcje zawarte w postulatach Locke'a, Woltera, Rousseau i "Encyklopedii"

8)"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" 1770/77r. - magazyn literacki uczestników obiadów czwartkowych; za wzór stawiało osobę Jana Kochanowskiego;

9)obiady czwartkowe - gośćmi u Stanisława Augusta Poniatowskiego byli : A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec; zasługi Poniatowskiego : mecenas sztuki i literatury, reformator

10)Teatr Narodowy - 1765r. - czasy świetności : W. Bogusławski ("Krakowiacy i Górale"), F. Bohomolec, F. Zabłocki ("Fircyk w zalotach"), J. U. Niemcewicz ("Powrót posła")

11)Sejm Czteroletni - 1788/91r. Konstytucja 3 Maja : zniesienie liberum veto, dziedziczność tronu, prawa dla mieszczan, opieka dla chłopów

12)nowe czasopisma powstałe w trakcie Sejmu Czteroletniego : "Gazeta Narodowa i Obca", "Gazeta Warszawska", "Pamiętnik Historyczno-Polityczny", "Magazyn Warszawski"

2.Bajki I. Krasickiego - alegoria a symbol, filozofia bajek.

ALEGORIA - znak językowy mający oprócz swojego znaczenia dosłownego jeszcze inne ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane, w zasadzie umowne, usankcjonowane tradycją, np.: sowa - mądrość, lis - chytrość

SYMBOL - o danym utworze literackim - zbiór ukrytych i niejasnych treści dopusz- czających rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach - w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie; symbol stale powtarzający się w pewnej funkcji staje się alegorią

BAJKA - krótka opowieść wierszem lub prozą będąca ilustracją pewnej prawdy ogólnej, często satyryczna z morałem na temat ludzkich charakterów i postaci; bohaterowie są to najczęściej zwierzęta

TYTUŁ

BUDOWA

TYP

MORAŁ

NAUKA MORALNA

"Szczur i kot"

epigramatyczna

alegoryczna

"...gdy się dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił,/ Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił."

zbytnia pewność siebie nie popłaca.

"Ptaszki w klatce"

epigramatyczna

alegoryczna

"Jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę."

najlepsze miejsce do życia to miejsce, gdzie się wychowało - dom rodzinny, stare zwyczaje

"Filozof"

epigramatyczna

satyryczna

"Przyszła słabość, aż mędrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył."

umieć przystosować wiedzę praktyczną do teoretycznej; "jak trwoga to do Boga"

"Groch przy drodze"

narracyjna

satyryczna

"Niech się miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi."

nie przesadzać z ostrożnością

"Jagnię  i wilcy"

epigramatyczna

alegoryczna

"Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie."

"Dewotka"

epigramatyczna

satyryczna

"Mówiąc właśnie te słowa : "i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy" biła bez litości."

należy być chrześcijaninem i robić to co się mówi (słowa modlitwy)

"Kruk i lis"

narracyjna

alegoryczna

"Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym."

nie dać się zwieść zbytnim pochwałom - rozwaga

"Malarze"

epigramatyczna

satyryczna

"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze."

ludzie lubią pochlebstwa, a szczerość nie popłaca

"Wilczki"

narracyjna

alegoryczna

oddawanie się rzeczom błahym zmyla czujność na rzeczy ważne

"Przyjaciele"

narracyjna

alegoryczna

"Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły."

prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie

"Dzieci i żaby"

narracyjna

satyryczna

"Źle się bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie."

znęcanie się nad słabszym, zabawa jego kosztem jest złem

"Lew pokorny"

epigramatyczna

alegoryczna

"Żle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze."

krytyka silniejszego nie popłaca, bo "prawda w oczy kole"

"Mądry i głupi"

epigramatyczna

satyryczna

"Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(...)/ dlaczego dzwon głośny, bo w środku pusty"

należy mało, ale mądrze mówić

"Lis i osieł"

epigramatyczna

alegoryczna

"Głupi ten, kto wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela,/ umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela."

