OŚWIECENIE

Poprzednia epoka wywodziła swą nazwę od klejnotu, ich następcy wzięli nazwę od światła. I taka była filozofia nowej epoki: oświecenia, rozumu, samoświadomości myślicieli, którzy zarzucali ciemnotę, zacofanie i „zepsucie sztuki” poprzednikom. Nazywano oświecenie także „wiekiem rozumu i wiekiem filozofów”. Termin „oświecenie” powstał w Niemczech. Nowe ideały i założenia przynosiły optymizm i wiarę w sens życia na ziemi, odsunęły ponure myśli „pośmiertne”, głosząc, iż mimo że śmierć jest faktem, to przebywanie na ziemi też musi być racjonalne i praktyczne.

Oświecenie w Europie trwało od końca XVII wieku aż do początków romantyzmu - czyli do wieku XIX. W Polsce wyróżnia się trzy fazy:

• faza wczesna - 40. lata XVIII w. - do r. 1764- koniec czasów saskich

• faza dojrzała 1764-1795 (czasy stanisławowskie - lata panowania króla Stanisława Poniatowskiego)

• faza schyłkowa - 1795-1822 (czasy postanisławowskie - do wydania „Ballad i romansów” A. Mickiewicza).

1. Filozofia, główne tendencje i idee epoki.

W kręgu filozofii epoki. Wolter, Diderot, Rousseau - najważniejsi myśliciele.

Hasło „filozofia oświeceniowa” wywołuje skojarzenie: Wolter, racjonalizm, encyklopedyści. Gdzie działają? We Francji. Co głoszą? Pochwałę rozumu i wiedzy, wolności i równości człowieka oraz tolerancji. Bardzo dobrze ale do tej głównej etykietki trzeba dorzucić kilka uwag. Ojcem racjonalizmu był myśliciel wieku XVII, Kartezjusz, który rzekł słynne „ Cogito ergo sum” (myślę, więc jestem). Jan Jakub Rousseau jest twórcą sentymentalizmu, i uczucie, wrażliwość, a nie rozwój cywilizacji stawia na czele wartości. Myśl oświeceniową wiąże się z trójką encyklopedystów (i ich kolegami skupionymi wokół dzieła), tymczasem filozofia wiele zawdzięcza pewnemu Anglikowi o nazwisku John Locke. Słynny empiryzm i tabula rasa (pomysł, że człowiek rodzi się jako czysta tablica, którą zapisze dopiero doświadczenie życiowe) - do niego należą. Swoistej rewolucji w filozofii dokonał Immanuel Kant. Uczeni jego pomysł filozoficzny nazywają przewrotem kopernikańskim.

Immanuel Kant

Jego teorie filozoficzne miały ogromny wpływ na rozwój myśli Zachodu. Kant był naukowcem, moralistą, wykładowcą - podobno nigdy nie opuścił granic swojego miasta, podobno nie widział nawet morza, podobno był szalenie pedantyczny: jego dzień ułożony był i zaplanowany dokładnie, a zdarzenia, takie jak poranna herbata, fajka, poobiedni spacer (zawsze o tej samej prze, zawsze tą samą drogą - do twierdzy Friedriechsburgu) odbywały się codziennie i punktualnie. Nigdy się nie ożenił.

W tak ascetycznym i surowo uporządkowanym życiu było miejsce na głębokie przemyślenia. Kant dokonał rewolucji w filozofii, bo odwrócił bieg myśli: dostrzegał i pokazał, że to nie rzeczy kształtują nasze myśli - lecz nasze myśli pojmują, klasyfikują, nazywają według swoich danych rzeczy zewnętrznego świata. Świat zmysłowy musi być ujmowany w formy czasu i przestrzeni, a świat umysłowy - w pojęcia obecne w naszym umyśle. Poza tym Kant uważał, że człowiek jest wolny i sam w sobie nosi prawo moralne. To on rzekł „niebo gwieździste nade mną, prawo moralne we mnie.”

Twierdził „postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem.” Inaczej mówiąc - aby funkcjonowała również wobec ciebie samego i byłbyś z tego zadowolony.

„Wszystka wiedza pochodzi z doświadczenia. Doświadczenie jest produktem rozumu.”

„Czyń tak, jak gdyby zasada twojego postępowania miała się dzięki twojej woli stać powszechnym prawem natury.”

Najpoważniejsze dzieło Kanta to Krytyka czystego rozumu, a o jego myśli możemy przeczytać:

„Filozofia Kanta, na podobieństwo urodzenia Minerwy, była dziełem jednego człowieka.”

John Locke

Jest twórcą słynnego hasła „tabula rasa”, co znaczy „czysta tablica.” Chodzi o to, że w myśl tej koncepcji człowiek rodzi się jako `czysta tablica”, niczego nie dziedziczy, nie posiada wiedzy wrodzonej czy wewnętrznej, i że dopiero w trakcie rozwoju, podczas życia tablica człowiecza zapisuje się cechami osobowości, kształtuje rozum - przez doświadczenie i wychowanie.

„Żadna wiedza człowieka nie może wyjść poza jego doświadczenie.”

David Hume

Był on kontynuatorem poglądów Locke'a. Sceptyk, agnostyk i empiryk. Jako sceptyk dowodził, że prawd filozoficznych jest wiele i że są one względne, jako empiryk głosił, że „nie ma nic w umyśle, czego nie byłoby przedtem w zamyśle.” Widział jako główne zadanie filozofów badanie wrażeń zmysłowych, pytał jak dane fakty świadczą o następnych. Jako agnostyk - uznał, że prawdy religijne nie są do udowodnienia, cuda to zakłócenia praw przyrody - trudno więc uznać je za materiał badań. Pod wieloma względami wyprzedzał Hume swą epokę (czasem nazywa się go `pozytywista przed Comtem”). Był przy tym podobno bardzo lubiany, życzliwy wobec bliźnich i pełen osobistego uroku. Napisał m. in. Traktat, Eseje, Badania dotyczące rozumu ludzkiego.

We Francji należy wyeksponować grupę filozofów, zwaną encyklopedystami, dlatego, że byli to pisarze, myśliciele, którzy tworzyli Wielką Encyklopedię Francuską - pomnikowe dzieło oświecenia, wyrażające ducha i atmosferę epoki. Do grona „encyklopedystów”: Woltera, Monteskiusza, Rousseau, Diderota i d'Alemerta.

