HEXAPODA

Segmentacja: - maksymalna liczba segmentów 21 (razem z akronim i telsonem) - głowa 6 pierścieni - tułów 3 pierścienie - odwłok 6-12 pierścieni - pełna liczba segmentów występuje tylko u pierwotnych, dorosłych owadów - HYPEROTROFIA, redukcja, zlanie segmentów w procesie ewolucji - formy wyspecjalizowane, o nieruchliwym trybie życia oprócz segmentów podział na głowę, tułów i odwłok uległy zatarciu (niektóre czerwce- Coccinea) - segmentacja ma charakter wtórny, polegający na niezgodności segmentacji mięśni i sklerytów (sklerotyzacja pierwotnych połączeń stawowych i utworzeniu nowych stawów w nowym miejscu) - kutykularny pierścień: * płytka grzbietowa (tergit) * płytki brzusznej (sternit) * 2 bocznych (pleuryty)- w segmentach odwłoka mogą być słabo wykształcone - Budowa ciała: - 6 segmentowa głowa - akron (oczy) - 5 segmentów pozagębowych: * czułkowego * wstawkowego * żuwaczkoego * szczękowego * wargowego - przysadki 1 segmentu zagębowego przekształciły się przed otwór gębowy i przekształciły się w czułki (CEFALIZACJA) - przysadki segmentu wstawkowego po przemieszczeniu zanikły - przysadki 3 pozostałych otaczają otwór gębowy i utworzyły narządy pyszczkowe - segmenty głowy zlały się zupełnie tworząc puszkę - pewną odrębność zachował u niektórych grup ostatni segment- dolnowargowy (zapotylicowy) - płytki i szwy na głowie stanowią powierzchnie przyczepu mięśni (charakter wtórny) - typy głów - otwór gębowy po brzusznej stronie głowy, początkowy odcinek przewodu pokarmowego tworzy z długą osią ciała kąt 90^0 (głowa hypognatyczna) - otwór gębowy na przedzie głowy, wyprostowanie przedniego odcinka układu pokarmowego (głowa progna-tyczna) - otwór gębowy na tyle głowy, zagięcie układu pokarmowego do 180stopni (głowa opistognatyczna) - typowa głowa hypognatyczna : *jama gębowa odgranicza od przodu warga górna nad nią położony nadustek (clypeus) * powyżej clypeusa znajduje się czoło (frons) * obie płytki oddziela szew epistomalny * wierzch głowy stanowi ciemię (vertex) * ciemię podzielone symetrycznie szwem ciemieniowym * z przodu szew dzieli się widełkowato na 2 ramiona (grzbietowa granica czoła) * od tyłu ciemię ograniczone szwem potylicowym (zażuchwowym) * dalej za nim potylica (occiput) * szew zapotyliczny * zapotylica (postocciput)- homolog segmentu wargi dolnej * policzki (genae)- przedłużenie ciemienia * zapaliczki (postgenae)- boczne przedłużenia potylicy - wymienione elementy puszki są pochodnymi tergitów - sternity tworzą natomiast podgębie (hypopharynx) - podgębie to fałd skórny, zwykle słabo zesklerytyzowany zwisający w jamie gębowej - podgębie dzieli się na 2 części: * przednia- cibarium z otworem gębowym * tylną- salivarium, tam uchodzą gruczoły ślinowe - głowa posiada szkielet wewnętrzny - tentorium: * ramiona przednie łączące się ze szwem epistomalnym * dwa ramiona tylne połączonych z końcami szwu zażuwaczkowego - obydwie pary ramion łączą się ze sobą końcami tworząc krzyż - w miejscach gdzie ramiona wchodzą do czaszki, są charakterystyczne jamki tentorialne - tentorium -wzmacnia konstrukcje puszki głowowej, podtrzymuje przełyk i jest miejscem przyczepu wielu mięśni - na ukształtowanie głowy wpływa rodzaj aparatu gębowego oraz rodzaj oczu - głowa łączy się z tułowiem poprzez przewężenie odcinka szyjnego (cervix) - u niektórych owadów głowa łączy się szeroko z tułowiem, tworząc głowotułów ->deformacje puszki głowowej - larwy much - części składowe głowy zostają częściowo wciągnięte w obrębie tułowia, częściowo ulegają atrofii, rola narządów gębowych