PODMIOT:

Wykonujący czynność lub pozostający w stanie. Jest nadrzędną częścią zdania. Odpowiada na pytania kto?, co?

Podmiotem może być:
- rzeczownik (Kot śpi.);
- zaimek rzeczowny (Ktoś ukradł buty.);
- bezokolicznik (Czytać jest pożytecznie.);
- zaimek przymiotnikowy (Nasi zwyciężyli.);
- liczebnik (Dwunasta wybiła.);
- imiesłów przymiotnikowy (Przewodniczący zamknął zebranie);
- przysłówek (Wczoraj było przyjemnie).

Pod względem budowy podmiot może być wyrażony:
- jednym składnikiem (Konie zniknęły.),
- szeregiem (Rejent, Asesor otworzyli usta.);
- skupieniem nierozerwalnym (Trochę pieniędzy zostało.);
- podmiot domyślny (Cały czas pada <deszcz>.).

ORZECZENIE:

Orzeczenie jest podrzędną częścią zdania tylko wobec podmiotu. Oznacza czynność lub stan tego, na co wskazuje podmiot, najczęściej czynność lub stan osoby albo rzeczy.

Rodzaje orzeczenia:

- czynne ( Janek zgasił światło.);
- stanowe ( Pies śpi.);
- bierne ( Sprawa była dobrze obmyślana.);
- zwrotne ( Iza przegląda się.).

Ze względu na budowę orzeczenie może być:
- składnikiem (Janek odszedł.);
- szeregiem ( Janek jest pilny i zdolny.).

W zależności od formy osobowej rozróżniamy:
- słowne ( Franek choruje.);
- imienne (Franek jest chory.).

W roli orzeczenia występuje zazwyczaj czasownik w formie osobowej w różnych czasach trybu orzekającego, a także w trybie rozkazującym i przypuszczającym (Chłopcy wybiorą się na wycieczkę, Jedźmy na wycieczkę). Takie orzeczenie nazywamy czasownikowym. W zdaniach bezpodmiotowych w funkcji orzeczeń czasownikowych mogą też wystąpić bezosobowe formy czasownika zakończone na -no lub -to (Przyniesiono mleko, Zbito szybę)

Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika. W funkcji łącznika mogą być użyte czasowniki: być, stać się, zostać, bywać, stawać się, zastawać. W funkcji orzecznika występują przymiotniki, rzeczowniki lub zaimki rzeczowne, liczebniki lub przysłówki. Przykłady orzeczeń imiennych: jest pracowity, był chłodny, bądź sobą, jest przyjemnie, był pochmurny, to pisarz.

DOPEŁNIENIE:

Określnik związku oznaczający przedmiot, którego dotyczy czynność lub stan. Najczęściej jest określeniem czasownika (Spotkałem kolegę), ale także bywa określeniem przymiotników i przysłówków, np.: Był to chłopiec chętny do nauki, On pracuje lepiej od ciebie. W funkcji dopełnień występują przeważnie rzeczowniki lub zaimki rzeczowne w przypadkach zależnych, tj. odpowiadające na pytania: kogo?, czego?, komu?, czemu?, kogo?, co?, (z, w, na, o) kim?, (z, w, na, o) czym? Np.: Nie czytałem tej książki, Przyglądaliśmy się górom, Spacerowałem z przyjacielem. Dopełnieniami mogą być także inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownika, np.: Wiódł ślepy kulawego, Lubię pływać.

Rodzaje dopełnienia:

• dopełnienie bliższe występuje najczęściej w bierniku (Czytam książkę) ale także w dopełniaczu (po czasownikach z przeczeniem nie, które mają znaczenie przeczące, oraz po niektórych innych czasownikach, jak chcieć, żądać, pragnąć, pilnować, strzec, szukać, przestrzegać, zapominać, potrzebować, np.: Pragnę spokoju; Strzegę porządku; Nie przeczytałem tej książki) i w narzędniku (po nielicznych czasownikach, np.: rządzić, kierować, dowodzić, gardzić, np.: Generał sprawnie dowodził dywizją) - transformacja orzeczenia na stronę bierną powoduje, że dopełnienie staje się podmiotem (Janek napisał referat. Referat został napisany przez Janka);

Dopełnienia, które przy zamianie konstrukcji z czynnej na bierną można zamienić na podmiot, nazywamy bliższymi. Dopełnienia które zachowują swą formę i nie zmieniają funkcji składniowej w wypadku przekształcenia konstrukcji zdania, nazywamy dopełnieniami dalszymi.