Monteskiusz

Najważniejsze: podwaliny nowej myśli politycznej. Władza dzieli się na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Poddaństwo chłopów uważa Monteskiusz za niewolnictwo. Nawet współczesne konstytucje opierają się na jego myśli. I, co najważniejsze, filozof wierzył we wspólnotę narodów. Głosił, że z powodzeniem można być jednocześnie patriotą i Europejczykiem.

„Nie pytam jakie są prawa, ale jacy są sędziowie.”

„Kto biegnie za przyjemnością, ten chwyta cierpienie.”

Wolnter

Na tle osiemnastowiecznej filozofii odznacza się Wolter jako oddzielna, wyraźna indywidualność i osobowość. Co głosił? Wolnomyślicielstwo i tolerancję dla cudzych poglądów. Równość ludzi wobec prawa. Krytycyzm wobec uznanych instytucji, wobec Kościoła - nawet antyklerykalizm. Racjonalizm: człowiek powinien posługiwać się rozumem. Świat = doskonały zegar.

„Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów.”

„Jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyślić.”

„Optymizm to obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam się dzieje źle.”

Napisał: Kandyd, Listy o Anglikach, Zadyg, Traktat o tolerancji.

Diderot

Redaktor i twórca encyklopedii. Co głosił? Teorię predestynacji. Oto „wszystko zostało zapisane w górze.” Ludzkie losy - miliony scenariuszy - są już ułożone, tkwią w gwiazdach, a ludzie odgrywają wyznaczone role. Jest to fatalizm w osiemnastowiecznym ujęciu (przypomnijmy sobie antyczne fatum, ścigające np. Edypa). Pomysł, że „świat jest teatrem, aktorami ludzie,” nie należy jednak do Diderota. Zauważmy jednak, że fakt, iż wszystko jest ustalone, w myśl poglądów Diderota nie zwalnia z działania, aktywności i myślenia.

„Kroczymy w ciemnościach pod tym, co napisane w górze, jako bezrozumni w naszych chęciach, w radości i strapieniu.”

„Niekiedy człowiek okazuje więcej geniuszu w swym błędzie, niż przy odkrywaniu prawdy.”

Niczego równie trudno nie przebacza się komuś co jego zalet.”

Napisał: Kubuś Fatalista i jego pan, Kuzynek mistrza Rameau, Zakonnica.

Jan Jakub Rousseau

Był on odrębną jednostką wśród encyklopedystów, ojcem „sentymentalizmu”, głoszącym potrzebę bliskości człowieka, natury i uczuć. Co głosił? Każdy człowiek jest wolny. Idealny stan istnienia to życie zgodne z prawami natury i w bliskości natury. Cywilizacja niszczy naturalne dobro człowieka. Bóg nie wtrąca się w sprawy świata. „Podstawą umowy społecznej jest własność, a każdy obywatel może korzystać z tego, co do niego należy.”

Umowa społeczna - to poglądy na temat państwa.

„Ciągłe a sumienne wypełnianie obowiązków wymaga nie mniej wysiłku niż czyny bohaterskie.”

Główne tendencje oświeconej epiki.

KLASYCYZM:

• Racjonalizm.

Sztuka niech naśladuje rzeczywistość.

• Piękno - według klasycznych wzorców

• Tematy - antyczne, filozoficzne, edukacyjne

• Ulubione gatunki - klasyczne

• Uznają normy w literaturze i sztuce - wyznaczone przez Arystotelesa i Boileau.

Obowiązuje jedność czasu, miejsca, iluzji, zasada decorum, jednolitość stylu itp.

• Człowiek - typ idealny: erudyta, wolnomyśliciel, liberał miłujący wiedzę i mądrość.

• Twórcy: Wolter, Boileau, Defoe, Diderot

SENTYMENTALIZM:

• Uczuciowość

Potrzebę bliskości człowieka z naturą, poznawanie świata za pomocą zmysłów.

• Tematy - miłość, wrażliwość, psychika jednostki ludzkiej

• Ulubiony gatunek - sielanka, powieść sentymentalna

• Empiryzm i sensualizm są metodami poznania świata.

• Człowiek - typ idealny: człowiek wrażliwy, uczuciowy, czuły na piękno przyrody

• Twórcy: Rousseau, Sterne

ROKOKO:

• Najważniejsza kategoria sztuki to piękno.

• Poeta winien dowodzić swego kunsztu.

• Sztuka jest rozrywką.

• Utwory rokoko są ulotne, lekkie, wdzięczne i eleganckie (precyzyjne w formie)

• Tematy - miłość jako flirt i namiętność

• Gatunek - erotyk, epigramat

• Człowiek - typ idealny: dworak, piewca urody i ulotnych uczuć, czasem libertyn

• Twórcy: Beaumarchais, Choderlos de Laclos

	KLASYCYZM	SENTYMENTALIZM	ROKOKO
Twórcy	I. Krasicki, A. Naruszewicz, F. Bohomolec, F. Zabłocki	F. Karpiński, F. Kniaźnin	S. Trembecki, T. K. Węgierski
Dzieła	Twórczość Krasickiego, Powrót posła Niemcewicza	Laura i Filon Karpińskiego	Poemat Powązki Trembeckiego
Cechy literatury	Racjonalizm, krytycyzm, dydaktyzm, ład, harmonia, zgodność z normą	Uczciwość, tkliwość, idealizacja przyrody, prostota, indywidualizm	Lekkość, elegancja, precyzja formy, cel: zabawa, popis talentu twórcy
Gatunki	Oda, satyra, komedia, bajka, panegiryk	Sielanka, pieśń	Epigramat, anakreontyk
Tematy	Polityczne, dydaktyczne, obyczajowe	Miłość, przyroda, miasto a wieś	Piękno, uczucie

Główne idee epoki

Krytycyzm był podstawą myślicieli nowej epoki wobec tradycyjnych instytucji politycznych i religijnych, takich jak Kościół, władza monarsza itp. Zostały poddane krytyce stare ideały, w ich miejsce wstąpił ideał nowy - mianowicie wiedza.

Racjonalizm wywodzi się do Kartezjusza i eksponuje rolę rozumy w dochodzeniu do prawdy i wiedzy. Najistotniejszą cechą i siłą człowieka wg tej koncepcji jest rozum, a przesądy, uprzedzenia, zabobony i „pozaziemskie ingerencje” należy odrzucić. I po dziś dzień racjonalistą nazywamy człowieka, który kieruje się w życiu rozumem, a nie np. intuicją czy metafizyką.

