Środki odkażające i antyseptyczne

Środek odkażający - oznacza substancję zabijającą wszystkie wegetatywne postacie drobnoustrojów. Tylko niektóre środki odkażające umożliwiają wyjałowienie, czyli zabicie wszystkich drobnoustrojów z zarodnikami włącznie. Do wyjałowienie potrzebny jest dłuższy czas i większe stężenie niż do odkażania. Służą do odkażania wydalin, narzędzi, przedmiotów martwych.

Środki antyseptyczne - są to substancje, które niszczą drobnoustroje lub hamują ich namnażanie. Mogą one działać bakteriobójczo lub bakteriostatycznie, podczas gdy środki odkażające muszą działać bakteriobójczo. Przeznaczone są do niszczenie bakterii na skórze i innych tkankach.

KWASY I ZASADY

Rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych może następować tylko w stosunkowo wąskich granicach pH, z reguły po stronie zasadowej. Zakwaszenie środowiska prowadzi zwykle do zahamowania rozwoju większości bakterii. Kwaśny odczyn jest fizjologiczną barierą dla rozwoju bakterii w żołądku, drogach moczowych i pochwie. Stężone kwasy i zasady mają działanie bakteriobójcze, zmiana pH w kierunku kwaśnym czy zasadowym prowadzi do denaturacji białka i śmierci wszystkich komórek. Są one wykorzystywane wyjątkowo ze względu na toksyczność dla tkanek człowieka a także działanie niszczące na wiele przedmiotów i materiałów.

Kwas octowy

• powszechnie stosowany w roztworach 3-6% do konserwacji środków spożywczych

Kwas mlekowy

• bywa stosowany do przepłukiwań pochwy w roztworach o pH ok 3,7

• w stanach zapalnych przywraca fizjologiczny kwaśny odczyn i hamuje rozwój patologicznej flory bakteryjnej.

Kwas borowy i boran sodu (boraks)

• środki przeciwbakteryjne

• związek o dużej toksyczności

• wchłania się łatwo z uszkodzonej skóry, błon śluzowych i z przewodu pokarmowego ilość wchłonięta tymi drogami może wystarczyć do wywołania ostrego zatrucia)

• zatrucie charakteryzuje się wyniszczeniem i zaburzeniami neurologicznymi

• często stosowany do płukania worka spojówkowego (małe ilości nie stwarzają zagrożenia, lecz skuteczność jest znikoma)

• jako sól sodowa do zwalczania drożdżakowego zapalenia jamy ustnej u dzieci (pleśniawki)

Kwas benzoesowy

• działa antyseptyczne dzięki obecności anionu

• jako benzoesan sodu stosowany do konserwacji przemysłowych artykułów spożywczych (przetwory warzyw i owoców)

• drażni błonę śluzową żołądka i może powodować ból i pieczenie w nadbrzuszu i zgagę

Kwas salicylowy

• działa antyseptyczne a także wykazuje działanie keratolityczne

• wykorzystywany do leczenia powierzchniowych zakażeń skóry, zwłaszcza grzybiczych

• składnik zasypek, maści

• pod postacią spirytusu salicylowego (roztwór 5-10%) - jako kosmetyk o działaniu antyseptycznym

Estry kwasu p-hydroksybenzoesowego - metylowy, etylowy, propylowy oraz ich sole

• zastosowanie jako środki do konserwowania preparatów farmaceutycznych i kosmetyków,

• mimo stosowania w niewielkich stężeniach (0,05-0,1%) mogą być szkodliwe - są silnymi alergenami - mogą prowadzic do ciężkich kontaktowych zapaleń skóry

Kwas undecylenowy oraz jego sole

• wykazują umiarkowane działanie przeciwgrzybicze

• stosowane w roztworach, emulsjach i maściach zawierających 5-10% substancji czynnej

ŚRODKI UTLENIAJĄCE

Tlen atomowy

• działa toksycznie na komórki bakterii i innych drobnoustrojów

• działanie związków wydzielających tlen atomowy nie jest zbyt silne, ulega osłabieniu w obecności substancji organicznych które przyłączając tlen, zmniejszają jego efektywne stężenie w środowisku

Ozon

• łatwo rozpada się do tlenu atomowego

• silnie drażni błony śluzowe

• powoduje starzenie się różnych materiałów i tworzyw, np. gumy - staje się krucha

• bywa stosowany w miejsce chloru do uzdatniania wody

Nadtlenek wodoru

• w postaci 3% roztworu (woda utleniona) bywa stosowany do odkażania ran

• działanie przeciwbakteryjne jest słabe

• obecna w tkankach katalaza powoduje szybki rozpad nadtlenku, połączony z gwałtownym pienieniem( korzystne działanie mechaniczne - pęcherzyki gazu, burząc się, mechanicznie oczyszczają ranę)

• ma działanie odwaniające i wybielające

• w roztworach 30% (perhydrol) drażni silnie tkanki - w stomatologi do płukania kanałów zębowych, w kosmetyce do rozjaśniania włosów

