Oświecenie
„Zaklęcie” Czesława Miłosza - nawiązanie do racjonalizmu i klasycyzmu.
Racjonalizm był nierozerwalnie związany z głównym prądem ideowym oświecenia - krytycyzmem. Racjonalizm, którego ojca dopatrywano się w Kartezjuszu stanowił oparcie dla krytycyzmu. Racjonalizm szczególną wagę przywiązywał do roli rozumu w poznawaniu prawdy.
Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne, zaangażowanie w społeczno-kulturowe przemiany. Klasycyzm odwołuje się do literatury starożytnej eksponując język jasny, przejrzysty, pełen harmonii i elegancji. Budowę taką reprezentuje "Zaklęcie" Miłosza.
Pochwała ludzkiego rozumu, jego możliwości poznawczych
" Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony"
rozum jako oparcie, nieomylne narzędzie człowieka
"Nieprzyjaciel rozpaczy, przyjaciel nadziei"
wiersz zawiera ideały rewolucji francuskiej => równość, jedność, braterstwo
"On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana"
pochwała filozofii i poezji jako wartości służących celom utylitarnym, dydaktyczno-moralizatorskim
"I prowadzi nam rękę, więc piszemy z wielkiej litery
Prawda i Sprawiedliwość, a z małej kłamstwo i krzywda"
ogromna rola poezji i słowa jako narzędzi oddziaływania na społeczeństwo
poezja i filozofia strażnicą moralności i etyki człowieka
motyw gospodarstwa świata => fizjokratyzm
"W zarząd oddając nam wspólne gospodarstwo świata"
ideały prawdy i sprawiedliwości
optymizm i wiara w wartości humanistyczne i szeroko pojęty humanizm mający moc ocalającą człowieka i świat
"Piękna i bardzo młoda jest Filo-Sofija
I sprzymierzona z nią poezja w służbie Dobrego"
poezja i filozofia sprzężona z rozumem zwyciężają czas i przeciwności
Budowa wiersza:
forma rozprawki, dyskursy filozoficznej
stylizacja na kaznodziejski patos
personifikacja filozofii, natury, rozumu
proste epitety
kontrasty (rozum - zło , prawda - kłamstwo)
10. J.J.Rousseau - koncepcja powrotu do natury, polemika z racjonalizmem oświeceniowym.
Pojęcie natury czy stanu naturalnego sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, niejako "naturalnych" cech człowieka i świata. Bywają one - jak stwierdził Rousseau - zniekształcane w rozwoju cywilizacyjnym, należy więc przywrócić to co zgodne z naturą. A zgodne z naturą są podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia.
Szczęście jednostki, harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, osiągane pracą, prowadzącą do postępu, było więc także jednym z podstawowych dążeń epoki.
Idea powrotu do natury, zwana również od nazwiska jej twórcy russoizmem stanowiła przeciwwagę dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata. Według francuskiego filozofa, w otoczeniu natury człowiek był prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacyjny spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych.
Rouseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowywałoby w nim pierwotne, utracone właściwości i przygotowywało do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Twierdził, że najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, a panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Swoje poglądy Rousseau zawarł w "Rozprawie o naukach i sztukach" ,
a następnie potwierdził w "Umowie społecznej", będącej konkretną wizją nowego porządku.
Rousseau rozróżniał dwa typy nierówności: naturalną (różnica wieku, płci, siły, talentu...) oraz społeczną (jedni są uprzywilejowani kosztem innych). W "Umowie społecznej wypowiada się bardzo krytycznie o monarchii, a z wielką aprobatą o demokracji, która jest dziełem wszystkich obywateli współtworzących prawa. Tytułowa umowa społeczna odnosi się do sposobu postrzegania władzy. Obywatele zawierają z wpływową grupą umowę. W zamian za powierzoną władzę, grupa rządząca ma zapewnić optymalne warunki do rozwoju i szczęścia człowieka.
Idea powrotu do natury jest również zawarta w "Nowej Heloizie". Jest t powieść epistolarna będąca korespondencją pary kochanków - Julii i Saint-Preux. W powieści na plan pierwszy wysuwają się uczucia dwojga bohaterów,
a pierwiastek emocjonalny wyraźnie góruje nad intelektualnym. Miłość dwojga kochanków często pozostaje w konflikcie z fałszywymi normami społecznymi i konwenansami.
1. Inicjatywy polskiego oświecenia.
1) Biblioteka im. Załuskich - 1747r. - jedna z pierwszych bibliotek publicznych w świecie, bogate zbiory liczące 400 tys. egzemplarzy w tym rękopisy staropolskie
2) Collegium Nobillum - 1740r. - elitarna szkoła dla chłopców z wyższych sfer; założona przez Stanisława Konarskiego; reformy : zniesienie kary chłosty, wprowadzenie nauk przyrodni- czych, język polski językiem wykładowym
3) Szkoła Rycerska - 1765/95r. - tzw. Korpus Kadetów; komendantem został książe Adam K. Czartoryski; szkoła przygotowywała nie tylko do służby wojskowej, ale dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne; kierowała się zbiorem nakazów - "Katechizmem kadeckim" autorstwa komendanta, a jej oficjalnym hymnem był wiersz Krasickiego "Święta miłości kochanej ojczyzny"; absolwenci: Julian Ursyn Niemcewicz, Kazimierz Kniaziewicz, Tadeusz Kościuszko
4) Komisja Edukacji Narodowej - 1773r. - pierwsze w świecie ministerstwo oświaty; reforma szkolnictwa - od szkół elementarnych(parafialnych) do wyższych - zezwolenie na naukę dziewcząt w szkołach, podporządkowanie szkół niższych akademiom : Głównej Szkole Koronnej w Krakowie i Głównej Szkole Litewskiej w Wilnie; główne hasło KEN-u : "Stworzyć naród przez wychowanie publiczne";
5)Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych -1775/94r. - zaopatrzenie szkół w podręczniki do nauczania w zreformowanej oświacie
6)Towarzystwo Przyjaciół Nauk - 1800/32r. - zalążek PAN-u
7)"Monitor" - 1765/85r. - pismo (2 x tygodniowo); "czasopismo moralne" wzorowane na angielskim "Spektatorze", inspirowane i wspierane finansowo przez króla stało się główną trybuną propagowania reform; wprowadzenie nowych form literackich : felietony, eseje, ar-tykuły, reportaże, listy do redakcji i odpowiedzi na listy - autorzy krytykują sarmackie zaco-fanie, postulują nowy wzór osobowy szlachcica oświeconego, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach politycznych i gospodarczych Polski, walczą o tolerancję reli-gijną i o świecką edukację, propagują myśli i koncepcje zawarte w postulatach Locke'a, Woltera, Rousseau i "Encyklopedii"
8)"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" 1770/77r. - magazyn literacki uczestników obiadów czwartkowych; za wzór stawiało osobę Jana Kochanowskiego;
9)obiady czwartkowe - gośćmi u Stanisława Augusta Poniatowskiego byli : A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec; zasługi Poniatowskiego : mecenas sztuki i literatury, reformator
10)Teatr Narodowy - 1765r. - czasy świetności : W. Bogusławski ("Krakowiacy i Górale"), F. Bohomolec, F. Zabłocki ("Fircyk w zalotach"), J. U. Niemcewicz ("Powrót posła")
11)Sejm Czteroletni - 1788/91r. Konstytucja 3 Maja : zniesienie liberum veto, dziedziczność tronu, prawa dla mieszczan, opieka dla chłopów
12)nowe czasopisma powstałe w trakcie Sejmu Czteroletniego : "Gazeta Narodowa i Obca", "Gazeta Warszawska", "Pamiętnik Historyczno-Polityczny", "Magazyn Warszawski"
2.Bajki I. Krasickiego - alegoria a symbol, filozofia bajek.