Empiryzm zaś to pogląd uznający „doświadczenie” (empirię) za jedyny sposób poznawania świata. Nic, co nie jest sprawdzone eksperymentalnie, nie jest prawdą. Empiryzm stał się tym samym źródłem rozwoju nauk przyrodniczych i zachwiania nauk religijnych, dotyczących Boga. Stąd powstały nowe poglądy w kwestiach religii np. deizm - pogląd uznający istnienie Boga i nakazy moralne od Boga pochodzące, lecz nie uznający ingerencji boskiej w sprawy świata. Słowem - wg deistów - Bóg jest, stworzył ziemię i dalej się nią nie interesuje. Skrajną postawą, odrzucającą w ogóle istnienie Boga i świata pozagrobowego jest zaś ateizm. Warto może wymienić jeszcze sensualizm - pogląd, wg którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe (smak, zapach, dotyk), one bowiem są odbiciem rzeczywistości, poprzez swoje zmysły poznajemy rzeczywistość. Uwaga. Nieprawdą jest, że mechanistyczne oświecenie odrzuca uroki i wartości natury. „Natura” i naturalność są ważnym pojęciem, dowodzą istnienia stałych cech człowieka i świata. Niektórzy filozofowie postulują powrót do natury, życie ludzkie w zgodzie i w bliskości z naturą. Ten pogląd stanie się źródłem odrębnego nurtu w epoce oświecenia - sentymentalizmu Jana Jakuba Roussrau.

2. Specyfika oświecenia polskiego.

NA ZACHODZIE	W POLSCE
walczono o wolność	o ograniczenie nadużyć wolności, o jej nowe rozumienie
problemem była równość	likwidacja pozorów równości i rozszerzenie na inne, poza szlacheckim, stany
znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej	konieczność wzmocnienia władzy centralnej jako sposób jej zapobiegania szlacheckiej anarchii
główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo	u nas tę siłę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy oświecenia przeważali duchowni
istotną kwestią była zasada podziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), szlachecki parlamentaryzm dawno już wprowadził taki podział, który teraz wymagał jednak usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacje	ówczesna RP była zagrożona utratą niepodległości i z tej przyczyny kwestie polityczne wyznaczały zasadniczy horyzont myśli polskiej: sprawą nadrzędną stawała się walka o naprawę RP

3. Dydaktyzm i utylitaryzm literatury oświeceniowej.

Dydaktyzm.

„I śmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar nie osób natrząsa”.

Hasłem przewodnim epoki oświecenia było „Uczyć - bawiąc”. Literatura oświeceniowa miała więc charakter dydaktyczny. Funkcja dydaktyczna wyrażała się w sposobie ośmieszania wad. Pisarzem propagującym to hasło był Ignacy Krasicki. Bajki, satyry, poematy heroikomiczne - ośmieszanie ludzkich wad, czyli nauka życia zgodnie z ideą oświecenia. Znakomitą bronią w walce z „głupotą” może być śmiech z popełnianych błędów.

• Poemat heroikomiczny - „Monachomachia”

Krasicki ośmiesza: zacofanie, próżniactwo, bezużyteczność społeczną zakonów. W murach klasztornych zadomowiły się bowiem nieróbstwo, nieuctwo, gorliwa dbałość o jedzenie, opilstwo, pociąg do kłótni i bójek, czyli wszystko co jest wbrew zakonnym regułom. Zakonnicy zaniedbują modlitwy, rozwój intelektualny, pracę naukową („księgi obrośnięte kurzem”). Troszczą się głównie o sprawy materialne.

Nie ma tu ani natrętnego pouczania, ani potępienia. Więcej nawet, krytykę osłania Krasicki pozorną pochwałą, wzmacniając w ten sposób ostrze satyryczne utworu. Krasicki ukazuje grzechy główne ospałych umysłowo mnichów, oddających się próżniactwu, pijaństwu, obżarstwu, a skorych - jak każdy wychowany na sarmackich wzorach - do bitki. Jak się okazuje braciszkowie z dwu zgromadzeń wolą wspólnie wznosić toasty, niźli się tarmosić.

„Prawdziwa cnota krytyk się nie boi

Niechaj występek jęczy i boleje.

Winien odwołać, kto zmyśla zuchwale:

Przeczytaj, osądź. Nie pochwalisz - spalę.”

• Bajki - utwory dydaktyczne z pogranicza liryki i epiki. Cechuje je alegoryczność, gdyż bohaterami są zazwyczaj zwierzęta w ludzkiej psychice. Odgrywają (zwierzęta) zatem rolę umownych masek oznaczających typowe cechy czy ułomności ludzkie (np. lis - maska chytrości, przebiegłości). Bajka oświeceniowa (krótka, jasna, napisana językiem potocznej rozmowy), była bardzo popularna - wynikało to z przydatności do spełniania funkcji dydaktycznej. Dawała możliwość wypowiadania uogólnionych sądów o świecie, ale także pouczała obywateli, moralizowała. Bajki zawierają pewien ładunek wiedzy życiowej, opartej na doświadczeniach ludzkich, pouczają i ostrzegają. Krasicki ośmiesza: prawo silniejszego, egoizm, próżność, pychę, głupotę, naiwność, łatwowierność.

Np. „Szczur i kot” - napiętnowanie pychy i zarozumialstwa

Atak na wadę jaką jest pycha. Chwalący się przed rodzeństwem szczur to maska człowieka śliskiego, nieprzyjemnego, zarozumiałego, pysznego. Z kolei kot wykorzystujący chwilę nieuwagi szczura zwykle utożsamiany jest ze sprytem, drapieżnością, bezwzględnością. Bajka zawiera wyraźne pouczenie, że w życiu należy kierować się skromnością i pokorą, ponieważ zawsze można trafić na silniejszego lub sprytniejszego od siebie.

„Dewotka” - fałsz źle pojętej wiary

Ośmieszanie i piętnowanie religijnej obłudy i fałszu moralnego. Dewocja tytułowej bohaterki to pobożność na pokaz, za zewnątrz. Naprawdę dewotka w duszy ma złość i nienawiść do bliźniego, potrafi jednocześnie modlić się („ i odpuść mam winy, jako my odpuszczamy”) i w tym samym czasie bez litości bić swoją służącą. Krasicki wyraża swą dezaprobatę „Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności!”.