Kwas nadoctowy

• związek o silniejszym działaniu odkażającym od nadtlenku wodoru

• w stężeniach poniżej 0,3% oprócz działania bakterio- i wirusobójczego wykazuje działanie na zarodniki i grzyby

• stosowany do niskotemperaturowego odkażania sprzętu medycznego, jak endoskop, hemodializatory

Nadmanganian potasu

• krystaliczna substancja o ciemnofioletowej barwie

• łatwo rozpuszcza się w wodzie

• działanie bakterio- i grzybobójcze

• roztwory 0,02% działają skutecznie ale drażnią tkanki

• w stężeniu 0,01% pozbawione drażniącego działania, działanie przeciwbakteryjne jest słabe i powolne

CHLOROWCE I POCHODNE CHLOROWCÓW

JOD I JODOFORY

Jod

• brązowe kryształy rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych ,

• niszczą wszystkie drobnoustroje

• roztwory jodu stosowane są do odkażania skóry - jodyna (7-10% roztwór) może być stosowana do odkażania otoczenia ran lub skóry nie uszkodzonej, na uszkodzone powłoki silnie drażni tkanki, powoduje ból i pieczenie

Jodofory

• to kompleksy jodu z wielkocząsteczkowymi związkami organicznymi pełnią one rolę nośnika jodu

• jod jest uwalniany z kompleksu stopniowo co przedłuża jego działanie

• odkażanie skóry i przedmiotów

Jodowany poliwinylopirolidon (powidon jodowany)

• zawiera w 10% roztworze 1% jodu - nie barwi skóry

• może być stosowany w oparzeniach, do odkażania innych ran, a także płukania pochwy

CHLOR I CHLOROFORY

Chlor

• zabija większość drobnoustrojów

• mało wrażliwe są prątki kwasooporne

• działa wiruso- i pierwotniakobójczo

• obecność substancji organicznej osłabia jego działanie

• wolny chlor - uzdatnianie wody wodociągowej

Chlorofory

• związki uwalniające chlor lub kwas podchlorawy mogą być traktowane jako jego nośniki

• odkażanie wody, przedmiotów, pomieszczeń, urządzeń sanitarnych

Podchloryn wapnia i sodu

• wapno chlorowane do odkażania urządzeń sanitarnych, odchodów i zakażonego materiału

• podchloryn sodu w połączeniu z wodorotlenkiem sodu jako tzw. antyformina znajduje zastosowanie w stomatologii do przemywania martwiczych kanałów zębowych

Chloraminy(chlorowane kwasy sulfonowe)

• odkażanie przedmiotów i pomieszczeń (roztwory 10%)

• niekiedy odkażanie skóry rąk (1-2%)

Halazon

• do odkażania wody pitnej w warunkach polowych

ALKOHOLE

Alkohol etylowy

• przeciwbakteryjnie niezbyt silnie, lecz w odpowiednich stężeniach dość skuteczny

• najskuteczniej przeciwbakteryjne działa w stężeniach 40-50% - jednak zbyt powolne

• 70% nieskuteczna z powodu denaturacji białek komórkowych

• w chirurgii do odkażania rąk

Alkohol izopropylowy

• w stężeniach powyżej 70% działa nieco silniej od alkoholu etylowego, powoduje jednak przekrwienie tkanek położonych głębiej

• ze względu na powodowanie przekrwienia znajduje się niekiedy w preparatach do nacierań o działaniu rozgrzewającym

ALDEHYDY

Aldehyd mrówkowy

• związek gazowy

• roztwory wodne zawierające 40% formaldehydu - formalina

• działa na mikro- i makroorganizmy

• formaldehyd służy do odkażania przedmiotów i pomieszczeń - można stosować gazowy formaldehyd, wydzielający się z formaliny po dodaniu nadmanganian potasu

• gazowy formaldehyd drażni błony śluzowe, zwłaszcza dróg oddechowych

Metenamina( urotropina)

• produkt kondensacji formaldehydu z amoniakiem

• w środowisku kwaśnym rozpada się z uwolnieniem formaldehydu

• kiedyś szeroko stosowana do odkażania dróg moczowych

Aldehyd glutarowy

• mniej lotny i nie drażni dróg oddechowych

• skutecznie działa w środowisku kwaśnym

• odkaża nie narzędzi i endoskopów

FENOLE

Fenol

• bakteriobójczo w stężeniach powyżej 1%

• bakteriostatycznie w stężeniach 0,2%

• grzybobójcze w stężeniach 1,3%

• znaczenie wyłącznie historyczne

• silnie toksyczny

• zastosowany na skórę powoduje martwicę, przenikając w głąb

Krezol

• działa na większość bakterii chorobotwórczych

• odkażania odchodów

• najczęściej stosowanymi preparatami krezolu są roztwory w mydłach, roztwory takie jak lizol, kreolina w stężeniach od 2% stosowane są do odkażania przedmiotów, pomieszczeń, podłóg, urządzeń sanitarnych