FILOZOFIA BAJEK:

- łączenie ze sobą paradoksu, sceptyzmu i etyki zdrowego rozsądku

- filozofia pesymistyczna

- piętnacja natury ludzkiej, wyzyskiwania słabszych i okrucieństwa

- zachowanie umiaru, nieufności i postawy asekuracyjnej

- dydaktyczna rola bajek - autor wychowawcą

- wskazywanie drogi medytacji nad życiem

- Krasicki w bajkach drwił z głupoty i naiwności ludzkiej, nie litował się nad ofiarami własnej głupoty oraz oburzał się na moralność uznającą prymat siły nad prawem

Utopia ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" Krasickiego) a antyutopia ("Folwark Zwierzęcy" Orwella).

a)"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"

UTOPIA - nazwa pochodzi od łacińskiego tytułu dzieła Tomasza More'a; motyw społeczeństwa egalitarnego ("egalite" = " równość "); utopia swe źródła ma w dziełach Platona i Arystotelesa (literatura egalitarna)

Znane motywy Utopii w literaturze : Francis Bacon "Nowa Antlantyda", J. Swift "Pod- róże Guliwera", Wolter "Kandyd", I. Krasicki "Mikołaja Doświadczyńskiego przypad- ki"

1)Treść i problematyka utworu

Powieść jest połączeniem kilku modnych wówczas rodzajów powieści : obyczajowej, utopijnej i awanturniczej. Utopia w utworze to część II. Widzimy tu Doświadczyńskiego na fantastycznej wyspie Nipu. Bohater styka się tu z patriachalnym układem stosunków społecznych. Ludzie zajmują się rolnictwem, "wszystko tu pod równym wymiarem", panuje sprawiedliwość, wzajemna miłość, poszanowanie tradycji - a co najważniejsze - w kraju tym wszyscy pracują i cenią pracę jako wartość społeczną. "Praca - mówi mędrzec Xaoo - musi być większa, ale też sama praca tyle ze sobą dobra prowadzi, iż jej oszczędzać jest to krzywdę istotną samemu sobie czynić". Mikołaj Doświadczyński, będąc parobkiem u nipuańskiego gospodarza, poznaje wartość pracy jako źródła zdrowia fizycznego i moralnego. Sam w swoim pamiętniku zapisuje :

"Praca, która z początku zdawała mi się nieznośna, stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory (dolegliwości nerwowe), reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i karlsbadzkie (wody lecznicze), ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzać i krzepić (...) mój kucharz(...), sam się powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy".

"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" stanowią opwieść, która ma bawić i uczyć zarazem. Ostrze krytyki kieruje Krasicki w stronę wychowania sarmackiego i w stronę cudzoziemszczyzny. Utopia nipuańska kryje w sobie krytykę feudalnych stosunków społecznych i politycznych, a chociaż nie formułuje programu konkretnych reform społecznych wyraża jakby naturalne pragnienie zmiany ustroju w duchu sprawiedliwości i powszechnej miłości.

b)"Folwark Zwierzęcy"

ANTYUTOPIA(utopia negatywna) - przedstawia zazwyczaj społeczeństwo jako nad miernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w czło- wieku jego indywidualność. Antyutopia to zwykle polemika z utopią, jej ideologią i wiarą w świetlaną przyszłość. To, co w utopii traktowane jest jako przejaw idealnej organizacji społeczeństwa, w antyutopii przedstawione jest jako czynnik ograniczający jednostkę. To, co w utopii wskazywane jest jako wzór społ. idealnego, w antyutopii staje się nieludzkim koszmarem. Przykładem antyutopii są systemy totalitarne, gdzie rządzi nie "siła argumentu" a "argument siły".

1)Przebieg wydarzeń:

a) REWOLUCJA - wprowadzenie nowego prawa:

1."Żadne zwierzę nie zabije innego"

2."Wszystkie zwierzęta są równe"

3."4 nogi dobrze, 2 nogi źle"

4."Żadne zwierzę nie będzie pić alkoholu"

5."Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku"

b)ŚMIERĆ SNOWBALLA I TYRANIA NAPOLEONA:

- powstanie kur

- powstanie obozu pracy

- zmiana prawa:

1."Żadne zwierzę nie zabije innego BEZ POWODU"

2."Wszystkie zwierzęta są równe, ALE NIEKTÓRE SĄ RÓWNIEJSZE OD INNYCH"

3."4 nogi dobrze, 2 nogi źle"

4."Żadne zwierzę nie będzie pić alkoholu, ALE NIEKTÓRE BĘDĄ"

5."Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku Z PRZEŚCIERADŁEM"

- zjazd delegatów świńskich

c)KONTRREWOLUCJA pod przywództwem OSŁA BENIAMINA

2)Problematyka utworu

Jest to powieść paraboliczna. Przedstawione zdarzenia i postaci mają znaczenie alegoryczne, czyli są wyobrażeniami innej rzeczywistości - państwa totalitarnego.