„Malarze” - opłacalność obłudy i pochlebstwa, a nie prawdy i szczerości

„Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:

Piotr dobry a ubogi, Jan zły, a bogaty

Piotr malował wybornie, a głód go uciskał

Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.

Dlaczegoż los tak różny mieli ci malarze?

Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.”

„ Jagnię i wilcy” - bajka o prawie siły

„Zawżdy znajdzie przyczynę kto zdobyczy pragnie.

Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię.

Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?”

„Smacznyś, słaby i w lesie” - Zjedli niezabawem.”

Biedne jagnię. Specjalnie poeta użył kontrastów: siła - słabość, wilki - jagnię, zbrodnia - niewinność, cynizm - naiwność. Jest to bajka najbardziej krytyczna wobec panującego w świecie bezprawia, wobec faktu, że silniejszy tak czy inaczej pokona słabszego.

• Satyry - popularność satyr w okresie oświecenia również wiąże się z dydaktyczną powinnością literatury, mającej służyć w walce o zmianę mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyra realizowała te żądania w sposób jednoznaczny i bezpośredni. Krasicki obraża i ośmiesza: liczne wady społeczeństwa polskiego, pijaństwo, zacofanie, ciemnotę szlachty, brak krytycyzmu w stosunku do przejmowanej obcej kultury.

Np. „Żona modna”

Dama modna - kobieta żyjąca beztrosko, bardzo wymagająca, egoistka, rozmiłowana w zbytkach, kapryśna, bezmyślnie trwoni majątek. Krytyka kobiety przesadnie modnej, życia nad stan w momencie gdy kraj potrzebuje pomocy. Natomiast w osobie męża Krasicki krytykuje staroświeckiego szlachcica, chciwego, zachłannego, pozbawionego ambicji, żeniącego się tylko dla majątku.

„Pijaństwo”

Satyra ukazuje i piętnuje alkoholizm. Krasicki potępia ten nałóg jako zjawisko zakorzenione wśród polskiej szlachty. Przy alkoholu są odważni, świetnie znają się na polityce, a przy tym uwielbiają dyskutować i pod lada protestem wywoływać awantury.

Utylitaryzm - dążenie do dobra własnego sprzyja pomnożeniu dobra społecznego, pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi.

„ Chudy literat” Adam Naruszewicz

Chudy literat - to biedny uczony, wydawca i twórca ksiąg, który użala się swojemu rozmówcy, że obrał trudne i niedogodne rzemiosło, gdyż ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Scenka jest doskonałym pretekstem do zaprezentowania stanu intelektualnego społeczeństwa doby stanisławowskiej. Nic dziwnego, że król szczególną wadę przykładał do nauki i kultury. Nic chcą czytać ani księża, ani szlachta, którym wystarczy kalendarz, w którym podane wiadomości nie wymagają żadnego wysiłku umysłowego i nie wybiegają poza przeciętny poziom intelektualny tych, którzy go czytają. Przy okazji Naruszewicz zarysowuje portret ówczesnego szlachcica z całym zestawem typowych wad: wszystkowiedzącego, wierzącego w legendy, wpatrzonego we własne sprawy - „ pycha szalona” i duma z własnego rodowodu. Autor pragnie potępić ciemnotę i spopularyzować przychylność do książki i do czytania. Satyra ta uderza głównie w zacofanie sarmackiej prowincji, ale i tu można dostrzec pewien ponadczasowy problem: oto inne spojrzenie ma na literaturę pisarz, artysta, ambitny wydawca - a inny lwia część odbiorców, ta która księgi kupuje.

„Reduty” Adam Naruszewicz

Szlachcic z prowincji ogląda maskaradowych przebierańców przesuwających się przez plac Zamkowy. Posługując się metaforą, autor ustami narratora, wspomnianego szlachcica, piętnuje zepsucie moralne wyższych warstw ówczesnego społeczeństwa. Maski, które założyli „redutnicy”, to ich fałsz i obłuda, którymi posługują się na co dzień by ukryć swe prawdziwe oblicza, swą bezużyteczność, egoizm i próżność. To pozornie szumne i godne towarzystwo w rzeczywistości bardziej przypomina zwierzęta niż ludzi:

„Chcesz widzieć pełne zwierza różnego obory,

Trzebież nasze ratusze, pobożne klasztory,

Odwiedź izby sądowe, przedniejsze urzędy,

Pod czapki sobolimi i pod rewerendy

Ujrzysz dziwy; a wołaj padłszy na kolana:

Woły, osły i wszystko bydło, chwalicie Pana!”

Oto naszego obserwatora mija dumny jegomość w pełnej przepychu karocy. „Powiedziałbyś, że to pan. Istnać to gołota, kryje się wśród jedwabiu i jasnego złota”. Swój majątek już przehulał, żyje z pożyczek zaciągniętych gdzie się da, po piętach depczą mu dłużnicy, ale „pycha została i niesforna żądze”. Jadący za nim „buczny junak” robi wrażenie nie byle jakiego zucha, który ojczyźnie nie raz służył szablą i odwagą. Niestety, to w sumie młodzian strachem podszyty, który tylko:

„ Przy kuflu za ojczyznę łba nadstawia chutnie,

Gotów umrzeć. A czemu? Że mu nikt nie utnie”.

Za to w karczemnych burdach i sejmikowych kłótniach znakomicie potrafi „krzesać szabelką” i zbierać guzy od podobnych mu zabijaków. Kolejny „przebieraniec” to hipokryta w masce człowieka pobożnego i prawego. Chociaż manifestuje swój szacunek dla osób duchownych, choć nie szczędzi pieniędzy klasztorom, to przecież:

„ Szarga sławę bliźniego zaraz po koronce,

Gorszy się, a sam w cudzej kwerenduje żonce.

Piątek suszył o grzankach, pił jak byk w niedzielę;

W wieczór był na Nalewkach, a rano w kościele”.

I wreszcie spiesząca na bal dama, której „rozpieszczone ciałko utłacza karety”. Gorzka ironia przebija w słowach narratora: „na bal musi spieszyć. Właśnie w szczęśliwym kraju jest się z czego cieszyć”. Jest to nawiązanie do tragicznej sytuacji Polski, która przeżyła pierwszy rozbiór. Pełen goryczy i smutku wróci szlachcic z Warszawy lękając się o przyszłość kraju, w którym:

„Skacze Polak na jednej nodze, obcy grają,

(...) My tańczymy, biją w bębny ogromni sąsiedzi”.