ALEGORIA - znak językowy mający oprócz swojego znaczenia dosłownego jeszcze inne ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane, w zasadzie umowne, usankcjonowane tradycją, np.: sowa - mądrość, lis - chytrość
SYMBOL - o danym utworze literackim - zbiór ukrytych i niejasnych treści dopusz- czających rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach - w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie; symbol stale powtarzający się w pewnej funkcji staje się alegorią
BAJKA - krótka opowieść wierszem lub prozą będąca ilustracją pewnej prawdy ogólnej, często satyryczna z morałem na temat ludzkich charakterów i postaci; bohaterowie są to najczęściej zwierzęta
TYTUŁ |
BUDOWA |
TYP |
MORAŁ |
NAUKA MORALNA |
"Szczur i kot" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"...gdy się dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił,/ Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił." |
zbytnia pewność siebie nie popłaca. |
"Ptaszki w klatce" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę." |
najlepsze miejsce do życia to miejsce, gdzie się wychowało - dom rodzinny, stare zwyczaje |
"Filozof" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Przyszła słabość, aż mędrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył." |
umieć przystosować wiedzę praktyczną do teoretycznej; "jak trwoga to do Boga" |
"Groch przy drodze" |
narracyjna |
satyryczna |
"Niech się miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi." |
nie przesadzać z ostrożnością |
"Jagnię i wilcy" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie." |
|
"Dewotka" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Mówiąc właśnie te słowa : "i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy" biła bez litości." |
należy być chrześcijaninem i robić to co się mówi (słowa modlitwy) |
"Kruk i lis" |
narracyjna |
alegoryczna |
"Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym." |
nie dać się zwieść zbytnim pochwałom - rozwaga |
"Malarze" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze." |
ludzie lubią pochlebstwa, a szczerość nie popłaca |
"Wilczki" |
narracyjna |
alegoryczna |
|
oddawanie się rzeczom błahym zmyla czujność na rzeczy ważne |
"Przyjaciele" |
narracyjna |
alegoryczna |
"Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły." |
prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie |
"Dzieci i żaby" |
narracyjna |
satyryczna |
"Źle się bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie." |
znęcanie się nad słabszym, zabawa jego kosztem jest złem |
"Lew pokorny" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Żle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze." |
krytyka silniejszego nie popłaca, bo "prawda w oczy kole" |
"Mądry i głupi" |
epigramatyczna |
satyryczna |
"Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(...)/ dlaczego dzwon głośny, bo w środku pusty" |
należy mało, ale mądrze mówić |
"Lis i osieł" |
epigramatyczna |
alegoryczna |
"Głupi ten, kto wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela,/ umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela." |
|
FILOZOFIA BAJEK:
- łączenie ze sobą paradoksu, sceptyzmu i etyki zdrowego rozsądku
- filozofia pesymistyczna
- piętnacja natury ludzkiej, wyzyskiwania słabszych i okrucieństwa
- zachowanie umiaru, nieufności i postawy asekuracyjnej
- dydaktyczna rola bajek - autor wychowawcą
- wskazywanie drogi medytacji nad życiem
- Krasicki w bajkach drwił z głupoty i naiwności ludzkiej, nie litował się nad ofiarami własnej głupoty oraz oburzał się na moralność uznającą prymat siły nad prawem
Utopia ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" Krasickiego) a antyutopia ("Folwark Zwierzęcy" Orwella).
a)"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
UTOPIA - nazwa pochodzi od łacińskiego tytułu dzieła Tomasza More'a; motyw społeczeństwa egalitarnego ("egalite" = " równość "); utopia swe źródła ma w dziełach Platona i Arystotelesa (literatura egalitarna)
Znane motywy Utopii w literaturze : Francis Bacon "Nowa Antlantyda", J. Swift "Pod- róże Guliwera", Wolter "Kandyd", I. Krasicki "Mikołaja Doświadczyńskiego przypad- ki"
1)Treść i problematyka utworu
Powieść jest połączeniem kilku modnych wówczas rodzajów powieści : obyczajowej, utopijnej i awanturniczej. Utopia w utworze to część II. Widzimy tu Doświadczyńskiego na fantastycznej wyspie Nipu. Bohater styka się tu z patriachalnym układem stosunków społecznych. Ludzie zajmują się rolnictwem, "wszystko tu pod równym wymiarem", panuje sprawiedliwość, wzajemna miłość, poszanowanie tradycji - a co najważniejsze - w kraju tym wszyscy pracują i cenią pracę jako wartość społeczną. "Praca - mówi mędrzec Xaoo - musi być większa, ale też sama praca tyle ze sobą dobra prowadzi, iż jej oszczędzać jest to krzywdę istotną samemu sobie czynić". Mikołaj Doświadczyński, będąc parobkiem u nipuańskiego gospodarza, poznaje wartość pracy jako źródła zdrowia fizycznego i moralnego. Sam w swoim pamiętniku zapisuje :
"Praca, która z początku zdawała mi się nieznośna, stała się z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory (dolegliwości nerwowe), reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i karlsbadzkie (wody lecznicze), ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzać i krzepić (...) mój kucharz(...), sam się powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy".