Na paraboliczny, a nie realistyczny charakter wskazują bohaterowie, którymi są zwierzęta, wyposażone do tego w szereg umiejętności i cech ludzkich (mowa, pismo). Tak jak w bajce, gatunku również alegorycznym, zwierzęta przedstawiają pewne typy ludzi.

Temu samemu celowi ualegorycznienie fabuły służy fantastyka przedstawionych zdarzeń, ich nierzeczywisty charakter, który każe szukać w nich innego niż realistyczne znaczenia.

Totalitaryzm to despotyczna, scentralizowana dyktatura autokratycznego, samowładczego władcy albo hierarchi uważającej się za nieomylną, podporządkowująca życie i prawa obywateli biurokratycznemu aparatowi ucisku.

„Monachomachia” I. Krasickiego przykładem poematu heroikomicznego.

EPOS :

- bohater wysoki

- wydarzenia ważne, istotne

- język, styl patetyczny, uroczysty

poemat heroikomiczny = poemat heroiczny + poemat komiczny

POEMAT HEROIKOMICZNY:

- bohater niski

- wydarzenia błahe

- język, styl podniosły

Tradycja poematu heroikomicznego :

- antyczna - V w. p.n.e. - "Batrachomachia" - parodia "Illiady" Homera ("Batrachomachia" to wojna żab z myszami)

- oświeceniowa - Wolter "Dziewica Orleańska" (ceniony i spopularyzowany przez Krasickiego)

Wyznaczniki poematu heroikomicznego :

- inwokacja

- narady wojenne

- sceny batalistyczne

- oracja

- sentencje o chrakterze uniwersalnym

- oktawa

- 11 - 13 zgłoskowiec

- porównania homeryckie

- stały układ rymów

- podział na pieśni

- charakter żartobliwy, satyryczny

- oksymorony

- epitety

- komizm słów, sytuacji, postaci

- zderzenie wysokiego języka i stylu z niskim bohaterem i błahymi wydarzeniami - źródło komizmu

  1. Oświecenie - światopogląd, filozofia.

Epoka oświecenia nie była jednorodna pod względem filozoficznym czy światopoglądowym.

Mogło to wynikać z faktu, iż twórcami tej epoki byli zarówno arystokraci, szlachta i emancypujący (rozwijający) się mieszczanie. Mimo to można wyodrębnić zasadnicze postawy i idee znamienne dla oświecenia:

Rokoko, klasycyzm, sentymentalizm - prądy artystyczne epoki.

Okres rozkwitu rokoko przypadał na lata panowania Ludwika XV. Od imienia tego króla nazwę wziął styl, który rozwinął się w tym czasie. Cechowało go dążenie do komfortu i intymności wnętrza mieszkalnego, bogactwa ornamentyki, lekkość i fantazja formy. Nastąpił w tym okresie rozkwit rzemiosła artystycznego.

3. Wielcy polskiego oświecenia: Leszczyński, Konarski (prekursorzy), Staszic, Kołłątaj.

Pijar, pedagog, pisarz i publicysta; wybitny reformator szkolnictwa w Polsce XVIII w. Założyciel Collegium Nobilium (elitarna szkoła dla chłopców z wyższy sfer; reformy: zniesienie kary chłosty, nauk przyrodniczych; język polski - językiem wykładniczym); autor podręczników i programów szkolnych, a także dzieł politycznych, jak „O skutecznym rad sposobie”, wktórych walczył o reformę sejmu, m.in. o zniesienie liberum veto.

1704-09 i 1733-36 - król polski; przeciwnik Augusta II Sasa, wybrany pod naciskiem Szwedów; po ich klęsce pod Połtawą opuścił kraj; poparty przez swojego zięcia króla francuskiego Ludwika XV ponownie został wybrany królem polski. Podczas wojny sukcesyjnej wyparty przez wojska rosyjskie i saskie do Gdańska, skąd przed jego kapitulacją uciekł do Francji i abdykował w 1736r. Otrzymał w dożywocie księstwo lotaryńskie. W Polsce miał renomę dobrego gospodarza i mecenasa kultury. Był podobnie jak Konarski przeciwnikiem liberum veto oraz napisał „Głos wolny wolność ubezpieczający”.