pełnią 2 haczyki -> larwy bezgłowe - larwa czerwcy - stanowi 90% ciała i mieści w sobie różne narządy wew. - czułki- przydatki 2 segmentu głowy - skład czułek: * trzonek (scapus) - połączony stawowo z puszką i poruszają nim mięśnie czaszkowe * nóżki (pedicellum)- poruszana przez mięśnie znajdujące się w trzonku * biczyk (flagellum)- nie posiada własnego umięśnienia, u niektórych 3 człon wyróżnia się jako obrączka (annulus) - wielkość czułków zależna jest od liczby członów biczyka oraz ich długości - na czułkach znajdują się narządy zmysłów: powonienia i dotyku - rzadko, ale jednak czułka przytrzy-mują pokarm, chwytają powietrze u owadów wodnych oraz narządy równowagi Narządy gębowe: - utworzone z 3 par przysadek: * żuwaczek * szczęk * wargi dolnej oraz * nieparzystej wargi dolnej * podgębia - podczas pobierania pokarmu znaczenie ma gardziel i gruczoły ślinowe - warga górna jest fałdem skórnym zwisającym przed jamę gębową, połączonych stawowo z nadustkiem - żuwaczki o kształcie piramid (najmocniej zesklerotyzowane) - wewnętrzny wolny brzeg żuwaczki opatrzony jest zębami (wyróżnia się część krojącą o zębach ostrych i długich i część żująca o zębach szorstkich) - szczęka składa się z 2 członów podstawowych: * kotwiczki (cardo) * pieńka (stipes)- osadzona tu jest żuwaczka wew. (lacinia) ostro zakończona i bardziej tępa żuwaczka zew. (galea) - na zewnętrznym brzegu pieńka osadzony jest, zwykle 4- członowy głaszczek szczękowy - warga dolna powst. z drugiej pary szczęk (zrosły się podstawkami) - warga dolna składa się z: * podbródka (submentum) * bródki (mentum) * języczka (glossae) * przejęzycza (paraglossae) * głaszczki wargowej (palpi labiales) - narządy gębowe jak czułki opatrzone są sensillami - występuje wiele modyfikacji aparatów - aparat gębowy powstał z przekształcenia 3 par odnóży głowowych oraz 2 nieparzystych narządów wargi górnej (labrum) i podgębia (hypopharynxa) - czasem na wewnętrznej stronie wargi górnej rozwija się zgrubienie - nadgębie (epipharynx) - podgębie powstało ze zlania się sternitów segmentów narządów gębowych - typy aparatów: - typ gryzący- ortoteroidalny - u owadów prymitywnych- ważki, prostoskrzydłe, wyspecjalizowanych- chrząszczy i larw - warga górna- kształt elipsoidalnej płaskiej płytki z wycięciem na przednim brzegu - żuwaczki- postać szerokich i krótkich płytek z ząbkowana wew. krawędzią - szczęka I pary- 2 nasadowe człony, stawowo połączone ze sobą kotwiczki i pieńka - warga dolna- szeroki podstawowy człon - typ gryząco-liżący - pszczoły, osy, trzmiele - zachował wszystkie części aparatu gryzącego - 3 składniki zróżnicowane pod względem czynności: * warga górna- słabo rozwinieta, wąska płytka * żuwaczki- postać wydłużona, zwężona pośrodku płytek, po we, ich stronie biegnie obrzeżony włoskami rowek, w środku długości przechodzą w wąską bruzdę, żuwaczki służą do rozdrabniania pyłku kwitowego, urabiania wosku i do podtorzy-mywania szczęk przy ich wyprostowaniu * szczęki I pary- silnie wydłużone, & kotwiczka w postaci cienkiego pręta & pienie szeroka płytka na nim umieszczony szczątkowy 2członowy głaszczek i żuwka zewnętrzna *warga dolna- składa się podbródka- kształt V, trójkątnej bródki oraz z długiego i szerokiego przedbródka, - głaszczek wargowy osadzony na dźwigaczu (palpiger), składa się z 4 członów różnej długości o przyjęzyczki obejmują podstawę jezyka - typ kojąco ssący (u komara) - komary, pluskwiaki pchły - najbardziej udoskonalony aparat mają samice komarów z rodziny Culicidae - dolna część głowy z oddzielonym od czoła nadustkiem