Heksachlorofen

• chlorowcopochodna bis-fenolu uchodzi za jedną z najskuteczniejszych środków z tej grupy

• działanie na bakterie G+ , bakteriostatyczne

• bakteriobójcze rozwija się powoli

• hamuje wzrost większości grzybów chorobotwórczych

• jest związkiem toksycznym, wchłania się przez skórę i długotrwałe stosowanie jego preparatów może być przyczyną przewlekłego zatrucia

METALE CIĘŻKIE I ICH ZWIĄZKI

Rtęć

• przeciwbakteryjne działanie rtęci związane jest z jej powinowactwem do grup sulfhydrylowych , zablokowanie tych grup w enzymach komórki bakteryjnej powoduje zahamowanie jej wzrostu, usunięcie rtęci ze środowiska powoduje przywrócenie wzrostu bakterii

Chlorek rtęci

• znaczenie historyczne ze względu na słabe działanie i wysoką toksyczność

Srebro

• związki srebra są silnie działającymi środkami przeciwbakteryjnymi

• działa ściągająco i żrąco na tkanki

• woda destylowana zawierająca srebro w rozcieńczeniu 1:20000000 wykazuje właściwości bakteriobójcze

Azotan srebra

• źle przenika w głąb tkanek i działanie jego jest głównie powierzchniowe

• stosowany w stężeniach 0,01-10%

• stężenia 0,01% działają umiarkowanie przeciwbakteryjnie i ściągająco - stosowany na błony śluzowe

• rozcieńczone roztwory azotanu srebra pobudzają ziarninowanie trudno gojących się ran

• pałeczki z azotanem srebra oraz roztwory 10-20% działają przyżegająco stosowane np. do niszczenia brodawek młodzieńczych

• organiczne związki srebra stosowane w roztworach 0,5-2% są stosowane na błony śluzowe w ropnych zakażeniach nosa, worka spojówkowego, cewki i pęcherza

ZWIĄZKI POWIERZCHNIOWO CZYNNE ( detergenty, tenzydy)

Należą do związków zmniejszających napięcie powierzchniowe. Związki zawierające jednocześnie dwie grupy hydrofilne i hydrofobowe, mają zdolność emulgowania tłuszczów. Działanie ich polega na zmianie struktury warstwy lipidowej błony komórkowej bakterii, co prowadzi do jej wzmożonej przepuszczalności i ucieczki ważnych składników komórki na zewnątrz. Ważnym czynnikiem, nasilającym działanie tych związków, jest zdolność zmydlania warstewki tłuszczu, znajdującego się na odkażanej powierzchni, co prowadzi do jej mechanicznego oczyszczenia.

• detergenty niejonowe( środki zwilżające, myjące i piorące)

• detergenty anionowe (mydła)

• detergenty kationowe (głównie czwartorzędowe zasady amonowe - działanie przeciwbakteryjne)

Tenzydy anionowe

Najważniejszym działaniem mydeł anionowych jest ich działanie czyszczące. Emulgują wydzieline tłuszczową skóry i usuwają ją razem z brudem, złuszczonym naskórkiem i bakteriami

Tenzydy kationowe

W obecności detergentów anionowych i substancji organicznych ulegają unieczynnieniu. Działanie powierzchowne

BARWNIKI

Fiolet krystaliczny - pioktanina

Działa na bakterie G+, a także na niektóre grzyby chorobotwórcze, zwłaszcza drożdżaki. Związek ten jest stosowany w wodnych lub alkoholowych roztworach o stężeniach 0,01-2% do odkażania powierzchownych uszkodzeń naskórka i błon śluzowych, w niektórych grzybicach i drożdżycach (u dzieci). Zastosowany na uszkodzone powłoki działa lekko ściągająco i osuszająco. Podobnie działa zieleń brylantowa

Etakrydyna (Rivanol)

Działa bakterio- i pierwotniakobójczo. Służy do odkażania skóry i błon śluzowych oraz powierzchownych uszkodzeń powłok.

Błękit metylenowy

Może być stosowany do odkażania dróg moczowych, a 0,5% roztwór do odkażania skóry i błon śluzowych.

BIGUANIDY

Chlorheksydyna

Działa silnie na bakterie G+, na G- ma słabsze działanie na niektóre nie działa wcale np. prątki kwasooporne. Działanie jej polega na uszkodzeniu błony cytoplazmatycznej bakterii. Alkohole i pH alkaliczne nasilają działanie chlorheksydyny.

Stosowana do odkażania ran, oparzeń, płukania jamy ustnej, pęcherza moczowego i pochwy, przed operacyjnego odkażania skóry, rąk, narzędzi i aparatów. Krem z chlorheksydyną bywa stosowany w leczeniu trądziku, ma również opinię skutecznego środka w gronkowcowych zakażeniach skóry.

---