4. Twórczość Krasickiego, związek z epoką i wartości uniwersalne.

Biskup, poeta, nauczyciel, szyderca. Do najwybitniejszych postaci polskiego oświecenia należał bez wątpienia biskup Ignacy Krasicki (1735-1801), człowiek obdarzony wybitnym talentem poetyckim, publicysta i powieściopisarz, przyjaciel króla Stanisława Augusta i bywalec obiadów czwartkowych. Podobnie jak inni światli ludzie zauważył panujący w owych czasach w Polsce powszechny upadek obyczajów i moralności, wobec którego , jako człowiek i duchowny, nie mógł pozostać obojętnym. Wytoczył więc głupocie, złości, nieuczciwości, kłamstwu i tym podobnym przywarom ludzkim bezlitosną walkę, choć nie mieczem, ale- jak na poetę przystało piórem.

Ignacy Krasicki zasłynął jako autor znakomitych wierszowanych bajek, satyr, poematów heroikomicznych a także powieści edukacyjnych, pisywał też komedie, eposy historyczne, prozę publicystyczną. Krasicki uznał, że najskuteczniejszą bronią w walce o poprawę obyczajów będzie śmiech- śmiech bowiem zawstydza i godzi dotkliwiej niż najbardziej gorzkie i poważne wymówki. Moralne pouczenia postanowił ubrać w formę dowcipu bajek lub satyr, w których wyśmiewał (i jednocześnie piętnował) niewłaściwe ludzkie zachowania i występki - unikał jednak krytykowania konkretnych nazwanych z nazwiska, osób, w myśl zasady sformułowanej w Monachomachii.

Nie chciał bowiem Krasicki wpływać na zachowanie i obyczaje konkretnych osób, lecz całego społeczeństwa, krytykował ludzkie wady i złe obyczaje. Zadanie to realizował z wielkim poetyckim kunsztem, był bowiem najwybitniejszym poetą swoich czasów; nadano mu nawet przydomek książę poetów. Należał do tych pisarzy , których wielkość i talent zostały docenione przez współczesnych. Poważano zwłaszcza jego bajki.

Za twórcę tego gatunku literackiego uchodzi Ezop, postać na poły legendarna. Miał być on Frygijczykiem żyjącym prawdopodobnie w VI wieku przed naszą erą, niewolnikiem filozofa Ksanthosa. Dzięki swej mądrości został doradcą swego pana, a później nawet samego Krezusa, słynącego z bogactwa króla Lidii. W starożytności znany był zbiór bajek pisanych prozą, przypisywanych właśnie Ezopowi. Utwory te cechował prosty, niewyszukany język, a zawarta w nich nauka była wyrażona w zamieszczonym na końcu morale. Pierwszy zbiór bajek ezopowych opublikował w Polsce Biernat z Lublina w 1522r.

Z czasem bajka przybrała formę wierszowaną - ale nie traktowano jej zbyt poważnie, odmawiając praw gatunku literackiego. Dopiero od czasów La Fontaine'a , żyjącego w XVII wieku francuskiego bajkopisarza, uznano ją za pełnoprawny gatunek poetycki.

Bajką nazywamy krótką opowiastkę (pisaną wierszem lub prozą, mającą najczęściej charakter alegoryczny), której bohaterami są zazwyczaj zwierzęta , ale też i ludzie, czasem rośliny lub przedmioty, zawierające moralne pouczenie(czyli tzw. morał), wypowiedzenie wprost lub wyraźnie zasugerowane. Bajka ma charakter uniwersalny, nie opowiada o konkretnych osobach czy zdarzeniach, lecz o typowych zachowaniach i sytuacjach . Celem bajki jest pouczenie o pożyteczności lub szkodliwości określonych zachowań i postępków (dlatego przynależy do literatury dydaktycznej), a także ukazanie zasad właściwego postępowania.

Najbardziej rozpowszechnioną jest bajka zwierzęca, w której przedstawiane zwierzęta występują jako pewnego rodzaju maski określonych typów ludzkich czy cech charakteru. I tak np. lew przedstawia siłę lub męstwo, baran- głupotę, lis- chytrość, przebiegłość, mrówka - pracowitość itp. Cechy te są przypisane występującym w bajkach zwierzętom na stałe- lis zawsze chytry, nigdy zaś odważny czy głupi. Bajkę rozpoczyna lub kończy morał, pouczający wniosek, stąd, zwięźle ujmujący sens utworu. Czasem morał ma charakter domyślny, wynikający niedwuznacznie z treści utworu.

Pod względem formy wyróżniamy dwa typy bajek: a) narracyjną, mającą postać krótkiej, wierszowanej noweli o nieskomplikowanej, prostej fabule; b) epigramatyczną, zwięzłą i zwartą, pozbawioną elementów rozbudowanej opowieści.

Ulubionym pomysłem na bajkę jest u Krasickiego zestawienie w jednym utworze dwóch kontrastowych postaw, reprezentowanych przez dwie różne postacie, np.. wilka(siła, męstwo) oraz lisa(chytrość). W bajce Jagnię i wilcy mamy skonfrontowane dwie postawy: agresywnej siły oraz bezbronnej słabości. Morał jest jeden: prawo dyktuje silniejszy. W Dewotce mamy z kolei kpinę z pozornej pobożności, nijak się mającej do rzeczywistości uczynków. Ptaszki w klatce to tragiczna opowieść o wolności- o tym, że są ludzie potrafiący się bez niej swobodnie obejść. Kruk i lis to z kolei historyjka ilustrująca bolesne skutki naiwności - łatwowierność może stać się przyczyną wielu szkód i nieszczęść.

Krasicki- zgodnie z tym, co głosiły idee oświecenia - ceni mądrość i wiedzę, przeciwstawiając im zgubną głupotę. Ludzie mądrzy popełniają mniej błędów i łatwiej im jest dostosować się do panujących na świecie praw dżungli. Książę Biskup Warmiński nie tylko ukazuje czytelnikowi , jak te twarde prawa funkcjonują, ale też uczy, jak się w tak okrutnym świecie zachowywać. Są to rady gatunku tych poczciwych, ale zawsze słusznych: nie być naiwnym, nie wierzyć bezkrytycznie innym, ufać własnemu rozumowi i polegać przede wszystkim na sobie.