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" stanowią opwieść, która ma bawić i uczyć zarazem. Ostrze krytyki kieruje Krasicki w stronę wychowania sarmackiego i w stronę cudzoziemszczyzny. Utopia nipuańska kryje w sobie krytykę feudalnych stosunków społecznych i politycznych, a chociaż nie formułuje programu konkretnych reform społecznych wyraża jakby naturalne pragnienie zmiany ustroju w duchu sprawiedliwości i powszechnej miłości.
b)"Folwark Zwierzęcy"
ANTYUTOPIA(utopia negatywna) - przedstawia zazwyczaj społeczeństwo jako nad miernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w czło- wieku jego indywidualność. Antyutopia to zwykle polemika z utopią, jej ideologią i wiarą w świetlaną przyszłość. To, co w utopii traktowane jest jako przejaw idealnej organizacji społeczeństwa, w antyutopii przedstawione jest jako czynnik ograniczający jednostkę. To, co w utopii wskazywane jest jako wzór społ. idealnego, w antyutopii staje się nieludzkim koszmarem. Przykładem antyutopii są systemy totalitarne, gdzie rządzi nie "siła argumentu" a "argument siły".
1)Przebieg wydarzeń:
a) REWOLUCJA - wprowadzenie nowego prawa:
1."Żadne zwierzę nie zabije innego"
2."Wszystkie zwierzęta są równe"
3."4 nogi dobrze, 2 nogi źle"
4."Żadne zwierzę nie będzie pić alkoholu"
5."Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku"
b)ŚMIERĆ SNOWBALLA I TYRANIA NAPOLEONA:
- powstanie kur
- powstanie obozu pracy
- zmiana prawa:
1."Żadne zwierzę nie zabije innego BEZ POWODU"
2."Wszystkie zwierzęta są równe, ALE NIEKTÓRE SĄ RÓWNIEJSZE OD INNYCH"
3."4 nogi dobrze, 2 nogi źle"
4."Żadne zwierzę nie będzie pić alkoholu, ALE NIEKTÓRE BĘDĄ"
5."Żadne zwierzę nie będzie spać w łóżku Z PRZEŚCIERADŁEM"
- zjazd delegatów świńskich
c)KONTRREWOLUCJA pod przywództwem OSŁA BENIAMINA
2)Problematyka utworu
Jest to powieść paraboliczna. Przedstawione zdarzenia i postaci mają znaczenie alegoryczne, czyli są wyobrażeniami innej rzeczywistości - państwa totalitarnego.
Na paraboliczny, a nie realistyczny charakter wskazują bohaterowie, którymi są zwierzęta, wyposażone do tego w szereg umiejętności i cech ludzkich (mowa, pismo). Tak jak w bajce, gatunku również alegorycznym, zwierzęta przedstawiają pewne typy ludzi.
Temu samemu celowi ualegorycznienie fabuły służy fantastyka przedstawionych zdarzeń, ich nierzeczywisty charakter, który każe szukać w nich innego niż realistyczne znaczenia.
Totalitaryzm to despotyczna, scentralizowana dyktatura autokratycznego, samowładczego władcy albo hierarchi uważającej się za nieomylną, podporządkowująca życie i prawa obywateli biurokratycznemu aparatowi ucisku.
„Monachomachia” I. Krasickiego przykładem poematu heroikomicznego.
EPOS :
- bohater wysoki
- wydarzenia ważne, istotne
- język, styl patetyczny, uroczysty
poemat heroikomiczny = poemat heroiczny + poemat komiczny
POEMAT HEROIKOMICZNY:
- bohater niski
- wydarzenia błahe
- język, styl podniosły
Tradycja poematu heroikomicznego :
- antyczna - V w. p.n.e. - "Batrachomachia" - parodia "Illiady" Homera ("Batrachomachia" to wojna żab z myszami)
- oświeceniowa - Wolter "Dziewica Orleańska" (ceniony i spopularyzowany przez Krasickiego)
Wyznaczniki poematu heroikomicznego :
- inwokacja
- narady wojenne
- sceny batalistyczne
- oracja
- sentencje o chrakterze uniwersalnym
- oktawa
- 11 - 13 zgłoskowiec
- porównania homeryckie
- stały układ rymów
- podział na pieśni
- charakter żartobliwy, satyryczny
- oksymorony
- epitety
- komizm słów, sytuacji, postaci
- zderzenie wysokiego języka i stylu z niskim bohaterem i błahymi wydarzeniami - źródło komizmu
Oświecenie - światopogląd, filozofia.
Epoka oświecenia nie była jednorodna pod względem filozoficznym czy światopoglądowym.
Mogło to wynikać z faktu, iż twórcami tej epoki byli zarówno arystokraci, szlachta i emancypujący (rozwijający) się mieszczanie. Mimo to można wyodrębnić zasadnicze postawy i idee znamienne dla oświecenia:
K r y t y c y z m:
Postawa odnosząca się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki;
R a c j o n a l i z m:
Kierunek filozoficzny przyznający rozumowi ludzkiemu główną rolę w procesie poznania, negujący rolę w procesie doświadczenia, intuicji, poznania mistycznego, objawienia.
Jego prekursorem był Kartezjusz autor słynnego stwierdzenia: Cogito ergo sum. Stał się on głównym nurtem myślowym w XVIII w.
D e i z m:
Pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, iż Bóg stworzywszy wszechświat nie ingeruje odtąd w losy świata i rozwój przyrody i życie ludzkie.
Jest to kierunek racjonalistyczny, odwołujący się do rozumu i odrzucający w Opatrzność Boską, cuda i objawienie.