- dopełnienie dalsze - transformacja nie jest możliwa (Janek uczy się matematyki.). Dopełnienie dalsze może wystąpić w różnych przypadkach, bez przyimka lub z przyimkiem, np.: Pożycz mi książkę; Nie chcę pomocy od ciebie.

Inny podział dopełnienia:
- dopełniaczowe (Unikać zła.);
- celownikowe (Dziwić się krzywdzie.);
- biernikowe (Widzieć osła.);
- narzędnikowe (Martwić się egzaminem.);
- przyimkowe (Dbać o wiedzę.);
- bezokolicznikowe (Kazać iść.).

OKOLICZNIK:

Okoliczniki bywają najczęściej określeniami czasowników i oznaczają okoliczności, w jakich zachodzą czynności lub stany wyrażone przez czasownik. Oznacza okoliczności czynności lub stanu. Niekiedy okoliczniki są określeniami przymiotników lub przysłówków i wtedy oznaczają stopień właściwości jakiegoś przedmiotu, czynności lub stanu, np.: bardzo wysoki dom, dość ładnie piszesz. W funkcji okoliczników najczęściej występują wyrażenia przyimkowe oraz przysłówki i zaimki przysłowne. Poza tym okoliczniki bywają też wyrażane przez rzeczowniki w narzędniku, przez imiesłowy przysłówkowe i bezokoliczniki, np.: Jechaliśmy lasem; Szedł kulejąc, Przyszedłem prosić cię o pomoc.

Rodzaje:

1. Okolicznik miejsca - oznacza miejsce odbywania się czynności lub stanu (gdzie?, którędy?, skąd?, dokąd?): np.: Urodziłem się na wsi (1); Droga do wsi wiedzie przez las (2); Wracam z teatru (3); Wybieram się do miasta (4).
- przysłowny (Usiądź obok.);
- przyimkowy (Lecę nad łąką.);
- rzeczowny (Przechodzili lasem.).

2. Okolicznik czasu - oznacza czas trwania czynności lub stanu (kiedy?, odkąd?, dokąd?): np.: Jutro odwiedzę chorego kolegę (1); Deszcz padał od rana (2); Do wieczora skończymy tę robotę (3).
- przysłowny (Wyruszyli nazajutrz.);
- przyimkowy (Wyszedł po egzaminie.);
- rzeczowny (Jechałem dniem i nocą.).

3. Okolicznik sposobu - oznacza sposób wykonywania czynności lub cechę stanu (jak?, w jaki sposób?): np.: Umiem już wiersz na pamięć; Dziecko spało spokojnie; Zamknął drzwi na klucz.
- przysłowny (Bawili się wesoło.);
- przyimkowy (Umiem na pamięć.);
- rzeczowny (Mówię szeptem.).

4.Okolicznik względu - uściśla i uwydatnia granice, w których obrębie treść podstawy jest ważna, aktualna, żywotna i właściwa (pod względem..., wedle..., ze stanowiska..., na    podstawie..., z uwagi na..., co do...) - np. Najbogatszy jest Śląsk pod względem surowców.

5. Okolicznik miary (stopnia) - ogranicznik pod względem ilości, długości (ile? jak dużo? w jakim stopniu?) itp.
- przysłowny (Książka bardzo się podobała.);
- przyimkowy (Dostali po szklance mleka.);
- rzeczowny (Podróż trwała miesiące.).

6. Okolicznik przyczyny - oznacza przyczynę czynności lub stanu (dlaczego? Z jakiego powodu?): np.: Płakał z żalu po wielkiej stracie; Nie byłem wczoraj w szkole z powodu choroby.
- przysłowny (Dlaczego narzekasz ?);
- przyimkowy (Twarz pobladła ze strachu.);
- rzeczowny (Żołnierze przymierali głodem.).