jest zwężony, a sam aparat ma postać długiego, wąskiego i nieczłonowane-go ryjka - ryjek składa się z: * rurki ssącej- warga górna * szczeci kłujących- żuwaczki i szczęki I pary * rurki ślinowej- podgębie i pochwy osłaniającej (wargi dolnej) - warga dolna przekształcona w szeroka pochwę obejmuje pozostałe części ryjka, na końcach ma 2 miekkie płatki wargowe - warga górna długa i głęboka rynienka na końcu ukośnie ścięta, tworzy kanał przeprowadzający pokarm - porębie- długa i cienka rurka, służy do przeprowadzania śliny w miejscu nakłucia - żuwaczki u samic odżywiających się krwią mają kształt wydłużonych sztyletów o końcach lekko lancetowato rozszerzonych - żuwaczki u samców żywiących się nektarem żuwaczki są zredukowane - szczęki- są sztyletowate, z ząbkami na końcach - podczas kłucia ciało przebijają: warga górna, przylegające do niej podgębie, żuwaczki, szczęki - typ kojąco ssący (u pluskwiaka) - wydłużony ryjek w czasie spoczynku ułożony na przedpiersiu między biodrami I pary odnóży tułowiowych - składa się z krótkiej wargo górnej - 4 części kłujących - żuwaczek - pary szczęk - pochwy osłaniającej szczeci utworzonej z wargi dolnej - głaszczki wargowe i szczękowe ulegają redukcji - podgębie bardzo krótkie, leżące w jamie przedgębowej - warga dolna złożona z 4 członów, najbardziej umięśniona część ryjka, nie bierze udziału w pobieraniu pokarmu - warga górna- nie bierze udziału w pobieraniu pokarmu, krótka, stożkowata, zwęża się ku końcowi i tylko u podstawy nakrywa rowek wargi dolnej -żuwaczki- ząbkowane na końcu służą do nakłuwania - szczęki- 2-nie rynienkowato wydłużone, stykają się brzegami i w linii środkowej tworzą razem 2 kanały: * kanał górny- ssanie pokarmu * kanał dolny- cieńszy, do przeprowadzania śliny - typ ssący - motyle - narząd pobierania pokarmu jest długa ssawka ślimakowato zwinięta w jednej płaszczyźnie - ssawka powstała ze szczęk I pary (kotwiczki i pieńki zazwyczaj małe, żuwki wew. zanikają, a główna część ssawki to żuwka zew.) - od strony brzusznej wzdłuż krawędzi jednej żuwki ciągnie się rowek, w którym wsuwa się wystająca listwa brzeżna drugiej żuwki - ssawka jest bardzo elastyczna i może się zwijać

- wysysanie płynów jest uwarunkowane budową gardzieli, działa jak pompa - zachowuje się szczątkowa warga górna, jako wąski fałd na przedłużeniu nadustka - żuwaczki- zanikają całkowicie lub są szczątkowe - warga dolna- niewielka płytka łącząca głaszczki wargowe, gęsto pokryte włoskowatymi łuseczkami - typ liżący - u much - ryjek zbudowany jest z: * dzióbka (rostrum) * rurki pokarmowej (haustellum) * tarczy oralnej - przygębowa część głowy wyciągnięta jest w silnie umięśniony stożkowaty dziobek zakończony otworem gębowym - u podstawy dzioba umieszczony jest nadustek - żuwaczki- całkowicie zanikają - szczęka- znacznie zredukowane, widać ją w postaci prętów i jednoczłonowych głaszczków szczękowych umieszczonych na dzióbku - warga dolna- szeroka silnie umięśniona, od dołu wzmocniona płytką podbródkową , od góry wzdłuż linii środkowej głęboko wcięta, tworzy rynienkę pokarmową - warga dolna- wąska, silnie wydłużona, przykrywa rynienkę pokarmową - podgębie- z kanałem ślinowym - tracza oralna- składa się z poduszeczko-watych głaszczków wargowych (labellae) - powierzchnie labellum pokrywa system nibytchawek w postaci kanalików i wspierających ich łuków szkieletowych - kanaliki zbudowane z elastycznej błony przebite są licznymi parami otwierającymi się na zewnątrz - łuki szkieletowe towarzyszą porom i kanałom na całej długości - nibytchawki