Prowadzi do negowania roli Kościoła jako pośrednika między Bogiem i ludźmi. Głosi prymat moralności nad religią i uniezależnieniem nauki od dogmatów wiary.
A t e i z m:
Pogląd filozoficzny odrzucający wiarę w istnienie Boga i wszelkich sił nadprzyrodzonych, niematerialnych - przeciwieństwo Teizmu.
E m p i r y z m:
Pogląd filozoficzny gdzie znalazł uzasadnienie oświeceniowy krytycyzm.
Jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon.
Kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego się nie da potwierdzić w praktyce.
Owocem dwóch sprzecznych kierunków filoz.: racjonalizmu i empiryzmu, był optymizm poznawczy, wiara w możliwości odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem. W związku z tym powszechnie akcentowano potrzebę oświecenia ludzi, nakładając na literaturę funkcje u t y l i t a r n e (użytkowe) i przypisywano ogromną rolę edukacji i wychowaniu (encyklopedia).
S e n s u a l i z m:
Pogląd filozoficzny według którego źródłem wiedzy są wyrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości.
Jeden z jego twórców, angielski filozof John Lock wprowadził pojęcie tabula rasa (czysta karta), określając w ten sposób umysł dziecka, pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei i zasad, kształtowany dopiero przez doświadczenie i edukację.
N a t u r a:
Pojęcie natury sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, „naturalnych” cech człowieka i świata.
Wg. Rousseau cechy te bywają zniekształcone w rozwoju cywilzacyjnym, należy więc przywrócić to, co zgodne z naturą, czyli podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia. Szczęście jednostki jest harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, a osiągane przez pracę, która prowadzi do postępu.
Rokoko, klasycyzm, sentymentalizm - prądy artystyczne epoki.
R o k o k o:
Styl w sztuce i literaturze europejskiej rozwijający się od ok. 1720 do 1770-80 r. Uważany jest za ostatnią fazę baroku i zapowiedź oświecenia. Jego zaczątkiem był styl regencji, gł. W meblarstwie i dekoracji wnętrz, związany z okresem regencji Filipa Orleańskiego (1715-27).
Okres rozkwitu rokoko przypadał na lata panowania Ludwika XV. Od imienia tego króla nazwę wziął styl, który rozwinął się w tym czasie. Cechowało go dążenie do komfortu i intymności wnętrza mieszkalnego, bogactwa ornamentyki, lekkość i fantazja formy. Nastąpił w tym okresie rozkwit rzemiosła artystycznego.
Rokoko wiązało się z kulturą dworską, a sztuka i literatura traktowane były jako zabawa i gra towarzyska. Stosowano krzywą linie i asymetrię w malarstwie. W literaturze cechował go lekki ton, swobodne traktowanie erotyki i spraw obyczajowych, wyrafinowanie, sensualizm, gry słów, intelektualnego popisu. Sprzeciwiając się z klasycyzmem łączyło rokoko sięganie do mitologii z sentymentalizmem (nastrojowością) oraz chętne przybieranie kostiumu pasterskiego. Rozwijał drobne formy wierszowane: epigramat, anakreontyk.
K l a s y c y z m:
Kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, ukształtowany pod wpływem klasycznej kultury grecko-rzymskiej. Panował od XVII do połowy XIX w. Podłoże filozoficzne prądu stanowiło zaufanie di rozumu, łączenie piękna z prawdą, wiarę w ład harmonię świata, w istnienie ponadczasowej i niezmiennej istoty zjawisk, w tym także natury ludzkiej. Klasycyzm pragnął poddać sztukę określonym normom, przeznaczał ją dla publiczności dworskiej.
W połowie XVIII w. Pojawił się nowy kierunek zwany n e o k l a s y c y z m e m, silnie związany z ideologią oświecenia. We Francji kolejnymi jego formami były:
styl Ludwika XVI - pojawił się głównie w architekturze, dekoracji wnętrz i rzemiośle artystycznym. Cechowała go prostota, symetria kompozycji, harmonia form i ornamentyka oparta na wzorach antycznych.
Dyrektoriat - kontynuacja stylu L.XVI. Charakterystyczne dla niego są ciężkie meble o klasycznej ornamentyce oraz ubiory wzorowane na strojach greckich i rzymskich.
Empire - związany z panowaniem Napoleona I. Cechowała go monumentalna architektura o surowych prostych formach, ścisła symetria kompozycji, obfitość elementów dekoracyjnych (symbole władzy), ornamentyka z motywami grecko-rzymsko-egipskimi, moda oparta na wzorach antycznych.
W Polsce odrębną odmianą klasycyzmu był tzw. Styl Stanisława Augusta, związany z osobistym mecenatem króla. Odwoływał się on do zasad wiecznego klasycyzmu francuskiego z XVII-XVIII w.
Klasycyzm w literaturze rozwinął się głównie we Francji. Cechowało go ścisłe przestrzeganie norm „dobrego smaku”, jasności i umiaru oraz dydaktyzm i podniosłość stylu. Uprzywilejowanymi gatunkami były: tragedia, oda, bajka, satyra, poemat epicki i opisowy. W Polsce przedstawicielami byli: I. Krasicki, J.U. Niemcewicz, S. Trembecki.
Cechami klasycyzmu w muzyce było ugruntowanie i rozkwit homofonii i muzyki instrumentalnej z rozgraniczeniem na formy symfoniczne , kameralne i solowe. Głównymi przedstawicielami byli: J. Haydn, W.A. Mozart, L.v. Beethoven.
S e n t y m e n t a l i z m:
Kierunek literacki i umysłowy z drugiej połowy XVIII w., będący wyrazem emancypancji mieszczaństwa. W opozycji do zasad racjonalizmu i klasycyzmu głosił prymat uczuć nad rozumem.
W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowością (melancholia tkliwość). Odwoływał się do przeżyć wewnętrznych jako właściwej dziedziny literatury. Prawda uczuć jednostki, jej naturalne doznania i związki międzyludzkie, natura jako tło sytuacji ludzkich przeciwstawione zostają światu cywilizacji, jako światu obłudy, pozorów i osamotnienia. Rozwinął się głównie w powieści i dramacie a w Polsce również w sielance, elegii, pieśni lirycznej. Wprowadzał do poezji język mówiony, sięgał po formy poezji ludowej. Sentymentalizm stanowił jedno z ogniw prowadzących do romantyzmu.