7. Okolicznik celu - oznacza cel czynności (w jakim celu?, po co?); np. Przyszedłem do ciebie po radę (2) W celu zatrzymania pociągu należy pociągnąć za hamulec (1)

8. Okolicznik warunku - zawiera treść myślową uważaną przez mówiącego za konieczny poprzednik treści podstawy, np. Nie pójdę bez zezwolenia.

9. Okolicznik przyzwolenia - zawiera treść myślową, która zdaniem mówiącego powinna unicestwić treść podstawy, np. Śmialiśmy się na przekór wszystkiemu.

10. Okolicznik skutku - zawiera treść myślową, któtra jest przez mówiącego pojęta jako rezultat treści podstawy:
- przysłowny ( Do końca kocham - nadaremnie.);
- przyimkowy (Oni zatłuką mnie na śmierć.).

PRZYDAWKA:

Określenie rzeczownika oraz zaimka rzeczownego i oznacz różne cechy osób, przedmiotów, pojęć, których nazwami są rzeczowniki, np.: duży plac, niebieski ołówek, moja książka. Przydawka odpowiada najczęściej na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?, czego? z czego?

Podział:

1. Przydawka charakteryzująca (jaki?, jaka?, jakie?):

• przymiotna (chuda twarz, pilny uczeń, nasza klasa, trzy książki) - przydawka wyrażona przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym lub liczebnikiem

• rzeczowna (kobieta demon, kolega Walczak, miasto Warszawa) - przydawka wyrażona przez rzeczownik w tym samym przypadku co rzeczownik określany

• dopełniaczowa (gałąź akacji, dom ojca, jego książka) - przydawka wyrażona przez rzeczownik lub zaimek rzeczowny w przypadku zależnym, najczęściej w dopełniaczu

• przyimkowa (drzwi od piwnicy, dom z cegły, garnitur w paki) - przydawka wyrażona przez przyimek z rzeczownikiem w formie przypadku zależnego.

2. Przydawka przynależnościowa (czyj?, czyja?, czyje?):
- wyodrębniająca ( W tej mgle nic nie widać.);
- ilościowa (ilu?, ile?, który z rzędu?);
- imiesłowowa (czytający człowiek).

3. Przydawka dopełniająca (kogo?, czego?, czemu?), np. czytanie książek.

4. Przydawka okolicznościowa (pytanie okolicznika), np. chodzenie ulicami.

5. Przydawka podmiotowa - sprawca czynności lub nosiciel stanu, np. wschód słońca.

Zdanie pojedyncze:

--------------------------------------------------------------

W tym roku w sali polonistycznej nauczycielka pogrupowała stoliki.

nauczycielka pogrupowała

--------------------------------------------------------------

Spojrzenie Żeromskiego było nieraz brutalne.

spojrzenie było brutalne

--------------------------------------------------------------

Odważnie dążył do stworzenia rzetelnego obrazu ówczesnych zjawisk społecznych.

(on) dążył

Zdanie złożone:

Zdania składowe zdania złożonego mogą pozostawać wobec siebie w dwojakim stosunku:

- równorzędności (zdanie złożone współrzędnie)- np. Kierowca zapalił papierosa (1), a podróżni zabrali się do jedzenia (2).

_1_ . _2_

- nadrzędno - podrzędnym (zdanie złożone podrzędnie) - jedno zdanie jest nadrzędne, pozostałe zaś podrzędne. W przykładzie: Kierowca sądził (1), że pasażerowie chcą odpocząć (2). - zdanie drugie jest podrzędne względem pierwszego

_1_

:

:_2_

Często spotykamy się ze strukturami mieszanymi. W ich obrębie niektóre zdania pozostają w stosunku równorzędności, czyli współrzędności, inne zaś cechuje relacja nadrzędno - podrzędna. Na przykład: Kierowca wyłączył motor (1) i otworzył drzwi (2), gdyż sądził (3), że pasażerowie chcą odpocząć (4) i czekają z utęsknieniem na przerwę w podróży (5).

Zależności między zdaniami - składnikami ilustruje wykres:

_1_ . _2_

:

:_3_

:

:_4_ . _5_

• Zdanie złożone współrzędnie:

W tej kategorii wyróżniamy zdania:

- łączne ( … ) - np. Nieznajomy człowiek usiadł na ławce (1), a jego pies położył się obok (2).