rozmieszczona prawidłowo, biegną promieniście od wolnego brzegu labellum do przyśrodkowej linii tarczy oralnej - gdy tarcza oralna przylega do pokarmu, a pompa jamy gębowej powoduje wessanie jego do rurki pokarmowej, układ tchawek działa jako filtr -tułów: - 3 segmentowy - w sklerytach wykształciły się szwy i apofyzy wzmacniające konstrukcje pierścieni - w termitach śródtułowia i zatułowia możne wyróżnić: * przedtarczę (praescutum) * tarczę (scutum) oddzielone * tarczkę (scutellum) szwami * zatarczkę (postnotum) - pleuryt wzmocniony jest ukośnie przebiegającym grzebieniem pleuralnym, który dzieli go na 2 części : * przednią (epistenum) * tylną (epimerum) - w przedłużeniu grzebienia pleuralnego znajduje się kolumienka (główny punkt podporowy dla skrzydła) - sternit opatrzony jest podłużnym grzebieniem sternalnym, odchodzi od niego w głąb tułowia poprzeczna, poprzeczna, długa apofyza- widełki -u form uskrzydlonych przedtułów jest zwykle mniejszy os śród- i zatułowia, a spośród tych dwóch ostatnich silniej rozwinięty jest ten, który nosi większe skrzyda - przedtułów jest często ruchowy - śród- i zatułów są ze sobą sztywno zestawione - 2 lub 2 i 3 segment są silnie przewężone i tworzą stylik, a dopiero dalsze segmenty odwłoka są normalnie rozwinięte - nogi: - osadzone na granicy między pleurytem i sternitem (wg. niektórych pleuryt jest tworem młodszym od odnóży i powstał z przedbiodrze) - dystalna część kokspoditu utworzyła definitywne biodro (coxa), krętarz (trochanter), udo (femur), goleń (tibia), stopa (tarsus) powstały z fragmentacji telopoditu - stawy pleurytowo-biodrowy, biodrowo- krętarzowy i udowo-goleniowy są głównymi stawami nogi, umożliwiającymi ruchy we wszystkich płaszczyznach - u motyli środkowe i tylne biodra są zrośnięte z tułowiem - przedstopie ma 2 pazurki, 1 pazurek występuje w grupach prymitywnych lub silnie wyspecjalizowanych - na końcu stopy oprócz pazurków są: * śródpazurek (empodium) * nieparzysta poduszeczka (arolium) * przylgi (pulvillae) - arolium i przylgi umożliwiają poruszanie się po gładkich powierzchniach - podstawowe formy odnóży tułowiowych są nogi kroczne i bieżne - odnóża kroczne i bieżne - biodro stożkowate - udo silnie umięśnione - krętarz niewielki - goleń zwężona, długa, pokryta szczecinkami, włoskami, kolcami może być zaopatrzona w ruchome kolce - ostrogi - stopa ma od 3-5 członów: * pięta- pierwszy nasadowy człon stopy - 2 pazurki - o podłoże opiera się albo tylko przedstopie albo stopa i koniec goleni - odnóża skoczne - pasikoniki, świerszcze, szarańcze, pchły - długie, muskularne udo - długa i cienka goleń - u prostoskrzydłych do skoku służą odnóża tylne, udo zgrubiałe, pokryte licznymi żeberkami, goleń długa i cienka (na przednim końcu grzbietowym wyrostek umożliwiający przegięcie w kolanie) - długie ruchome kolce - ostrogi - stopa u pasikoników składa się z 4 członów -stopa u świerszczy 3 członowa - ostrogi zabezpieczają przed ślizganiem przy skoku - skurcz mięśni w udzie powoduje wyprostowanie odnóży w stawie kolanowym - skok - odnóża pływne - u owadów wodnych, u których głównym sposobem poruszania jest pływanie- chrząszcze, pluskwiaki - przekształceniu ulegają ostatnie odnóża (pływak), czasem 2 (larwy i poczwarki chruścików) albo wszystkie trzy pary (larwa pływaka) - biodra tylnych nóg stykają się ze sobą w linii środkowej ciała, zrastają się ze eternitem - staw biodrowy jest unieruchomiony - w stawie krętarzowym porusza się w jednej płaszczyźnie poziomej w tył i przód - udo długie, spłaszczone, na zew. brzegu ma szereg krótkich