Był mieszczaninem, synem burmistrza Piły. Po ukończeniu seminarium duchownego w Poznaniu wyjechał na studia zagraniczne. W Paryżu poświęcił się naukom fizycznym i przyrodniczym, zapoznając się z filozofią Buffona, autora dzieł przedstawiający ewolucyjny tok dziejów świata. Po powrocie do kraju został wychowawcą synów Andrzeja Zamoyskiego, gdzie zapoznał się dokładnie ze sprawami polityki.

Po trzecim rozbiorze zajął się badaniami geograficznymi i geologicznymi, które kontynuował w początkach następnego stulecia. W 1800r. został członkiem utworzonego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (_), a później został jego prezesem. Organizował szkolnictwo zawodowe, górnictwo i hutnictwo, założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, a chłopom w swych dobrach nadał ziemię na własność.

Równie bogaty jest dorobek pisarski Staszica, gdzie oprócz rozpraw politycznych i społecznych są tłumaczenia prac naukowych m.in.: „Epok natury” Buffona, dzieł literackich „Iliady” Homera. Są też jego oryginalne prace literackie z dziedziny geografii, geologii, statystyki: „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”.

Pochodził z niezmożnej rodziny szlacheckiej na Wołyniu. W wieku 18 lat ukończył studia w Akademi Krakowskiej, uzyskując doktorat filozofii. Następnie za granicą studiował teologię i prawo, a po powrocie do kraju rozpoczął pracę w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych(_). Po powrocie do Warszawy nawiązuje kontakty z przyszłymi przywódcami stronnictwa patritycznego. W okresie Sejmu Czteroletniego nie ogranicza się do pisania rozpraw politycznych; w swoim domu organizuje ośrodek propagandowo-informacyjny, nazwany Kuźnią Kołłątajowską. Grono 12 publicystów współdziałało tu w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych.

Kołłątaj był współtwórcą epokowej konstytucji majowej, potem współorganizował sprzysiężenie przygotowujące powstanie kościuszkowskie i uczestniczył w pracach powstańczego rządu. Po klęsce insurekcji, aresztowany przez Austriaków, 8 lat spędził w więzieniu.

Cierpienia Młodego Wertera (Apogeum Sentymentalizmu, Zapowiedź Romantyzmu, Powieść Epistolarna)

Apogeum Sentymentalizu :

dominacja uczuć

Zapowiedź romantyzmu :

Powieść epistolarna :

Goethe tworzy swą powieść (w 1774 roku) w formie listów pisanych wyłącznie przez bohatera tytułowego, skierowanych do przyjaciela Wilhelma, a jedynie dwóch - do Lotty i jednego - do Alberta. Listy uzupełnia krótką notą „wydawcy” oraz dłuższą jego narracją o ostatnich dniach bohatera, w którą wplata dokumenty w postaci listów i notatek Wertera.

W listach brak jest tradycyjnego początku i zakończenia. Cechuje je jednostronny subiektywizm i silne zabarwienie uczuciowe. Pisane są z punktu widzenia autora, o sprawach, które jego interesują i pochłaniają i nie różnią się od pamiętnika, przeznaczone są bardziej dla siebie niż dla przyjaciela.

Jest to „powieść duszy”, miłosne wyznania bohatera, głęboka refleksja i zaduma nad życiem człowieka - plastyczna obserwacja życia i świata.

Kandyd Czyli Optymizm - Powiastka Filozoficzna Voltair'a, Polemika z Filozofią Oświecenia

powiastka filozoficzna - utwór narracyjny, którego świat jest przedstawiony ilustruje tezę światopoglądową lub moralną, środek satyry społeczno - obyczajowej. Operuje wieloznacznością, relatywizmem tez (forma krytyki filozofii) paradoksami tez i poglądów. Powiastka nawiązywała do dawniejszych romansów awanturniczych poprzez schematyzm epizodycznej fabuły oraz motyw podróży. Ironiczny dystans wskazywał na to, iż fabuła jest jedynie pretekstem, natomiast istotną rolę pełnią treści moralne i sugestie filozoficzne.