_1_ … _2_

W zdaniach łącznych obydwie czynności bądź łączą się przestrzennie, bądź następują po sobie.

- przeciwstawne (>…<) - np. Nieznajomy człowiek chciał usiąść na ławce (1), ale ktoś wcześniej zajął miejsce (2).

_1_ >…< _2_

W zdaniach przeciwstawnych treści obu struktur syntaktycznych przeciwstawiają się sobie.

- rozłączne (<…>) - np. Kupię ci na urodziny kwiaty (1) albo zaproszę cię do teatru (2).

_1_<…>_2_

Tutaj treści obu zdań wykluczają się wzajemnie; nie mogą zaistnieć równocześnie.

- wynikowe (>…>) - np. Drzewa pokryły się liśćmi (1), więc jest wiosna (2).

_1_>…>_2_

Treść zdania drugiego wynika z treści zdania pierwszego.

- włączne (<…<) - np. Brat zrezygnował ze swej szansy (1), mianowicie nie zgłosił się do egzaminu (2).

_1_<…<_2_

Nazwa wynika stąd, iż treść zdania drugiego stanowi niejako interpretację zdania pierwszego; wyjaśnienie zawartej w nim myśli.

Poszczególne rodzaje zdań współrzędnie złożonych charakteryzują się różnymi spójnikami oraz wyrazami w funkcji spójników:

- zdania łączne - i, oraz, a, ani, ni, jak również

- zdania rozłączne - albo, lub, czy, bądź

- zdania przeciwstawne - ale, lecz, jednak, zaś, a, natomiast

- zdania wynikowe - więc, zatem, toteż, dlatego

- zdania włączne - czyli, mianowicie

Istnieją też zdania współrzędne połączone bezspójnikowo, np. Słońce chyliło się ku zachodowi, ludzie wracali do domów, dym unosił się z kominów

• Zdanie złożone podrzędnie:

Zdania podrzędne pełnią w stosunku do zdań nadrzędnych takie same funkcje jak poszczególne składniki zdania pojedynczego wobec podmiotu i orzeczenia. Istnieją więc zdania podrzędne:

• podmiotowe - odpowiadające na pytania kto? co? np. Słusznie czyni ten, kto żyje oszczędnie (kto czyni słusznie?); Cieszy mnie, że ptaki śpiewają (co mnie ciszy?). Wypowiedzenie podrzędne podmiotowe łączy się z wypowiedzeniem nadrzędnym:

• za pomocą zaimków względnych kto, co którym w zdaniu nadrzędnym odpowiadają obecne lub domyśle zaimki ten, ta, to, np.: Kto postąpił inaczej, (ten) narażał się na drwiny; Co się stało, to się nie odstanie.

• za pomocą spójników że, żeby, jak, jakby, np.: Nie obchodzi mnie to, jak to zrobisz; Zdawało mi się, jakby ktoś zawołał; Zdarza się, że podmiot jest wyrażony zaimkiem; To jest bardzo ważne, żeby on nam dopomógł.

• orzecznikowe - odpowiadające na pytania jaki jest? kim jest? czym jest? np. Mieszkanie było takie, jakie sobie wymarzyłam. (jakie było? - zdanie drugie zastępuje orzecznik, sygnalizowany zaimkiem takie); Jestem taki, jaki byłem; Puszkin jest dla Rosjanin tym, czym Mickiewicz dla Polaków; Jaki pan, taki kram. Wypowiedzenie podrzędne orzecznikowe łączy się z wypowiedzeniem nadrzędnym:

• za pomocą zaimków względnych: co, jaki, np.: Był on dla mnie tym, czym starszy brat dla rodzeństwa; Jaka praca, taka płaca.

• za pomocą spójników że, żeby, iż, np.: On jest już taki, że o byle co się obraża; Nie jestem taki, żeby mnie można było łatwo oszukać.

• dopełnieniowe - odpowiadające na pytania dopełnienia np. Nie wiem, czemu się złościsz? (czego nie wiem?). Zdanie dopełnieniowe łączy się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą:

• spójnika, np.: Dowiedziałem się, że byłeś chory (o czym?)