szczecinek - powierzchnia wiosłowa = spłaszczony grzbietowo-brzuszny goleń + 5-członowa stopa - po obu krawędziach stopy biegną włoski, które zwiększają powierzchnie oporu - odnóża grzebne - u owadów żyjących w ziemi - kopią przednią parą nóg - zwykle golenie szerokie, bocznie spłaszczone, wygięte po stronie zew. opatrzone ząbkami - 2 pierwsze człony stopy zmienione w duże zęby o ostrych brzegach (u turkucia) - odnóża chwytne - przednia para odnóży zmieniona w aparat chwytny, działa na zasadzie scyzoryka - u modliszki długie i wąskie - silnie wydłużone biodro - długie i spłaszczone udo - krótki krętarz - goleń krótsza od uda - delikatna stopa z dwoma pazurkami - udo i goleń składają się razem tworzą aparat chwytny - odnóża czepne - odnóża wszy są krótkie, odstające na boki i hakowato zagięta - aparat czepny tworzy goleń i stopa - goleń krótka i szeroka z dużymi szczeciami - stopa jednoczłonowa z jednym silnie rozwiniętym pazurem - u wszy ludzkiej czepne są wszystkie pary - odnóża pszczoły - zbiera pyłek kwiatowy szczękami i przez przednie, a potem środkowe odnóża przekazuje na ostatnia parę - na goleni występuje koszyczek do noszenia pyłku - na stopie szczoteczka do zgarniania pyłku z nóg środkowych - goleń-wydłużony trójkąt - na dolnej zew. krawędzi goleni znajduje się długie ostre ząbki tworzące grzebień - stopa 5-członowa zakończona 2 pazurkami i przylgami - Skrzydła: - osadzone na śród- i zatułowiu za pośrednictwem stawów skrzydłowych - najbardziej przekonujący pogląd: - teoria paranotalna- skrzydła rozwinęły się z paranotów- blaszkowatych, bocznych wyrostków tergitów - geneza lotu: - najpierw powstały stawy i ruchy wyrostków początkowo ułatwiały owadom poruszanie się na lądzie, a potem, przy równoczesnym doskonaleniu stawów i zwiększeniu powierzchni lotnej służyły do latania - powstanie skrzydeł: - powstają jako ściany ciała, w które wchodzą tchawki, nerwy i hemolimfa - komórki hypodermy rozpraszają się, blaszki zbliżają się do siebie, a w miejscach przebiegu nerwów i tchawek powstają żyłki (w nich też krąży hemolimfa) - ostateczne uformowanie skrzydeł po linieniu - żyłki- rusztowanie skrzydeł - część żyłek utworzona jest przez obie błony skrzydeł, część przez grzbietową lub brzuszną - żyłko mogą być wypukłe lub wklęsłe - pola (komórki)- przestrzenie między żyłkami - u niektórych owadów (ważki, błonkówki)- na przedniej krawędzi pterostigma- silniej zasklerotyzowany twór, powstały z rozszerzenia żyłki lub między żyłkami (przeciwdziała wibracji skrzydeł) - gęste siatkowate użyłkowania- użyłkowanie pierwotne - staw skrzydłowy- przedni i tylny płat tergalny, 3 lub 4 płytki skrzydłowe, 2 dwuwarstwowe płytki środkowe, płytki ramieniowe, pokrywka, słupek pleuralny, płytki przyskrzydłowe i podskrzydłowe, rozmieszczone przed i za słupkiem - skrzydła u większości są błoniaste, pokryte gęstymi lub rzadszymi włoskami, rzadziej łuskami (motyle) - u chrząszczy, prostoskrzydłych, karaczanów, pluskwiaków różnoskrzydłych skrzydła ulegają mniejszej lub większej sklerotyzacji i funkcjonują jako pokrywy i półpokrywy - kształty są różne - u licznych brak skrzydeł - oprócz pierwotnie bezskrzydłych Apterygota- skrzydeł pozbawione są całe rzędy (wszy, wszoły, pchły) oraz pluskwy - owady można podzielić na: - przodomotoryczne- przednie skrzydła przyjmują główną rolę w locie, tylne ulegają zmniejszeniu, zanikowi lub przejmują inne funkcje (rozpinacze u czerwców, przezmianki u muchówek) - tyłomotoryczne- przednie skrzydła zmniejszają się lub zmieniają funkcje (pokrywy) - przezmianki