Zmiana dróg poznawania świata w oświeceniu spowodowała zmianę poglądów i filozofii (racjonalizm, empiryzm, sensualizm). Budowano spostrzeżenia o wiedzy i świecie na podstawie doświadczeń zmysłowych. Poznawanie świata poprzez rozum i obserwację wykształciło w ludziach inteligentnych filozofię sceptyczną - czemu trudno się dziwić. Człowiek zawsze będzie popełnia błędy. W tym czasie jednak, jakby w opozycji do tej sceptyki i pesymizmu powstała słynna filozofia optymistyczna Godfryda Wilhelma Leibniza. Według niego świat składa się z niepodzielnych cząstek - monad. Monady te pochodzą od pramonady, którą jest z kolei Bóg. Prowadzi to z kolei do hierarchizacji świata jak u filozofów katolickich (św Augustyn). Człowiek błądzi w świecie.

Monady są mniej idealne niż pramonada, lecz najdoskonalszy jest Bóg, a ze dziełem tej doskonałości jest świat, to i on musi być doskonały. Według Leibniza monady istnieją już niezależnie od pramonady. Aktualny stan świata pochodzi od Boga jest więc on „najlepszym z możliwych światów”. Filozofia optymistyczna Leibniza - świat stworzony przez najdoskonalsza pramonadę - jest punktem wyjścia dla Panglosa i Kandyda, bohaterów utworu Voltair'a. Kandyd pochodzi z francuskiego i oznacza dobroduszność, naiwność i poczciwość.

„Wszystkie wydarzenia łącza się ze sobą na tym najlepszym ze światów” mówi Paugloss i dodaje swe ulubione „nie ma skutku bez przyczyny” oraz że „niedole poszczególne składają się na powszechne dobro” - tym samym im więcej jest nieszczęść poszczególnych tym bardziej całość jest dobra. Ciekawy paradoks tez w wypowiedzi doktora mtafizyko-teologo-kosmolo-mitologii. Szkoda tylko, że Kandyd tak bardzo wierzył Pauglossowi, że dopiero gdy na własnej skórze odczuł skutki filozofii Pauglossa, raczył w nią nieco zwątpić. Lecz filozofa byle co (powieszenie, wybatożenie, krajanie) nie złamie i trwa on nadal w „pierwotnym mniemaniu” że „Leibniz nie może się mylić, praistniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na świecie”.

Lecz wreszcie, po często bolesnej konfrontacji filozofii z rzeczywistością, Kandyd zmądrzał i woła odpowiadając kakambie na pytanie „Co to takiego optymizm?” - „To jest obłęd dowodzenia, ze wszystko jest dobrze, kiedy nam się dzieje źle”. Cytat ten dokładnie określa filozofię Leibniza.

Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza.

Powstał 7 listopada 1790r. w czasie przerwy w obradach sejmu czteroletniego. W sejmie tym istniały dwa obozy: konserwatystów i patriotów.

Sztuka ta kształtuje opinie, stanowiska - sarmaty w negatywnym świetle oraz ludzi postępowych w świetle pozytywnym, aby pozyskać głosy niezdecydowanych, żeby ci niezdecydowani nie przystąpili do obozu konserwatystów.. Niemcewicz ośmieszył zacofanie, mentalność sarmatów, którzy pogardzali obcą kulturą a żenili się z polskimi „Francuzkami” dla pieniędzy

Charakterystyka postaci:

Starosta tradycjonalista, przeciwnik nowinek, ale dla pieniędzy ożenił się z modną żoną (zakłamanie obłuda); karykatura; na wszystkie wypowiedzi reaguje stanowczo, nie zastanawia się nad sensem swoich słów, uparty; jest to człowiek leniwy, krótkowzroczny, naiwny; zwolennik liberum veto, nie krył się z tym, że w sejmie kupował glosy. Powoływał się na tradycję, której nie pojmował. Znosił bóle i marudzenia żony, ale przez skąpstwo nie chciał rozwodu. Własną córkę jest gotowy oddać każdemu, kto nie zażąda posagu (bark miłości, nie interesuje go szczęście córki). Gadulski odzwierciedla charakter szlachty - lubią gadać po próżnicy.

Komizm

Pierwowzorem Gadulskiego był Suchorzewski. Niemcewicz sparodiował przemówieniq posłów obozu sarmackiego (np. na temat zawierania układów). Gadulski uważał, że Polska nie powinna się z nikim łączyć (brak politycznej orientacji, krótkowzroczność)

kontrast światopoglądów, charakterów, racji, pokoleń

pojawia się ironia element demaskujący

  element pamfletu politycznego - bezpośredni atak na konserwatywna szlachtę, poprzez krytykę jej przedstawicieli.