• zaimka względnego, np.: Wierzę temu, kto dotrzymuje słowo (komu?)

• albo bezpośrednio - w takich wypadkach, kiedy na początku zdania stoi zaimek pytający lub partykuła pytająca, np.: Powiedz, co u ciebie słychać (co?), Zgadnij, czy zdałem egzamin (co?).

• okolicznikowe - odpowiadają na pytania okoliczników w zależności od rodzaju: miejsca, czasu, sposobu, celu, przyczyny itd. np.

• okolicznikowe miejsca: Wyjadę na wakacje tam, gdzie byłem w zeszłym roku (gdzie?).

• okolicznikowe sposobu: Pracował tak, że wszyscy go podziwiali (jak?).

• okolicznikowe przyczyny: Sąsiad wyszedł z domu, ponieważ znudziła mu się samotność (dlaczego?);

• okolicznikowe czasu: Zrobiło się chłodno, gdyż zapadł zmierzch (kiedy?);

• okolicznikowe celu: Sąsiadka zasłoniła okno, żeby nikt nie zaglądał do mieszkania (w jakim celu?);

• okolicznikowe skutku: Dziecko płakało tak długo, aż wreszcie usnęło ze zmęczenia (z jakim skutkiem?)

- przydawkowe podobne jak przydawka odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? - np. Zmęczeni upałem turyści usiedli pod drzewem, które rzucało szeroki cień (pod jakim drzewem?); Mało wart jest człowiek, co myśli tylko o sobie (jaki człowiek?). Zdania przydawkowe łączą się ze zdaniami nadrzędnym najczęściej za pomocą zaimków względnych który, jaki lub za pomocą spójnika że, np.: Spostrzegłem koleżankę wśród osób, które wychodziły z kina; Miałem przeczucie, że mnie odwiedzisz. Niekiedy jednak zdania przydawkowe rozpoczynają się innymi zaimkami lub spójnikami, np.: Zły to ptak, co własne gniazdo kala (jaki?); Zauważyłem cię w tym momencie, kiedy przechodziłeś przez ulicę (w którym?); O, gdybym kiedy dożył tej pociechy, żeby te książki zbłądziły pod strzechy (jakiej?)

Istnieje jeszcze jeden rodzaj zdań podrzędnych a mianowicie zdania podrzędne rozwijające, które nie zastępują żadnej części zdania nadrzędnego lecz wprowadzają nową treść, np.: Matematyk się pomylił co spostrzegli zdolniejsi uczniowie. Zdanie to równie dobrze mogło się zakończyć po słowie pomylił.

--------------------------------------------------------------

Stefan Żeromski to pisarz ¹, którego twórczość stanowi świetny komentarz
do epoki tak brzemiennej w konflikty ².

to pisarz = orzeczenie, gdyż jest to forma eliptyczna zamiast „jest”

W tym roku w sali ^1a, w której odbywają się lekcje języka polskiego ²,
nauczycielka pogrupowała stoliki ^1b.

Schemat analizy wypowiedzenia złożonego:

Proszę cię, podaj mi książkę, która leży na stole.

1. Wyszukujemy orzeczenia. Wypowiedzenie ma 3 orzeczenia wyrażone osobowymi formami czasownika: proszę, podaj, leży. Jest więc złożone z 3 zdań.

2. Zdania składowe oddzielamy od siebie pionowymi kreskami i numerujemy:

Proszę cię, ¹| podaj mi książkę, ²| która leży na stole. ³

3. 
   Ustalamy, jakie stosunki zachodzą między parami zdań składowych. W analizowanym wypowiedzeniu wielokrotnie złożonym stosunki te są następujące:

1. 
   Proszę cię (1), podaj mi książkę (2)

Zdanie 1 łączy się z 2 w stosunku nadrzędno-podrzędnym. Zdanie 1 jest nadrzędne, zdanie 2 - podrzędne dopełnieniowe ponieważ określa czasownik proszę, odpowiada na pytanie o co? i zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego.