u muchówek- stymulacja układu nerwowego poprzedzająca lot - składanie skrzydeł: - rozpostarcie na boki- ważki - złożone nad grzbietem prostopadle lub skośnie do długiej osi ciała (niektóre motyle i jętki) - złożone wzdłuż grzbietu płasko albo dachowato (błonkówki, muchówki, pluskwiaki) - u prostoskrzydłych, karaczanów i innych tylne skrzydła fałdują się wachlarzowato i złożone wzdłuż odwłoka, przykryte są przednimi, pokrywowymi skrzydłami - u chrząszczy- tylne skrzydła są złożone wachlarzowato, złamane w poprzek - Odwłok: - zbudowany z 12 segmentów łącznie z telsonem (tylko u zarodków i Protura) - u większości liczba segmentów ulega zmniejszeniu - wzajemne stosunki między tergitami, pleurytami i sternitami układają się różnie w poszczególnych rzędach owadów - u ważek i muchówek- duże tergity - u chrząszczy- duże sternity - u prostoskrzydłych- 3 proporcjonalne segmenty - podział odwłoka zwg. na funkcjonalność: - część przednia (pregenitalna)- serce, przewód pokarmowy, gonady, ciało tłuszczowe

- część tylna- segmenty genitalne (VIII i IX) i postgenitalne (X i XI)- funkcja rozrodcza - otwór odbytowy- na telsonie lub na XI lub X, gdy końcowe segmenty zanikają - otwór płciowy żeński- VIII lub VII sternit - otwór płciowy męski na IX sternicie - Przydatki odwłokowe: - funkcje przydatków: rozród, lokomocja, oddychanie i inne - typy: - szczątkowe odnóża- u Protura, na I segmencie odwłoka - pęcherzyki i trzonki- u Thysanura, u owadów uskrzydlonych trzonki tylko na IX segmencie - aparat skoczny- u Collembola - wyrostki rylcowe- u bezskrzydłych i wielu uskrzydlonych na X i Xi tergicie - nogi rzekome- u gąsienic motyli, na odwłoku w liczbie 2 do 8 par - skrzelotchawki- larwy wodne (jętki, siatkoskrzydłe) na odwłoku metameryczne rozmieszczone, czasem segmentowane - Przydatki męskie- na IX segmencie, parzyste walwy, niekiedy maja postać trzonków, oraz nieparzysty narząd kopulacyjny - Przydatki żeńskie- na VIII i IX segmencie, - u prostoskrzydłych i pokrewnych, ważek, pluskwiaków, równoskrzydłych i błonkówek tworzy pokładełko do składania jaj - Pokładełko: - utworzone z przysadek płciowych (walw) VIII i IX segmentu odwłoka - postać zaostrzonej na końcu cewki - tworzą go 3 pary walw, które osadzone są na płytkach pokładełka - I para na płytkach VIII segmentu - II i III para na płytkach IX segmentu - obie pary połączone są ze sobą stawem saneczkowym - Żądło: - w spoczynku schowane jest w jamie VII segmentu - zbudowane z 3 par walw - I para na małych płytkach trójkątnych segmentu VIII - II i III para na płytkach podłużnych segmentu IX - walwy II pary zlewają się tworząc rynienkę żądła - walwy III pary tworzą pochwę osłaniającą szczeci kłujące i rynienkę - u podstawy rynienki żądła kanał ten rozszerza się w nabrzmienie (bębenek) - do jamy bębenka otwiera się przewód gruczołu jadowego - Powłoka ciała: - jednowarstwowy naskórek i oskórka - taką sama budowę ma wyściółka układu tchawkowego i tylny odcinek jelita - Kutikula: - szczególna rola chityny, która tworzy 2 formy krystalograficzne - ilość chityny zazwyczaj nie przekracza 60% - na przekroju poprzecznym wyróżniamy: - prokutikulę (mendo- i egzokutikula) - epikutikulę (wew. i zew.) - oskórek pokrywa warstwa wosku i cementu - epikutikula (oskórek powierzchniowy)-cienka warstwa, pokrywa wszystkie części ektodermalne, matryca da dolnych części kutikuli - prokutikula- znacznie grubsza, zawiera chitynę i proteiny, dzieli się ją na egzokutikulę- zgrubiała, endokutikulę- elastyczną - kutikule przedziurawiają liczne, bardzo cienkie