światopogląd sarmacki

światopogląd oświeceniowy

  1. Przedstawicielami światopoglądu sarmackiego są: Starosta Gadulski. jego „modna żona” starościna oraz Szarmancki

  2. Przymierze: przeciwny, postawa konserwatywna (ukazuje ona krótkowzroczność polityczną, głupotę, naiwność)

  3. Przeciwny reformom „jak to człowiek żył pod Augustami” Sarmaci wierzyli, że żyją w idealnym państwie, ten doskonały ustrój zapewnia wolność szlachecka i liberum veto. W rezultacie przywileje te prowadziły do osłabienia kraju i władzy centralnej. „Poseł gadać powinien”, dobrze było gdy panowała anarchia, nierząd

  4. Wychowanie młodzieży: żadne - fatalne

  5. Okropny ojciec: obojętny jest mu los córki

  6. Edukacja: opowiada się za edukacją średniowieczną, za łaciną - sama łacina zaprzecza cechom sarmatyzmu

  7. Nowa kultura

Szarmancki = ziemia to źródło majątku; obojętne losy kraju; flirtuje z kobietami jest łowca posagów; bawidamek, pozbawiony zdrowego rozsądku, taki człowiek nie powinien istnieć w epoce oświecenia.

Niemcewicz ukazuje przerażającą prawdę - Polski pełnej sarmatów, modnych żon i fircyków

  1. Wartością nadrzędną jest rozum, rozsądek; dom powinien ustępować państwu. Postawa Walerego podobna do postawy Antenora z „Odprawy posłów greckich”. Kochanowskiego. Przedstawiciele: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna

  2. Kosmopolityzm: zjawisko negatywne - potępiane

  3. Zmiana modelu życia: przeciwnicy liberum veto i złotej wolności szlacheckiej

  4. Tron: powinien być dziedziczny, uniemożliwiała to wolna elekcja, bo zasiadał na tronir ten, kto więcej zapłacił

  5. Wychowanie młodzieży: właściwe

  6. Język: walka o czystość języka

  7. Stosunek do chłopa: przekazywanie poddanym wartości nadrzędnych

  8. Obce kraje: ważna zdolność przejmowania z obcych krajów wartości cnotliwych, a nie wad innej kultury - moda na francuszczyzny

  9. Podatki: proponuje opodatkowani szlachty na utrzymanie stałej 100-tysięcznej armii.

Ludzie oświecenia śmiali się tknąć wolności szlacheckich, liberum veto, a potem chcieli nawet szlachtę opodatkować.

Niemcewicz ukazywał nieco wykrzywiony obraz sarmaty - tradycjonalisty, zacofanego. Tradycja rycerska nie została podtrzymana, sarmata XVII w. karykatura.

Wprowadzenie do twórczości Ignacego Krasickiego

Ksiądz Ignacy Krasicki - redaktor naczelny „Monitora” pisma etycznego, które krytykowało sarmatyzm, fatalne położenie chłopów, nędzę. Twórca wiele podróżował, łączył spostrzegawczość z wiedzą. W Polsce panowała wtedy anarchia, a jej wynikiem był pierwszy rozbiór Polski. Krasicki znalazł się w zaborze pruskim, tęsknił za ojczyzną. Wtedy napisał wiersz „Święta miłości kochanej Ojczyzny” , który stał się hymnem Szkoły Rycerskiej. Bajki, satyry - najznamienitsze utwory Krasickiego wzbogaciły literaturę polską.

W Oświeceniu panował racjonalizm - rozum, rozsądek, trzeźwość umysłu były wartościami nadrzędnymi

Tematyka satyr Ignacego Krasickiego

satyra gatunek literacki, który ośmiesza obyczaje, wady, postawy światopoglądowe, posługując się ironią, karykaturą i groteską. Najczęściej gatunek ten jest pisany wierszem, rzadziej prozą (opowiadanie alegoryczne np.. Erazm z Roterdamu)

Twórcy (prekursorzy) satyry :

Horacy

Juwenalis

Persjusz

satyra filozoficzno-moralna, ton swobodny, gawędziarski, mocno zdystansowany do świata

satyry ostre, krytykowały nie zjawiska, lecz konkretne osoby

mocne ciężkie

Wzorzec Horacego był najbliższy Oświeceniu, gdyż jego satyry uczyły bawiąc.