Wywarł wpływ na sztukę XVII wieczną, szczególnie w malarstwie „ogród sentymentalny” - typ krajobrazowego ogrodu, odznaczającego się małą skalą, stylizowaną i bogatą dekoracją architektoniczno-rzeźbiarską:
Grecja i Rzym - świątynie;
Chiny - mosty i pagody;
Arabia - altanki;
3. Wielcy polskiego oświecenia: Leszczyński, Konarski (prekursorzy), Staszic, Kołłątaj.
KONARSKI Stanisław (1700-1773):
Pijar, pedagog, pisarz i publicysta; wybitny reformator szkolnictwa w Polsce XVIII w. Założyciel Collegium Nobilium (elitarna szkoła dla chłopców z wyższy sfer; reformy: zniesienie kary chłosty, nauk przyrodniczych; język polski - językiem wykładniczym); autor podręczników i programów szkolnych, a także dzieł politycznych, jak „O skutecznym rad sposobie”, wktórych walczył o reformę sejmu, m.in. o zniesienie liberum veto.
LESZCZYŃSKI Stanisław (1677-1766):
1704-09 i 1733-36 - król polski; przeciwnik Augusta II Sasa, wybrany pod naciskiem Szwedów; po ich klęsce pod Połtawą opuścił kraj; poparty przez swojego zięcia króla francuskiego Ludwika XV ponownie został wybrany królem polski. Podczas wojny sukcesyjnej wyparty przez wojska rosyjskie i saskie do Gdańska, skąd przed jego kapitulacją uciekł do Francji i abdykował w 1736r. Otrzymał w dożywocie księstwo lotaryńskie. W Polsce miał renomę dobrego gospodarza i mecenasa kultury. Był podobnie jak Konarski przeciwnikiem liberum veto oraz napisał „Głos wolny wolność ubezpieczający”.
STASZIC Stanisław (1755-1826):
Był mieszczaninem, synem burmistrza Piły. Po ukończeniu seminarium duchownego w Poznaniu wyjechał na studia zagraniczne. W Paryżu poświęcił się naukom fizycznym i przyrodniczym, zapoznając się z filozofią Buffona, autora dzieł przedstawiający ewolucyjny tok dziejów świata. Po powrocie do kraju został wychowawcą synów Andrzeja Zamoyskiego, gdzie zapoznał się dokładnie ze sprawami polityki.
Po trzecim rozbiorze zajął się badaniami geograficznymi i geologicznymi, które kontynuował w początkach następnego stulecia. W 1800r. został członkiem utworzonego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (_), a później został jego prezesem. Organizował szkolnictwo zawodowe, górnictwo i hutnictwo, założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, a chłopom w swych dobrach nadał ziemię na własność.
Równie bogaty jest dorobek pisarski Staszica, gdzie oprócz rozpraw politycznych i społecznych są tłumaczenia prac naukowych m.in.: „Epok natury” Buffona, dzieł literackich „Iliady” Homera. Są też jego oryginalne prace literackie z dziedziny geografii, geologii, statystyki: „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”.
KOŁŁĄTAJ Hugo (1750-1812):
Pochodził z niezmożnej rodziny szlacheckiej na Wołyniu. W wieku 18 lat ukończył studia w Akademi Krakowskiej, uzyskując doktorat filozofii. Następnie za granicą studiował teologię i prawo, a po powrocie do kraju rozpoczął pracę w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych(_). Po powrocie do Warszawy nawiązuje kontakty z przyszłymi przywódcami stronnictwa patritycznego. W okresie Sejmu Czteroletniego nie ogranicza się do pisania rozpraw politycznych; w swoim domu organizuje ośrodek propagandowo-informacyjny, nazwany Kuźnią Kołłątajowską. Grono 12 publicystów współdziałało tu w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych.
Kołłątaj był współtwórcą epokowej konstytucji majowej, potem współorganizował sprzysiężenie przygotowujące powstanie kościuszkowskie i uczestniczył w pracach powstańczego rządu. Po klęsce insurekcji, aresztowany przez Austriaków, 8 lat spędził w więzieniu.
Cierpienia Młodego Wertera (Apogeum Sentymentalizmu, Zapowiedź Romantyzmu, Powieść Epistolarna)
Apogeum Sentymentalizu :
ogrom uczuć
bohater preromantyczny, sentymentalny
miłość bez kompromisów połączona z miłością do natury
pokazywanie przeżyć wewnętrznych prostych ludzi
negacja rozumu i wiedzy
dominacja uczuć
przyroda jest jednocześnie tłem i bohaterem wydarzeń
wiara w to, że uczucie jest ważniejsze od rozumu. Cenienie uczuć osobistych, szczerych, autentycznych.
wrażliwość postawiona ponad pełen chłodu dystans
zaufanie pokładana w sercu - ono nie może oszukać
przyroda: wiejskie pejzaże, łąki, pola i ogrody jako tło ale także bohater wydarzeń
Zapowiedź romantyzmu :
ideały wolności, równości i braterstwa w wymiarze społecznym
krytyka stosunków drobnomieszczańskich, konwenanse obyczajowe i towarzyskie ograniczają człowieka
niespełniona miłość do Lotty
indywidualizm, skłócenie z otoczeniem, wybór samotnej ofiary
kult uczucia i fantazji
miłość jako absolut
Werter : marzyciel, nieszczęśliwy kochanek, skłócony ze światem i ludźmi
samobójstwo głównego bohatera z powodu niespełnionej miłości
Powieść epistolarna :
Goethe tworzy swą powieść (w 1774 roku) w formie listów pisanych wyłącznie przez bohatera tytułowego, skierowanych do przyjaciela Wilhelma, a jedynie dwóch - do Lotty i jednego - do Alberta. Listy uzupełnia krótką notą „wydawcy” oraz dłuższą jego narracją o ostatnich dniach bohatera, w którą wplata dokumenty w postaci listów i notatek Wertera.
W listach brak jest tradycyjnego początku i zakończenia. Cechuje je jednostronny subiektywizm i silne zabarwienie uczuciowe. Pisane są z punktu widzenia autora, o sprawach, które jego interesują i pochłaniają i nie różnią się od pamiętnika, przeznaczone są bardziej dla siebie niż dla przyjaciela.