kanaliki - oskórek- produkt komórek hipodermy - linienie: - hipoderma oddziela się od oskórka i tworzy nową epikutikulę - wydzielina specjalnych gruczołów wnika pomiędzy nową epikutikulę i oskórek, rozpuszcza jego część - rozpuszczony materiał zostaje zużyty do budowy nowego oskórka - rozerwanie wylinki wzdłuż stałych linii w obrębie danej grupy owadów, najczęściej na głowie lub na grzbiecie - różna grubość kutikuli u różnych gatunków - zewnętrzna powierzchnia kutikuli ma bogate rzeźbienia - wyrostki, które osiągają duże rozmiary wchodzą do jamy ciała (skoczki) - wyrostki można podzielić na 3 grupy czynnościowe: - szczecinki unerwione - szczecinki gruczołowe - szczecinki pełniące nieznaczne funkcje (szczepiające skrzydła, filtracyjne) - zewnętrzne gruczoły skórne: - g. smarowe- u owadów wodnych, u pływaka rozmieszczone są po bokach otworu odbytowego oraz w pobliżu przetchlinek pierwszych segmentów odwłoka, ich wydzieliny namaszczają ciało, szczególnie komorę pomiędzy grzbietem odwłoka i pokrywami (zapewnia prawidłowe oddychanie, przeciwdziała zwilżeniu kutikuli) - g. woskowe- u pluskwiaków, wydzieliny woskowe mają postać płytek, „proszku” nitek, rurek o różnym stopniu sztywności, w wielu grupach czerwców stanowią aparat filtracyjny w pobliżu przetchlinek, kokony u czerwców, u pszczołowatych wosk produkowany jest w postaci płytek - g. żywiczne- wydzieliny są bardzo obfite, pierwotnie była formą usuwania z organizmu cukrów - g. przędne- głownie u larw motyli, chruścików, błonkoskrzydłych i chrząszczy, g. przędne larw są g. ślinowymi, które zmieniły funkcję; produkuje jedwab, kokony mogą być otwarte lub zamknięte - g. wonne- u wielu gatunków owadów, u motyli są to specjalne włoski lub łuski tzw. androkonia, rozpoznawanie partnerów seksualnych - g. jadowe- połączone z włoskami u gąsienic, występują u chrząszczy i termitów - z okrywą ciała wiążą się urządzenia wydające dźwięki - aparaty strydulacyjne (są to 2 elementy ocierające się o siebie), pasikoniki i świerszcze mają je na skrzydłach - owady wydają różne dźwięki w czasie lotu - Układ mięśniowy: - muskulatura trzewiowa i szkieletowa - obręb segmentu: mięśnie podłużne grzbietowe i brzuszne, mięśnie grzbietowo-brzuszne, boczne i mięśnie poprzeczne - w segmencie tułowia w związku ze skrzydłami następuje przemieszczeni i modyfikacja mięśni - mięśnie owadów zbudowane są z włókien poprzecznie prążkowanych, stopień ich organizacji wykazuje dużą różnorodność - zdolność do zapadania w stan kataleptyczny - Jama ciała: - połączenie pierwotnej i wtórnej jamy ciała w następstwie przerwania worków celomatycznych - jama ciała przechodzi w światło otwartego układu krwionośnego tworząc mixocoel wypełniony hemolimfą - przepony dzielą jamę ciała na 3 części: zatokę okołosercową, okołotrzewiową i okołonerwową - Układ krwionośny: - serce umieszczone w zatoce perykardialnej - liczba komór zmienna - zwykle komory występują tylko w odwłoku, ale u form prymitywniejszych także w tułowiu - do każdej komory prowadzi para ostiów opatrzonych zastawkami - krew przepompowywana od tyłu do przodu - skurcz komór- skurcz mięśni sercowych, a ich rozkurcz elastycznością ścian - drugi organ pompujący- przepony: - zbudowane z elastycznych elementów łącznotkankowych i trójkątnych mięśni skrzydlastych - przepona brzuszna pompuje krew od przodu do tyłu - krew owadów (hemolimfa, hemocyty) - odgrywa małą rolę w oddychaniu - krew jest bezbarwna, biała, żółtawa - wiele owadów wyrzuca krew w miejscach gdzie znajdują się stawy - ciałko tłuszczowe: - w nim odkładają