Krasicki miał bardzo krytyczny stosunek do świata. Denerwował go sarmatyzm, pijaństwo, obżarstwo, brak patriotyzmu.

„Pijaństwo”

„Pewnieś wczoraj był wesół, dlategoś dziś smutny”

W satyrze „Pijaństwo” Krasicki ukazuje mentalność sarmaty, dla którego dzień uroczysty nie może być obchodzony bez alkoholu. Człowiek ten nie potrafi przestać pić. Autor potępia również zwyczaj częstowania gościa alkoholem. Krasicki ukazywał beznadziejność tego człowieka, który wie, że pijaństwo jest rzeczą złą, ale nie może się bez niej obejść. Utwór rozpoczyna się i kończy się dialogiem. Po wypowiedziach poznajemy swego rozmówcę, jego osobowość, wyrabiamy sobie o nim zdanie - to pewien rodzaj wartościowania. Sam dialog pozbawiony jest dydaktyzmu. W utworze przeplata się komizm sytuacyjny z językowym, charakterystyka sarmaty - komizm postaciowym. Krasicki stylizował język na język sarmaty - potoczny, swoisty, pełen makaronizmu (może wytłumaczyć jego słabość).

Zalety trzeźwości

Uciążliwości płynące z pijaństwa

„Zdrowie czerstwe, myśl wesoła i wolna, moc i raźność niezwykła i do pracy zdolna, majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne, dostatek na wydatki potrzebnie i rozsądnie”

„był wesół (...) dziś smutny” „jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi”, „ciąży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę” „z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną. Pamięć się przez nie traci, rozumu użycie, zdrowie się nadweręża i ukraca życie” „oto profit: nudności guzy i  plastry

„Świat zepsuty”

W Rzeczypospolitej panuje ogólne zepsucie. Krasicki zestawia cechy na zasadzie kontrastu: pełni patriotyzmu przodkowie, a zniewieściali potomkowie, którzy nie myślą o losach kraju. Ksiądz Krasicki posłużył się Mitem poczciwych przodków. Uważał, że prawo krytykowania posiada satyra, a pośrednio satyryk. To krytykowanie może skłonić do poprawy - dydaktyzm. Oświecenie to epoka wyczyszczania wad, złych obyczajów językowych, które narosły od śmierci Kochanowskiego, przez całe wieki.

„Żona modna”

Piętnuje cudzoziemszczyznę, krytyka sarmaty, który nie kieruje się rozumem, ani uczuciem tylko chciwością i pazernością. On sam jest winien takiej sytuacji i wcale nam go nie żal.

Forma styl :

Cechy zawarte w wierszu:

„Do króla”

Satyra jest pisana w formie listu dedykacyjnego - adresat - Stanisław August Poniatowski

„wady” króla :

Cechy oskarżycieli :

Poniatowski nie chciał być krezusem, ale niobem. Każda wada króla jest jego zaletą :

Satyra „Do króla” jest przewrotnie, gdyż nie krytykuje ona władcy, lecz oskarżycieli. Wady, które wytykają królowi sarmaci, staje się świadectwem ich głupoty. Sam tytuł utworu, bezzasadność oskarżeń, ironia, oksymoron np. „piękne przywary” ukazują charakter sarmaty. W utworze występuje dwóch narratorów - jeden pozornie solidaryzujący ze szlachtą, broni króla, a drugi oskarża monarchę, o to, że dbając o kulturę Poniatowski zapomniał o obronności kraju. Czytelnik mógłby pomyśleć, że satyra „Do króla” jest paszkwilem, ale w rzeczywistości to utwór pochwalny panegiryk (z wyjątkiem prawdziwego oskarżyciela).

Koncepcja Boga , postawa człowieka („Pieśń poranna”, „Pieśń wieczorna” Franciszka Karpińskiego).