Jest to „powieść duszy”, miłosne wyznania bohatera, głęboka refleksja i zaduma nad życiem człowieka - plastyczna obserwacja życia i świata.
Kandyd Czyli Optymizm - Powiastka Filozoficzna Voltair'a, Polemika z Filozofią Oświecenia
powiastka filozoficzna - utwór narracyjny, którego świat jest przedstawiony ilustruje tezę światopoglądową lub moralną, środek satyry społeczno - obyczajowej. Operuje wieloznacznością, relatywizmem tez (forma krytyki filozofii) paradoksami tez i poglądów. Powiastka nawiązywała do dawniejszych romansów awanturniczych poprzez schematyzm epizodycznej fabuły oraz motyw podróży. Ironiczny dystans wskazywał na to, iż fabuła jest jedynie pretekstem, natomiast istotną rolę pełnią treści moralne i sugestie filozoficzne.
Zmiana dróg poznawania świata w oświeceniu spowodowała zmianę poglądów i filozofii (racjonalizm, empiryzm, sensualizm). Budowano spostrzeżenia o wiedzy i świecie na podstawie doświadczeń zmysłowych. Poznawanie świata poprzez rozum i obserwację wykształciło w ludziach inteligentnych filozofię sceptyczną - czemu trudno się dziwić. Człowiek zawsze będzie popełnia błędy. W tym czasie jednak, jakby w opozycji do tej sceptyki i pesymizmu powstała słynna filozofia optymistyczna Godfryda Wilhelma Leibniza. Według niego świat składa się z niepodzielnych cząstek - monad. Monady te pochodzą od pramonady, którą jest z kolei Bóg. Prowadzi to z kolei do hierarchizacji świata jak u filozofów katolickich (św Augustyn). Człowiek błądzi w świecie.
Monady są mniej idealne niż pramonada, lecz najdoskonalszy jest Bóg, a ze dziełem tej doskonałości jest świat, to i on musi być doskonały. Według Leibniza monady istnieją już niezależnie od pramonady. Aktualny stan świata pochodzi od Boga jest więc on „najlepszym z możliwych światów”. Filozofia optymistyczna Leibniza - świat stworzony przez najdoskonalsza pramonadę - jest punktem wyjścia dla Panglosa i Kandyda, bohaterów utworu Voltair'a. Kandyd pochodzi z francuskiego i oznacza dobroduszność, naiwność i poczciwość.
„Wszystkie wydarzenia łącza się ze sobą na tym najlepszym ze światów” mówi Paugloss i dodaje swe ulubione „nie ma skutku bez przyczyny” oraz że „niedole poszczególne składają się na powszechne dobro” - tym samym im więcej jest nieszczęść poszczególnych tym bardziej całość jest dobra. Ciekawy paradoks tez w wypowiedzi doktora mtafizyko-teologo-kosmolo-mitologii. Szkoda tylko, że Kandyd tak bardzo wierzył Pauglossowi, że dopiero gdy na własnej skórze odczuł skutki filozofii Pauglossa, raczył w nią nieco zwątpić. Lecz filozofa byle co (powieszenie, wybatożenie, krajanie) nie złamie i trwa on nadal w „pierwotnym mniemaniu” że „Leibniz nie może się mylić, praistniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na świecie”.
Lecz wreszcie, po często bolesnej konfrontacji filozofii z rzeczywistością, Kandyd zmądrzał i woła odpowiadając kakambie na pytanie „Co to takiego optymizm?” - „To jest obłęd dowodzenia, ze wszystko jest dobrze, kiedy nam się dzieje źle”. Cytat ten dokładnie określa filozofię Leibniza.
„Powrót posła” Juliana Ursyna Niemcewicza.
Powstał 7 listopada 1790r. w czasie przerwy w obradach sejmu czteroletniego. W sejmie tym istniały dwa obozy: konserwatystów i patriotów.
Sztuka ta kształtuje opinie, stanowiska - sarmaty w negatywnym świetle oraz ludzi postępowych w świetle pozytywnym, aby pozyskać głosy niezdecydowanych, żeby ci niezdecydowani nie przystąpili do obozu konserwatystów.. Niemcewicz ośmieszył zacofanie, mentalność sarmatów, którzy pogardzali obcą kulturą a żenili się z polskimi „Francuzkami” dla pieniędzy
Charakterystyka postaci:
Starosta tradycjonalista, przeciwnik nowinek, ale dla pieniędzy ożenił się z modną żoną (zakłamanie obłuda); karykatura; na wszystkie wypowiedzi reaguje stanowczo, nie zastanawia się nad sensem swoich słów, uparty; jest to człowiek leniwy, krótkowzroczny, naiwny; zwolennik liberum veto, nie krył się z tym, że w sejmie kupował glosy. Powoływał się na tradycję, której nie pojmował. Znosił bóle i marudzenia żony, ale przez skąpstwo nie chciał rozwodu. Własną córkę jest gotowy oddać każdemu, kto nie zażąda posagu (bark miłości, nie interesuje go szczęście córki). Gadulski odzwierciedla charakter szlachty - lubią gadać po próżnicy.
Komizm
postaciowy - Gadulski, Szarmancki
słowy groteska (Szarmancki chwali się podbojami miłosnymi Waleremu - łowca posagów, a nie serc).
sytuacyjny (nieliczny) np. Gadulski wybiera zięcia
języka list starościanki
Pierwowzorem Gadulskiego był Suchorzewski. Niemcewicz sparodiował przemówieniq posłów obozu sarmackiego (np. na temat zawierania układów). Gadulski uważał, że Polska nie powinna się z nikim łączyć (brak politycznej orientacji, krótkowzroczność)
kontrast światopoglądów, charakterów, racji, pokoleń
pojawia się ironia element demaskujący
element pamfletu politycznego - bezpośredni atak na konserwatywna szlachtę, poprzez krytykę jej przedstawicieli.