Dziełem, które przyniosło Krasickiemu największy rozgłos, wywołując przy okazji publiczny skandal, okazała się Monachomachia czyli Wojna mnichów - poemat heroikomiczny, ukazujący w satyrycznym świetle życie w zakonach medytacyjnych. Autor miał wiele zastrzeżeń do pasożytniczego trybu życia mnichów - miast uczyć czy medytować, oddawali się obżarstwu i opilstwu, wylegując się do późna w łożach.. Tak to przynajmniej przedstawia Monachomachia, opowiadająca o tytułowej wojnie dominikanów i karmelitów. Początkowo starcie miało być naukową dysputą, rychło jednak przerodziło się w bójkę, gdzie orężem były trepy i kufle. Sytuację ratuje dopiero wniesienie pucharu z winem - ulubiony trunek godzi zwaśnionych.

Poemat heroikomiczny jest parodią eposu, gatunkiem znanym już w starożytności. Komizm polega tu na złamaniu zasady decorum: stylem podniosłym , dostojnym przedstawia się postacie i czyny błahe, wręcz śmieszne. Monachomachia ma charakter satyryczny, wykpiwający zachowania i postawy niegodne świątobliwych mężów. Krytykom zarzucającym utworowi stronniczość i przesadę, Krasicki odpisał w Antymonachomachii, że ubezpieczona w niewinności swojej, prawdziwa cnota krytyk się nie boi.

Ignacy Krasicki „Do króla”

W jednej z najlepszych satyr Ignacego Krasickiego przedstawiona została postać króla STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO (1732-1798). Do króla to arcydzieło subtelnej ironii względem społeczeństwa, które suchej nitki na Stanisławie Auguście nie zostawiło, nie umiejąc docenić ani jego rozumu, ani ogromu zasług około oświaty (I.Chrzanowski , Historia literatury niepodległej Polski, PWN, Wyd. 11, s. 559). Utwór ten ma charakter przewrotny,

bowiem - wbrew sugestiom tytułu - nie jest to satyra na króla, lecz na społeczeństwo polskie XVIII w., stawiające swojemu władcy niedorzeczne zarzuty.

Krasicki bardzo zręcznie chwali Stanisława Augusta. Kreśli portret młodego, wykształconego monarchy, który marzy o rozwoju polskiej kultury i jest żywo zainteresowany reformą polskiej oświaty. Jest ponadto władcą sprawiedliwym, łagodnym, lubi otaczać się ludźmi światłymi i rozumnymi.

5.Literatura polityczna i publicystyka oświeceniowa.

Temat reform, troska o kraj były niewątpliwie w kulturze oświeceniowej tematem przewodnim. Sprzyja temu chwila historyczna: zagrożenie zewnętrzne, kolejne zabory, działania Sejmu Wielkiego - w końcu powstanie kościuszkowskie. Literatura podąża za historią. Chce uczyć, wskazywać zło, proponować dobre rozwiązania - nawet gdy szlachecka idea przerasta kunszt literacki. A tak właśnie jest w przypadku Powrotu posła - najbardziej dydaktycznego i reformatorskiego utworu epoki. Dobre postacie propagują pozytywne reformy, czarne charaktery reprezentują postawy wsteczne i egoistyczne. Lubimy dobrych, wyśmiewamy złych - tak jak ludzie oświecenia. O to chodziło autorowi, chciał propagować wśród społeczeństwa polskiego ideały reformatorów i działaczy Sejmu Wielkiego. Ośmieszyć sarmackie postawy, obalić konserwatywne, wrogie postępowi poglądy części szlachty. Reformy głoszone przez publicystów Niemcewicz zawarł w swojej komedii - i z pewnością łatwiej docierał do szerokiej publiczności niż młode dzieła publicystyczne. Publicyści mówili wprost, jaka jest ich ocena sytuacji i jakie zmiany proponują. Za najważniejszy cel uznają stworzenie nowoczesnego państwa i jego konstytucji, zrównanie praw mieszczan i odejście od rozrosłej demokracji szlacheckiej - co sprowadza się do likwidacji liberum veto i zastąpienia obieralności królów dziedziczeniem tronu.

Poglądy reformatorów	Poglądy wsteczników
Znieść liberum veto	Liberum veto źrenicą szlacheckiej wolności.
Doprowadzić do przymierza z Prusami przeciw Rosji.	Króla musi wybierać szlachta.
Wprowadzić dziedziczenie tronu w Polsce	Niczego nie należy zmieniać - a już na pewno bez zmian mają pozostać przywileje i dominacja szlachty w Rzeczypospolitej.
Poprawić sytuację prawną i bytową chłopów i mieszczan.

Temat reform pojawia się w literaturze pięknej. Jej mistrzem w owych czasach był Junacy Krasicki. Właściwie odżegnywał się od polityki i nie lubił brać w niej udziału. Ale obserwował świat, krytykował i wyśmiewał wady sarmackie, w Monachomachii ostro wytykał wady kleru, a satyrze Do króla jasno wyraził swoje poglądy na temat ciasnych umysłów szlacheckich. Pochwalił króla Stanisława Augusta - doceniał bowiem jego reformatorskie działania.

„Monachomachia” czyli Wojna mnichów

Nie ma tu ani natrętnego pouczania, ani potępienia. Więcej nawet, krytykę osłania Krasicki pozorną pochwałą, wzmacniając w ten sposób ostrze satyryczne utworu. Krasicki ukazuje grzechy główne ospałych umysłowo mnichów, oddających się próżniactwu, pijaństwu, obżarstwu, a skorych - jak każdy wychowany na sarmackich wzorach - do bitki. Jak się okazuje braciszkowie z dwu zgromadzeń wolą wspólnie wznosić toasty, niźli się tarmosić.

„ Prawdziwa cnota krytyk się nie boi

Niechaj występek jęczy i boleje.

Winien odwołać, kto zmyśla zuchwale:

Przeczytaj, osądź. Nie pochwalisz - spalę.”