Poeta zaczyna od refleksji Kiedy budzi się dzień, cała przyroda, wszystkie stworzenia już samym swym istnieniem głoszą chwałę Boga, sławią Jego wielkość. W drugiej strofie - rozbudowanym pytaniu retorycznym - autor jako oczywistość traktuje to, że i człowiek - cząstka owego widzialnego świata - musi chwalić Boga. Musi, bo została przez Niego stworzona, ocalona i obdarowana ponad miarę - wyróżniony spośród wszystkich innych stworzeń (koncepcja podobna do koncepcji z „Czego chcesz od nas Panie” - wspólne źródło inspiracji - psalmy). W trzeciej strofie podmiot liryczny wypowiada się już za siebie (głównie). Forma bezosobowa zostaje zastąpiona formą 1. osoby liczby pojedynczej - „to ja wołam do mego Pana. Pan jest Bogiem na niebie, ale” - choć zachowany jest korny stosunek do Stwórcy i podkreślona jest Jego wielkość - szukać Go należy „koło siebie” w codziennej krzątaninie, w zwykłych, ludzkich sprawach. Nie jest to postawa jednostkowo odosobniona. W strofie ostatniej liryczne „ja” zostaje zastąpione lirycznym „my”. Ci, których sen nie był snem śmierci, wiedzą, iż żyją, by chwalić Boga.. Co nie oznacza ascetycznej rezygnacji z życia, lecz oznacza takie życie, które jest w istocie chwaleniem Boga. Ludzki byt jest tu traktowany jako boski dar, którego nie można sprzeniewieżyć.

Po tak pobożnie - co przecież znaczy po bożemu - przeżytym dniu sens pieśni wieczornej jest całkiem zrozumiały. „Pieśń...” jest bowiem prośbą do Boga, by „litośnie” przyjął „wszystkie nasze dzienne sprawy”. Owa ufność w litościwe potraktowanie dziennych spraw jest świadectwem aktu ekspiacji; nie wszystko zapewne było w tym dniu właściwe. Ale jest też wyrazem pewności, że Stwórca wybacza wszelkie słabości. Wybacza wobec szczerej intencji - stąd też prośba, by nawet sen chwalił Boga. Taka właśnie szczera i głęboka ufność jest tematem drugiej strofy. Ludzie mogą liczyć na Bożą litość, skoro Bóg nieustannie - dzień i noc - wspomaga ich niedoskonałość, niesie ratunek w trosce i kłopotach. Z tego przeświadczenia wypływa prośba ostatnia - o doraźną obronę przed „nocnymi przygodami” i „wszelakimi szkodami”, lecz przede wszystkim o „wieczną pieczę.

Bóg jako litościwy sędzia spraw ludzkich, jako stróż i troskliwy opiekun człowieka - oto narzucający się wizerunek Najwyższego w tym wierszu. Antropomorfizacja Boga („Twoje oczy obrócone / Dzień i noc patrzą w tę stronę”) jest tu zatem sposobem zatarcia dystansu dzielącego Pana wszechświata od człowieka.

Rzecz znamienna - „Pieśń poranna” antropomorfizacją się jeszcze nie posługuje. U progu budzącego się dnia człowiek chwali wielkość Boga na niebie, uświadamia sobie potrzebę oddania Mu czci i dopiero szuka Go „koło siebie”. Owo poszukiwanie Boga w codziennej krzątaninie, mimo świadomości własnej niedoskonałości, pozwala u schyłku dnia kornie przekazać dobremu Ojcu i opiekunowi wszystkie sprawy i z ufnością oddać się jego opiece .

ogniwa analizy

Pieśń poranna

Pieśń wieczorna

temat

pochwała Boga

prośba o opiekę

kto wielbi?

  • „żywioł wszelki”

  • przyroda, świat

  • człowiek „obsypany dary

  • ja „szukam koło siebie”

  • my żyjemy dla chwały Bożej

  • my grzeszni

  • „niedołężność człowiecza”

  • oczekujemy ratunku, opieki

Bóg jest:

  • „wielki” - w przyrodzie, wszechświecie

  • Stwórca, Zbawca

  • obdarza człowieka

  • dobrem

  • jest w codziennej krzątaninie człowieka

  • dawca życia i śmierci

prawy, sprawiedliwy, litościwy

„twoje oczy ...” - antropomorfizacja

zainteresowanie losem człowieka, opiekun

„Stróż”,” Sędzia”

ludzkie postawy:

uwielbienie, wdzięczność, bezpośredniość

(„do mego Pana”)

ufność, pokora, skrucha

wiara w opiekę i sprawiedliwy sąd Boży

pomocne konteksty:

sentymentalizm, tradycje staropolski - Kochanowski: „Czego chcesz od nas, Panie”, psalmy



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
4745
4745
4745
4745
4745
4745
praca licencjacka b7 4745

więcej podobnych podstron