się substancje odżywcze i komórki moczowe gromadzące kwas moczowe, gromadzi substancje zapasowe - Układ pokarmowy: - entodermalne jelito środkowe - ektodermalne jelito przednie i tylne, które są wysłane kutikulą - zastawka kordialna- miedzy pomiędzy jelitem przednim i środkowym - 2 zastawka- na granicy jelita środkowego i tylnego - 3 zastawka- pomiędzy jelitem cienkim i prostym w obrębie jelita tylnego - !!!!!!!!brak wątroby!!!!!!! - jelito przednie (jednowarstwowy nabłonek, mięśnie podłużne i okrężne)- gardziel, przełyk, wole, przedżołądek - w wolu odbywa się trawienie pokarmu enzymami zawartymi - przedżołądek- ma silnie rozwinięta mięśniówkę i intymę, ich ściany tworzą podłużne fałdy opatrzone ząbkami lub szczecinkami, funkcja: rozdrabnianie lub filtrowanie pokarmu - koniki nabłonkowe w jelicie wydzielają soki trawienne (wchłanianie pokarmu i tworzenie błony obejmującej treści pokarmowe) - jelito cienki służy do wchłaniania wody - gruczoły ślinowe- g. przysadek gębowych, żuwaczek, szczęk i wargi dolnej - u wielu owadów drapieżnych występuje trawienie pozajelitowe (biegacze) - Układ wydalniczy: - główny narząd wydalniczy- cewki Malpighiego (ślepo zakończone rurki uchodzące do jelita) - liczba cewek jest różna od 2 do 150 - u mszyc i niektórych bezskrzydłych brak cewek - ścianki cewek- jedna warstwa komórek, rzadko występują mięśnie - materiał gromadzony w cewkach i odprowadzany do jelita to kwas moczowy - cewki mogą wydzielać enzymy trawienne lub przędzę - inne organy o funkcjach wydalniczych u owadów: * ciałka tłuszczowe, komórki osierdziowe * u Thysanura i Collembola- gruczoły wargowe - Układ oddechowy: - układ tchawkowy: - przetchlinki- otwory w ścianie ciała, otoczone mocniej zesklerotyzowanymi pierścieniami lub płytkami, od niego odchodzą pnie tchawkowe, przedsionek opatrzony jest w uradzenia zamykające, aparatami filtrującymi (włoskim szczecinki) - tchawki- rurki (wpuklenia ektodermy), dochodzą do wszystkich organów, wewnątrz kutikula tworzy spiralne zgrubienia (co przeciwdziała zgnieceniu tchawek) - tracheole- najcieńsze rozgałęzione zakończenia tchawek, utworzone przez komórkę gwieździstą, zakończenia te przylegają lub wchodzą do pojedynczych komórek organów - worki powietrzne- występują u wielu owadów, nie maja spiralnych zgrubień i mogą się zapadać (biorą udział w wentylacji tchawek) - krążenie gazów dzięki dyfuzji - różnorodne narządy oddechowe występuje u owadów wodnych- gromadzenie powietrza pod pokrywami (pływak żółtobrzeżek), za pomocą rurek (larwa muchy Eristalis, płoszczyca) - inne owady, larwy oddychają skrzelotchawkami - skrzelotchawki- zmienione odnóża odwłokowe, wyrostki paranotalne (jętki) lub innymi wyrostkami rozmieszczonymi na różnych częściach ciała - skrzela oskórkowe- różnią się tym, iż są zbudowane wyłącznie z kutikuli - Układ nerwowy: - część centralna, trzewiowa i obwodowa - układ centralny: parzyste zwoje nadprzełykowe (zwoje protocerebralne unerwiają oczy i jest to ośrodek kojarzeniowy, zwoje deutocerebralne przynależne do segmentu czułkowego i zwojów tritocerebralnych unerwiających wargę górną) i brzuszne połączone w system drabinkowy - w tułowiu występują 3 pary zwojów, a w odwłoku do 8 par - układ nerwy trzewiowy (sympatyczny): część gębowo-żołądkowa, nerw nieparzysty i część odwłokowa (układ ten unerwia nadustek, wargę górną, serce i okolice jelita przedniego, część odwłokowa unerwia narządy rozrodcze i tylną część układu pokarmowego) - część obwodowa: neurony i ich wypustki związane z receptorami bodźców zew. i wew.

---