„Do króla”

Celem satyry Krasickiego jest przedstawienie w krzywym zwierciadle, skompromitowanie zarzutów stawianych Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, ówczesnemu władcy Polski, przez konserwatywnie nastawioną część szlachty. Tok szlacheckiego rozumowania autor doprowadza do absurdu, aby uwydatnić jego głupotę i społeczną szkodliwość. Ośmieszanie płaskich oskarżeń przeciwników staje się wielką pochwałą monarchy. Satyra ta to ostry protest przeciwko zakłamaniu towarzyszącemu zjawisku sarmatyzmu.

Król oskarżany jest o :

• „ Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem?”.

Zarzut to absurdalny w kraju, gdzie wybiera się władcę drogą wolnej elekcji. Tyle że wielu przedstawicieli stanu szlacheckiego przypisywało rodom królewskim z sąsiednich monarchii nadnaturalne wręcz moce - samo pochodzenie miało, według nich, dawać mądrość, moc i predyspozycje do sprawowania władzy. Ten „argument” to jedno z mentalnych niebezpieczeństw, do których doprowadził nurt złotej wolności i równości szlacheckiej.

• „ źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychodzień”.

Kolejny bezsensowny zarzut: być może, szlachta miałaby w większym poważaniu władcę z obcej dynastii. Trzeba wspomnieć, że większość szlachty tęskniła wówczas za czasami saskimi. Co prawda eksploatowany przez Saksonów kraj upadł pod względem ekonomicznym i kulturalnym, ale szlachta czuła, że jej interesy i przywileje pozostaną niezagrożone. Hasło „ Nierządem Polska stoi” gwarantowało status quo szlacheckich praw i wolności. Tymczasem polityka reform, narzucana przez króla Stanisława Augusta i jego stronników, wymagała zmiany myślenia, poświęcenia i patriotycznej aktywności, a to rodziło w Sarmatach niezadowolenie i bunt.

• „ Oto młodyś jeszcze. [...] bez siwizny, bez zmarszczków: zakał to nie lada”.

Oto zarzut odwołujący się do stereotypu, zgodnie, z którym jedynie sędziwy wiek może być gwarantem mądrości i rozwagi. Czy zatem przymiotami tymi może szczycić się władca, który ma zaledwie „ lat trzydzieści”. Przecież zgodnie ze stereotypem tylko „ w zmarszczkach rozum mieszka”. Podmiot liryczny w masce młodego Sarmaty nie docenia kreatywności młodego króla. Nowatorskie projekty reform skłonny jest uważać za fanaberie żółtodzioba.

• „ O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie”.

To krytyka postępowych, liberalnych upodobań władcy. Poddani winni być trzymani silną ręką, mają czuć respekt. Jak można czynić ich swymi przyjaciółmi. Monarcha powinien budzić w nich strach. „ Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb, a będziesz wielkim” - słowa te uzmysławiają nam, że ówczesna polska szlachta nie dorosła do politycznej odpowiedzialności, do roli obywateli. Jej ideałem jest nadal monarchia absolutna. Smutny to obraz polskiej szlachty: wybiera pozycję wiecznie niezadowolonego, choć ubogiego krytykanta zamiast wespół z oświeconym władcą realizować politykę, której celem jest ratowanie kraju przed ingerencją wrogich mocarstw.

• „ Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych [...] król Wizimierz - nie umiał czytać ani pisać”.

To sarmacka reakcja na intelektualną aktywność władcy, mecenasa sztuk i nauk. A tymczasem jeśli naród za swój jedyny autorytet uznawał sztukę oręża, a nie wykształcenie i wiedzę, skazywał się na banicję z oświeconej Europy. Niedocenianie wartości kultury i oświaty prowadzi bowiem do utraty narodowej tożsamości.

To Krasicki właśnie napisał słynny Hymn do miłości ojczyzny.

„Święta miłości kochanej ojczyzny

czują cię tylko umysły poczciwe!

Dla Ciebie zjadłe smakują trucizny,

Dla Ciebie węzy, pęta nie zelżywe.”

Jest w polskiej literaturze kilka wierszy poświęconych ojczyźnie, których uczą się pokolenia i które wyrażają polskie emocje. Mimo patriotycznych działań oświecenie jest ostatnią epoką wolnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Teraz literatura nie będzie wołać o reformy, lecz o odzyskanie niepodległości. Symbolem nowej postawy jest hymn Polski powstały podczas tworzenia Legionów Polskich we Włoszech - nawołujący do walki, optymistyczny, odwołujący się do zwycięskich wodzów.

Publicystyka

Za dzieło, które miało ogromny i inspirujący wpływ na myśl reformatorską Sejmu Wielkiego, uważa się Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego Stanisława Staszica.

„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”

Staszic zawarł w utworze poglądy dotyczące spraw edukacji, prawa, władzy, wolnej elekcji i państwa. Zdaniem autora, sprawnie działający system edukacyjny decyduje o przyszłym losie państwa. Wyraża to w słowach: „ [...] takie rzeczpospolite będę , jakie ich młodzieży chowanie”. Proponuje, aby ze szkół powszechnych usunąć naukę teologii, a uczyć młodzież sposobów poznawania praw, jakie rządzą światem. Szkoły powszechne powinny też wychowywać rycerzy i obywateli, którzy będą potrafili dobrze służyć ojczyźnie. Inną sprawą, jaką autor poruszył jest prawodawstwo. Twierdzi, że panująca dotychczas zasada liberum veto i jednomyślność posłów jest zgubna dla kraju. O tym, czy dane prawo zostanie uchwalone, czy też nie, ma decydować większość. Staszic proponuje też zreformowanie sądownictwa, które powinno działać ciągle, a nie tylko w okresach ustalonych sesji, uznając jednocześnie prawo o nietykalności osobistej bez wyroku sądu. Równie ważną kwestią jest według autora zaniechanie wolnej elekcji, która powoduje, że w sprawy polskie wtrącają się obce mocarstwa. Postuluje on, aby tron w Polsce był dziedziczny, co uchroni kraj przed dalszym podziałem.

Był to ( być może, najważniejszy i najsprawniej napisany) traktat publicystyczny.