2. 
   
   podaj mi książkę (2), która leży na stole. (3)

Zdanie 2 łączy się z 3 również w stosunku nadrzędno-podrzędnym. Zdanie 2 jest nadrzędne, zdanie 3 - podrzędne przydawkowe ponieważ określa rzeczownik książkę, odpowiada na pytanie jaką? i zastępuje przydawkę zdania 2.

4. 
   
   
   
   
   
   
   
   Wykres:

! W wypowiedzeniu wielokrotnie złożonym podrzędnie jedno z wypowiedzeń składowych jest więc nadrzędne w stosunku do wszystkich pozostałych. Nazywamy je wypowiedzeniem głównym. W powyższym przykładzie wypowiedzeniem głównym jest zdanie 1.

--------------------------------------------------------------

Pani Kowalska trzymała u siebie służącą, ¹| która doglądała kaktusów, ²| albo patrzyła przez okno ³| i gotowała sobie na kuchence strawę. ⁴|

Analiza:

1. Wypowiedzenie zawiera 4 zdania składowe o orzeczeniach: trzymała, doglądała, patrzyła, gotowała.

2. Zdanie 1 jest główne. Zdania 2, 3 i 4 są w stosunku do niego podrzędne przydawkowe, ponieważ każde z nich określa rzeczownik służąca, odpowiada na pytanie jaką? I zastępuje przydawkę zdania głównego. Równocześnie zdania te pozostają ze sobą w stosunku współrzędnym: 2 z 3 są połączone spójnikiem albo (stosunek współrzędny rozłączny), a 3 z 4 za pomocą spójnika i (stosunek współrzędny rozłączny). W 3 i 4 zdaniu opuszczono zaimek względny która ze względów stylistycznych, w celu uniknięcia powtórzeń.

3. 
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   Wykres:

--------------------------------------------------------------

Chciałem go zapytać, ¹ | dlaczego klnie ² | ale w tym momencie poczułem, ³ |że jakiś potwór schwytał mnie zębami za nogę ⁴ | aby zjeść mnie. ⁵ |

Analiza:

1. Cztery wypowiedzenia składowe, w tym cztery pierwsze są zdaniami, a 5 jest równoważnikiem zdania.

2. Zdanie 1 jest główne, zdanie 2 - podrzędne do niego dopełnieniowe, bo określa czasownik zapytać? odpowiada na pytanie o co? i zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego:

3. Zdanie 3 łączy się z 1 w stosunku współrzędnym przeciwstawnym za pomocą spójnika ale

4. Zdanie 4 jest podrzędne w stosunku do 3. Jest to zdanie dopełnieniowe, bo określa czasownik poczułem, odpowiada na pytanie co? i zastępuje dopełnienie zdania 3.

5. Wypowiedzenie 5 jest równoważnikiem zdania okolicznikowego celu, bo określa czasownik schwytał, odpowiada na pytanie w jakim celu? I zastępuje okolicznik celu zdania 4.

6. Wykres:

Części zdania. Analiza zdania pojedynczego i zdania złożonego.

autor: Marek Motylewicz; Matura 2004

2

Części zdania. Analiza zdania pojedynczego i zdania złożonego.

autor: Marek Motylewicz; Matura 2004

10

przydawka

polonistycznej

(gdzie?)

okolicznik czasu

w tym roku

(kiedy?)

okolicznik miejsca

dopełnienie

(co?)

stoliki

podmiot

orzeczenie

w sali

(jakiej?)

(kiedy?)

okolicznik czasu

nieraz

przydawka

Żeromskiego

(czyje?)

orzeczenie

podmiot

przydawka

przydawka

ówczesnych

społecznych

zjawisk

(jakich?)

(jakich?)

przydawka

zjawisk

(czego?)

przydawka

rzetelnego

(jakiego?)

przydawka

obrazu

(czego?)

dopełnienie

(do czego?)

do stworzenia

okolicznik sposobu

odważnie

(jak?)

orzeczenie

podmiot domyślny

zdanie 2 to zdanie podrzędne przydawkowe

1

(jaki?)

2

zdanie 2 to zdanie podrzędne przydawkowe

(jakiej?)

2

1b

1a

o co proszę?

jaką książkę?

3

2

1

4

3

2

1

5

4

2

3

1

---