Adam Mickiewicz,

Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego,

oprac. Zofia Stefanowska, Wrocław 1956, BN I 17.

WSTĘP

1. Działalność Mickiewicza w pierwszych latach emigracji.

• bujne życie towarzyskie w Paryżu.

• Mickiewicz narzekał na niezgodę wśród emigrantów; nie związał się trwale z żadną organizacją emigracyjną o charakterze politycznym. Towarzystwa, których był członkiem (Towarzystwo Litera-ckie, Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, Towarzystwo pomocy Naukowej), miały na celu okreś-lone prace historyczne i oświatowe, jednoczyły też ludzi z różnych obozów politycznych, choć w za-sadzie rozwijały się pod patronatem księcia Adama Czartoryskiego i z tej racji demokraci emigracyj-ni nie darzyli ich zaufaniem.

• niektórzy go oskarżali o „opieszałość polityczną”.

• najbliższy był postawie lelewelistów, ale i od nich się odsunął; chciał być ponad podziałami, ale to nie zawsze było możliwe.

• Księgi narodu i pielgrzymstwa - pierwszy manifest poety do emigracji; zaczął pisać go po przybyciu do Paryża, skończył w listopadzie, drukiem wyszły w pierwszych dniach grudnia 1832; rozsyłał dziełko bezpłatnie emigrantom.

• w 1833 objął redakcję „Pielgrzyma”, nadając mu nowy, głęboko ideowy charakter (wcześniej było to głównie pismo informacyjne); gdy pojechał do Szwajcarii do umierającego na gruźlicę Garczyńskie-go, „Pielgrzyma” przejął Jański.

• wrócił do Paryża w październiku 1833 - odsuwa się od życia politycznego.

2. Program polityczny Ksiąg pielgrzymstwa.

• związany ściśle z nastrojami roku 1832; Księgi narodu i pielgrzymstwa - miały być czymś w rodzaju podręcznika politycznej i moralnej edukacji emigrantów polskich, kodeksu zasad przyszłej rewolucji.

• dużo miejsca poświęcone sprawie moralnego doskonalenia emigrantów warunek godnego wy-pełnienia misji Polaków; koroną cnót jest tu „duch poświęcenia się” w służbie wolności, nie zostało sprecyzowane, ale zauważalne hasło równości społecznej; popierał uwłaszczenie chłopów, ale nie mówił ostro o tej sprawie, gdyż była ona sporna i mogła odciągać stronnictwa od walki o niepod-ległość; wierzył w słuszność dążeń ludu; Polska rozrywana przez antagonizm szlachecko-chłopski; część idei od demokratów, część od czartoryszczyków.

• próba związania sprawy polskiej z europejskim ruchem rewolucyjnym i poniechanie drażliwych pro-blemów społecznych polskich; próby łączenia poglądów i stronnictw nie powiodły się, Księgi nie zy-skały uznania ani na lewicy, ani na prawicy.

• wiara w przemianę, jaką przyniesie idea „nowego chrześcijaństwa”.

3. Idee religijne Ksiąg narodu i pielgrzymstwa.

• nazwa „nowe chrześcijaństwo” od tytułu dzieła Saint-Simona (Le Nouceau Christianisme) w literatu-rze naukowej w znaczeniu szerszym, jak nazwa całego kierunku w ówczesnej filozofii społecznej.

• tendencja do połączenia dążeń demokratycznych epoki z utopią społeczną o charakterze moralno-religijnym; chrystianizacja stosunków między narodami; charakter romantycznej filozofii społecznej był więc uwarunkowany reakcją na XVIII-wieczny racjonalizm, nieprzydatny do wyjaśniania nowej sytuacji historycznej; idealistyczna historiozofia stanowiła pożywkę krzewiących się obficie w pierw-szej połowie XIX wie-ku utopii, przybierających często kształt koncepcji moralno-religijnych; myśl rewolucyjna oderwana od praktyki, zmierza ku utopii.

• termin mesjanizm spopularyzował w Polsce filozof Hoene-Wroński, który w 1831 wydał francu-skie dzieło pt. Wstęp do mesjanizmu. Mickiewicz terminem tym zaczął określać swój system dopie-ro w Prelekcjach paryskich.

• Rzeczpospolita szlachecka jako ideał wolności politycznej - realizator równości społecznej na dro-dze pokojowej; antyracjonalistyczny charaker historiozofii Mickiewicza; wpływ m.in. Lamennais'go.

• Cum primum - encyklika Grzegorza XVI z 9 czerwca 1832, adresowana do biskupów polskich potępienie powstania listopadowego, stwierdzenie, że prawowitą władzą Polaków jest car i że Pola-cy mają mu się podporządkować; Mickiewicz nie skrytykował bezpośrednio encykliki, ale polemizo-wał z nią w „Pielgrzymie” w artykule pt. Katechizm o czci cara.

• idea wyzyskania religii w interesie rewolucji została potępiona przez Watykan, ale Mickiewiczowi nie przeszkodziło to w konstruowaniu Ksiąg (oficjalne potępienie ze strony Watykanu).

4. Stylizacja biblijna Ksiąg narodu i pielgrzymstwa.

• miała wzmocnić siłę oddziaływania na najszersze masy czytelnicze; propaganda; dostosowywanie się do poziomu umysłowego jak najszerszych rzesz; upodobnienia do religijnych form literackich (przypowieść, modlitwa, litania).

• pociągnięcia stylistyczne i językowe, zbliżające do przekładu Biblii Wujka; archaizmy językowe, składnia (zdania od „I”, orzeczenie na końcu); czasem przejście do prozy poetyckiej; styl podniosłej retoryki.

• najwięcej samodzielności w przypowieściach, sztuczność.