światopogląd sarmacki |
światopogląd oświeceniowy |
Szarmancki = ziemia to źródło majątku; obojętne losy kraju; flirtuje z kobietami jest łowca posagów; bawidamek, pozbawiony zdrowego rozsądku, taki człowiek nie powinien istnieć w epoce oświecenia. Niemcewicz ukazuje przerażającą prawdę - Polski pełnej sarmatów, modnych żon i fircyków |
Ludzie oświecenia śmiali się tknąć wolności szlacheckich, liberum veto, a potem chcieli nawet szlachtę opodatkować. Niemcewicz ukazywał nieco wykrzywiony obraz sarmaty - tradycjonalisty, zacofanego. Tradycja rycerska nie została podtrzymana, sarmata XVII w. karykatura. |
Wprowadzenie do twórczości Ignacego Krasickiego
Ksiądz Ignacy Krasicki - redaktor naczelny „Monitora” pisma etycznego, które krytykowało sarmatyzm, fatalne położenie chłopów, nędzę. Twórca wiele podróżował, łączył spostrzegawczość z wiedzą. W Polsce panowała wtedy anarchia, a jej wynikiem był pierwszy rozbiór Polski. Krasicki znalazł się w zaborze pruskim, tęsknił za ojczyzną. Wtedy napisał wiersz „Święta miłości kochanej Ojczyzny” , który stał się hymnem Szkoły Rycerskiej. Bajki, satyry - najznamienitsze utwory Krasickiego wzbogaciły literaturę polską.
W Oświeceniu panował racjonalizm - rozum, rozsądek, trzeźwość umysłu były wartościami nadrzędnymi
Tematyka satyr Ignacego Krasickiego
satyra gatunek literacki, który ośmiesza obyczaje, wady, postawy światopoglądowe, posługując się ironią, karykaturą i groteską. Najczęściej gatunek ten jest pisany wierszem, rzadziej prozą (opowiadanie alegoryczne np.. Erazm z Roterdamu)
Twórcy (prekursorzy) satyry :
Horacy |
Juwenalis |
Persjusz |
satyra filozoficzno-moralna, ton swobodny, gawędziarski, mocno zdystansowany do świata |
satyry ostre, krytykowały nie zjawiska, lecz konkretne osoby |
mocne ciężkie |
Wzorzec Horacego był najbliższy Oświeceniu, gdyż jego satyry uczyły bawiąc.
Krasicki miał bardzo krytyczny stosunek do świata. Denerwował go sarmatyzm, pijaństwo, obżarstwo, brak patriotyzmu.
„Pijaństwo”
„Pewnieś wczoraj był wesół, dlategoś dziś smutny”
W satyrze „Pijaństwo” Krasicki ukazuje mentalność sarmaty, dla którego dzień uroczysty nie może być obchodzony bez alkoholu. Człowiek ten nie potrafi przestać pić. Autor potępia również zwyczaj częstowania gościa alkoholem. Krasicki ukazywał beznadziejność tego człowieka, który wie, że pijaństwo jest rzeczą złą, ale nie może się bez niej obejść. Utwór rozpoczyna się i kończy się dialogiem. Po wypowiedziach poznajemy swego rozmówcę, jego osobowość, wyrabiamy sobie o nim zdanie - to pewien rodzaj wartościowania. Sam dialog pozbawiony jest dydaktyzmu. W utworze przeplata się komizm sytuacyjny z językowym, charakterystyka sarmaty - komizm postaciowym. Krasicki stylizował język na język sarmaty - potoczny, swoisty, pełen makaronizmu (może wytłumaczyć jego słabość).
Zalety trzeźwości |
Uciążliwości płynące z pijaństwa |
„Zdrowie czerstwe, myśl wesoła i wolna, moc i raźność niezwykła i do pracy zdolna, majętność w dobrym stanie, gospodarstwo rządne, dostatek na wydatki potrzebnie i rozsądnie” |
„był wesół (...) dziś smutny” „jakże nie poczęstować, gdy kto w dom przychodzi”, „ciąży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę” „z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną. Pamięć się przez nie traci, rozumu użycie, zdrowie się nadweręża i ukraca życie” „oto profit: nudności guzy i plastry |
„Świat zepsuty”
W Rzeczypospolitej panuje ogólne zepsucie. Krasicki zestawia cechy na zasadzie kontrastu: pełni patriotyzmu przodkowie, a zniewieściali potomkowie, którzy nie myślą o losach kraju. Ksiądz Krasicki posłużył się Mitem poczciwych przodków. Uważał, że prawo krytykowania posiada satyra, a pośrednio satyryk. To krytykowanie może skłonić do poprawy - dydaktyzm. Oświecenie to epoka wyczyszczania wad, złych obyczajów językowych, które narosły od śmierci Kochanowskiego, przez całe wieki.
„Żona modna”
Piętnuje cudzoziemszczyznę, krytyka sarmaty, który nie kieruje się rozumem, ani uczuciem tylko chciwością i pazernością. On sam jest winien takiej sytuacji i wcale nam go nie żal.
Forma styl :
jakby zwierzenia Piotra, którego słucha narrator
formy dialogów
formy opisu
Cechy zawarte w wierszu:
osobne pokoje do wszystkiego (bawialnia, jadalnia)
przebudowa ogrodu na styl „nie wiadomo co”
rozrzutność, marnotrawstwo
bark smaku
życie ponad stan
snobizm
chęć zaimponowania innym
kosmopolityzm w wydaniu ujemnym
„Do króla”
Satyra jest pisana w formie listu dedykacyjnego - adresat - Stanisław August Poniatowski
„wady” króla :
„bo młodyś jeszcze” ponieważ dla głupiej i krótkowzrocznej szlachty broda i siwizna były oznakami rozumu
„jesteś królem, czemu nie królewskim synem”, niskie pochodzenie, ironia - ci którzy mieszkają w wysokich zamkach oddychają również innym powietrzem
„cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością swoją”
„wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym” w społeczeństwie panowała ciemnota, hołdowano pijaństwu, dlatego nie potrafiono dostrzec wyższych wartości, które wypływają z ksiąg. Według szlachty król był zbyt wykształcony, a przez to rozrzutny, bo dawał pieniądze na sztukę, z nie na szlachtę. Poniatowski dbał o rozwój kultury polskiej, organizował „obiady czwartkowe”, dzięki niemu powstały łazienki. Na jego obiady zapraszani byli również artyści zagraniczni
„zawżdy lepiej było, gdy cudzy rządził (...) źle to więc, żeś jest Polak źle żeś nie przechodzień”
Cechy oskarżycieli :
zazdrośni, małostkowi, zajmowali się rzeczami przyziemnymi
Poniatowski nie chciał być krezusem, ale niobem. Każda wada króla jest jego zaletą :
jest pełen energii, werwy, wykształcony, dlatego może sprawnie rządzić krajem. Jest Polakiem dlatego rozumie problemy swojego kraju, kocha go, chce dla niego jak najlepiej. Jeżeli na tronie zasiada ktos obcy, to często pragnie jak najbardziej wykorzystać poddany mu kraj.
To bardzo dobrze, że Poniatowski jest dobry i łagodny, bo kto lubi tyranię. Dzięki niskiemu pochodzeniu król rozumie problemy Polski i jest zorientowany w sytuacji. Kultura narodu ma dla niego ogromne znaczenie, dlatego Poniatowski stawia nacisk na umiłowanie sztuki, mecenat.
Satyra „Do króla” jest przewrotnie, gdyż nie krytykuje ona władcy, lecz oskarżycieli. Wady, które wytykają królowi sarmaci, staje się świadectwem ich głupoty. Sam tytuł utworu, bezzasadność oskarżeń, ironia, oksymoron np. „piękne przywary” ukazują charakter sarmaty. W utworze występuje dwóch narratorów - jeden pozornie solidaryzujący ze szlachtą, broni króla, a drugi oskarża monarchę, o to, że dbając o kulturę Poniatowski zapomniał o obronności kraju. Czytelnik mógłby pomyśleć, że satyra „Do króla” jest paszkwilem, ale w rzeczywistości to utwór pochwalny panegiryk (z wyjątkiem prawdziwego oskarżyciela).
Koncepcja Boga , postawa człowieka („Pieśń poranna”, „Pieśń wieczorna” Franciszka Karpińskiego).
Poeta zaczyna od refleksji Kiedy budzi się dzień, cała przyroda, wszystkie stworzenia już samym swym istnieniem głoszą chwałę Boga, sławią Jego wielkość. W drugiej strofie - rozbudowanym pytaniu retorycznym - autor jako oczywistość traktuje to, że i człowiek - cząstka owego widzialnego świata - musi chwalić Boga. Musi, bo została przez Niego stworzona, ocalona i obdarowana ponad miarę - wyróżniony spośród wszystkich innych stworzeń (koncepcja podobna do koncepcji z „Czego chcesz od nas Panie” - wspólne źródło inspiracji - psalmy). W trzeciej strofie podmiot liryczny wypowiada się już za siebie (głównie). Forma bezosobowa zostaje zastąpiona formą 1. osoby liczby pojedynczej - „to ja wołam do mego Pana. Pan jest Bogiem na niebie, ale” - choć zachowany jest korny stosunek do Stwórcy i podkreślona jest Jego wielkość - szukać Go należy „koło siebie” w codziennej krzątaninie, w zwykłych, ludzkich sprawach. Nie jest to postawa jednostkowo odosobniona. W strofie ostatniej liryczne „ja” zostaje zastąpione lirycznym „my”. Ci, których sen nie był snem śmierci, wiedzą, iż żyją, by chwalić Boga.. Co nie oznacza ascetycznej rezygnacji z życia, lecz oznacza takie życie, które jest w istocie chwaleniem Boga. Ludzki byt jest tu traktowany jako boski dar, którego nie można sprzeniewieżyć.
Po tak pobożnie - co przecież znaczy po bożemu - przeżytym dniu sens pieśni wieczornej jest całkiem zrozumiały. „Pieśń...” jest bowiem prośbą do Boga, by „litośnie” przyjął „wszystkie nasze dzienne sprawy”. Owa ufność w litościwe potraktowanie dziennych spraw jest świadectwem aktu ekspiacji; nie wszystko zapewne było w tym dniu właściwe. Ale jest też wyrazem pewności, że Stwórca wybacza wszelkie słabości. Wybacza wobec szczerej intencji - stąd też prośba, by nawet sen chwalił Boga. Taka właśnie szczera i głęboka ufność jest tematem drugiej strofy. Ludzie mogą liczyć na Bożą litość, skoro Bóg nieustannie - dzień i noc - wspomaga ich niedoskonałość, niesie ratunek w trosce i kłopotach. Z tego przeświadczenia wypływa prośba ostatnia - o doraźną obronę przed „nocnymi przygodami” i „wszelakimi szkodami”, lecz przede wszystkim o „wieczną pieczę.
Bóg jako litościwy sędzia spraw ludzkich, jako stróż i troskliwy opiekun człowieka - oto narzucający się wizerunek Najwyższego w tym wierszu. Antropomorfizacja Boga („Twoje oczy obrócone / Dzień i noc patrzą w tę stronę”) jest tu zatem sposobem zatarcia dystansu dzielącego Pana wszechświata od człowieka.
Rzecz znamienna - „Pieśń poranna” antropomorfizacją się jeszcze nie posługuje. U progu budzącego się dnia człowiek chwali wielkość Boga na niebie, uświadamia sobie potrzebę oddania Mu czci i dopiero szuka Go „koło siebie”. Owo poszukiwanie Boga w codziennej krzątaninie, mimo świadomości własnej niedoskonałości, pozwala u schyłku dnia kornie przekazać dobremu Ojcu i opiekunowi wszystkie sprawy i z ufnością oddać się jego opiece .
ogniwa analizy |
Pieśń poranna |
Pieśń wieczorna |
temat |
pochwała Boga |
prośba o opiekę |
kto wielbi? |
|
|
Bóg jest: |
|
prawy, sprawiedliwy, litościwy
„twoje oczy ...” - antropomorfizacja
zainteresowanie losem człowieka, opiekun „Stróż”,” Sędzia” |
ludzkie postawy: |
uwielbienie, wdzięczność, bezpośredniość („do mego Pana”) |
ufność, pokora, skrucha wiara w opiekę i sprawiedliwy sąd Boży |
pomocne konteksty: |
sentymentalizm, tradycje staropolski - Kochanowski: „Czego chcesz od nas, Panie”, psalmy
|
|