5. Księgi narodu i pielgrzymstwa w oczach współczesnych i potomnych.

• różne przyjęcie Ksiąg; lewica demokratyczna ostro zaatakowała Księgi - dużo słusznej krytyki libe-ralnych i tradycyjnych tendencji utworu; lewicę emigracyjną raziła głównie idealizacja przeszłości szlacheckiej i akcenty religijne.

• Księgi nie odniosły zamierzonego skutku, nie porwały emigracji nową ideą, nie stały się podręczni-kiem politycznej i moralnej edukacji wychodźców, szlachta zaniepokojona radykalizmem, demokraci - brakiem konkretnych postulatów.

• sukces u demokratów europejskich (sława - wcześniej mało znany), uznanie: Giuseppe Mazzini (przywódca demokratów włoskich), ks. Lammenais.

• aktualność Ksiąg jako lektury patriotycznej skończyła się po powstaniu styczniowym.

• Mickiewicz nie dopuszczał myśli o rewolucyjnym przewrocie w Polsce.

TEKST

Księgi narodu polskiego. Od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego.

• na początku była Wolność, bez panów i niewolników; tylko patriarchowie i dzieci ich; potem ludzie wyrzekli się Boga; Bóg zesłał więc na bałwochwalców największą karę, czyli niewolę.

• jedni z drugimi wojowali, wreszcie wpadli w niewolę Imperatora Rzymskiego, co nazwał się Bogiem.

• dopiero potem Rosja stworzyła podobną niewolę; teraz nastąpiło przesilenie tej niewoli.

• gdy zabili Chrystusa, miara się przebrała: Imperium Rzymskie upadło; znów był jeden Naród - Chrześcijaństwo, co walczył z Azji poganami; panowała w Europie Wolność, ale królowie, w których wstąpił szatan, zepsuli wszystko, wyrzekli się Chrystusa; bali się o swą pozycję, postanowili więc skłócić narody, tworząc im bałwany, za które mieli się bić honor dla Francuzów, preponderencja polityczna dla Hiszpanów, panowanie na morzu i handel dla Anglików, dobrobyt dla Niemców.

• był jeden tylko człowiek z Genui, co nawoływał, by zamiast bić się w domu, odzyskać grób Pański i Azję, ale mieli go za szalonego; Bóg pobłogosławił dobre chęci Kolumba i dał mu odkryć Amerykę.

• zawsze, gdy źle się dzieje, znajdują się Filozofowie, którzy wszystko uznają za dobre.

• trójca szatańska wreszcie powstała: Fryderyk, Katarzyna i Maria Teresa; oni wyrobili najgorszego bałwana interes; został tylko jeden dobry człowiek Rafayette, pojechał na wojnę, do ziemi Wolności, do Ameryki.

• tylko naród polski nie kłaniał się nowemu bałwanowi i nie znał słów na jego określenie; czcił Boga; Polacy nie napastowali nigdy Narodów wiernych Bogu; nagrodził Bóg Naród i połączył go z Litwą - znak przyszłego połączenia Chrześcijan; panowała tam Wolność wszystkich; wszyscy braćmi.

• król Prus ucałował Naród polski jako sprzymierzeńca i sprzedał za 30 miast wielkopolskich jak Ju-dasz; Francja umyła ręce; rządca zły - Kazimierz Parier.

• umęczono Naród polski i złożono w grobie; ale padła ich potęga, bo głupio uczynili; Naród jednak nie umarł, choć ciało leży w grobie.

Księgi pielgrzymstwa polskiego.

• Duszą Narodu Polskiego jest pielgrzymstwo polskie; nie jest tułaczem, bo ma cel; nie jest wygnań-cem, bo Polaka nie wygnał urząd jego; nie jest bóstwem jak Chrystus i może pobłądzić i zmar-twychwstanie może być odwleczone.

• nauki i przypowieści zebrane z ust i pism Chrześcijan Polaków (XXIV części):

I gwiazdą pielgrzymstwa jest Wiara, a iglicą magnesową - Miłość Ojczyzny; bez nich się ustanie.

II polskiemu Narodowi dane jest dziedzictwo przyszłej Wolności świata, bo jest wierzący, kochający i nadzieję mający. Łazarz między narodami.

IV przywróci do poszanowania dobrą naukę i urząd; tutaj mądry, kto wie, co to Wolność i Miłość Oj-czyzny.

V cywilizacja: od civis - obywatel, choć pogańska, bo kazała poświęcać się za ojczyznę, a nie wszys-tkich ludzi, to była to jednak cnota; potem, w bałwochwalczym pomieszaniu języków, nazwano cy-wilizacją modne i wykwintne ubiory, smaczną kuchnię, wygodne karczmy, piękne teatra i szerokie drogi; cywilizacja prawdziwie godna człowieka, musi być chrześcijańska, Polacy, Irlandczycy, Wę-gry narody wierzące.

VII Chrystus mówił, że kto idzie za nim, niech opuści ojca i matkę; Pielgrzym polski powiada: kto idzie za Wolnością, niech opuści Ojczyznę, i odważy życie swoje.

IX przypowieści, np. o morowym powietrzu z odległego bagna, kto nie wyjdzie z domu, aby zło zna-leźć i z oblicza ziemi wygładzić, do tego zło samo przyjdzie, i stanie przed obliczem jego.

XI przypowieść o rozbitkach.

XII wszystko opóźniają kłótnie, zaczynać rady nie od uczt, ale od mszy i komunii, bez pokory nie ma zgody.

XIII nie spierajcie się o zasługi i pierwszeństwo.

XIV niech każdy składa talent swój Ojczyźnie, ale bez przechwalania się.

• Modlitwa Pielgrzyma.

3