„Do Stanisława Małachowskiego...Anonima listów kilka” Hugo Kołątaj”

Kołątaj jest zwolennikiem przyznania praw obywatelskim wszystkim stanom. Wolność osobista - to zdaniem autora - przywilej przysługujący wszystkim. Człowiek wolny powinien podlegać jedynie prawu. Spotykamy się tu także z propozycją zagwarantowania własności ziemskiej dziedzicowi poprzez oczynszowanie chłopa, które powinno wynikać z rzetelnych oszacowań i nie być zbyt wielkim obciążeniem dla włościan

Kto	Stanisław Konarski	Stanisław Staszic	Hugo Kołątaj
Co napisał	O skutecznym rad sposobie	Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego	Do Stanisława Małachowskiego...Anonima listów kilka
Propozycje dotyczące króla i sejmu	Tron dziedziczny - znieść wolną elekcję	Tron dziedziczny - znieść wolną elekcję	Tron dziedziczny - znieść wolną elekcję
Kwestia liberum veto	Znieść - zamiast niego wybór większością głosów	Znieść - zamiast niego wybór większością głosów	Znieść - zamiast niego wybór większością głosów
Sprawy społeczne	Pomoc miastom i mieszczanom. Uwolnienie chłopów.	Równouprawnienie mieszczan. Uwolnienie chłopów - przejęcie przez nich ziemi.	Równouprawnienie mieszczan. Uwolnienie chłopów.
Słynne wypowiedzi	„ Nie masz zasług; te, co my zowiem zasługi, Są tylko ku ojczyźnie wypłacone długi.”	„ Polska to solidarna jedność wszystkich Polaków.” „ Takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie.”	„ Nie lękajcie się ogólnej ludzkiej wolności, lecz obawiajcie się złego wolności urządzenia.”

6. Teatr w czasach oświecenia.

7. Klasycyzm i sentymentalizm jako główne prądy epoki.

Klasycyzm- od łać. Classicus- pierwszorzędny, pierwszej klasy; prąd artystyczny, który zdominował epokę oświecenia. Nawiązywał do tradycji antycznej, uznając, że starożytna grecko-rzymska sztuka określiła najdoskonalsze kanony(wzorce, prawidła) piękna i artystycznego smaku. Twórcy klasycystyczni bronili piękna i czystości języka, domagali się surowego przestrzegania ustalonych zasad sztuki poetyckiej(inaczej poetyki), twierdząc, iż są one najdoskonalsze, łączące harmonię i prostotę. Uprawiali głównie gatunki pochodzenia antycznego: tragedie, ody, poematy opisowe, bajki, poematy heroikomiczne, komedie. Klasycyzm kładł nacisk na cele społeczne, wyznaczał literaturze utylitarne(użytkowe) zadania, przede wszystkim dydaktyczne i moralizatorskie, pisarz czy poeta miał być nauczycielem społeczeństwa, kształcić jego postawę obyczajową i etyczną(w Polsce pozostawiającą wiele do życzenia po upadku czasów saskich). Literatura wspierała reformy, zabierała głos w sprawach politycznych(Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza), sprzyjając pozytywnym przemianom. Wzorce i założenia klasycystyczne trwały po upadku Polski, kontynuowane przez grupę tzw. klasyków.

Sentymentalizm- od fr. Sentiment- uczucie, czucie; prąd umysłowy i literacki występujący w kulturze europejskiej w okresie oświecenia, konkurencyjny wobec klasycyzmu. Wiązał się z dążeniem warstwy mieszczańskich do obalania porządku feudalnego i likwidacji barier między stanami. Sentymentalizm zaprzeczał klasycystycznemu przekonaniu o harmonii i ładzie świata, ukazując rzeczywistość pełną napięć i konfliktów, świadczących o moralnym upadku cywilizacji. Jego źródeł szukali sentymentaliści, śladem Russeau, w odejściu człowieka od natury, do stanu pierwotnej prostoty. W praktyce literackiej twórcy sentymentalni kładli nacisk na przeżycia wewnętrzne człowieka, na jego uczucia, takie jak przyjaźń czy miłość, w dziełach postulowano czułość i prostotę. Bohaterem typowej powieści sentymentalnej był człowiek wrażliwy, często przedstawiciel mieszczaństwa czy nawet ludu, uwikłany w nieszczęśliwą miłość do kobiety niedostępnej i przeżywający duchową tragedię. Przykładem takiego bohatera jest niewątpliwie Werter, bohater powieści Johanna Wolfganga Goethego. Sentymentalizm zwracał uwagę na przyrodę, drobiazgowo ją opisywał, stosował pogłębioną obserwację psychologiczną i obyczajową. Hasła sentymentalizmu, tak jak kult uczuć i protest przeciwko konwenansom i barierom społecznym zapowiadały romantyzm, choć z drugiej strony raziła często przesada, łzawa czułostkowość sentymentalnych romansów.

Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu jest Jean Jacques Rousseau(1712-1778), pisarz i myśliciel francuski pochodzenia szwajcarskiego. Zasłynął filozoficznymi rozprawami(np. Umowa społeczna), w którym postulował powrót do natury i odrzucenie niszczącej człowieka współczesnej cywilizacji. Uważał, że przyczynę nierówności między ludźmi stanowi własność prywatną- źródło wszelkiego zła. Jego zdaniem człowiek rodzi się dobry, złym czyni go cywilizacja, dlatego należy go wychowywać na łonie natury, w izolacji od zepsutego społeczeństwa. Poglądy Russeau przyczyniły się do powstania mitu dobrego dzikusa, żyjącego w harmonii z przyrodą i nie wiedzącego, co to zło- pogląd ten zweryfikowali już romantycy, odkrywając drugie, tajemnicze, dzikie i groźne oblicze natury. Powieść Russeau pt. Nowa Heloiza, opowiada o nieszczęśliwej miłości młodej arystokratki i ubogiego guwernera, była jednym z pierwszych zwiastunów nastrojów sentymentalnych.

8. Walka z wpływami „cudzoziemskimi”.

„Żona modna”

9. „Pozytywny bohater kreowany w utworach oświeceniowych”

BOHATER POZYTYWNY DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ DOŚWIADCZYŃSKI - WZORZEC OSOBOWY DOBY OŚWIECENIA

CECHY POWIEŚCI
W 1775 roku Ignacy Krasicki napisał pierwszą polską powieść literatury nowożytnej pod tytułem: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Był to utwór, w którym Krasicki skoncentrował trzy typy powieści: cechy utworu satyryczno-obyczajwego (I księga), cechy powieści przygodowo - awanturniczego (II księga) oraz cechy powieści utopijnej (III księga). Utwór ten był napisany w formie pamiętnika
DZIEJE BOHATERA
Opisuje młodość i lata dojrzewania młodego szlachcica Mikołaja Doświadczyńskiego w domu rodziców. Jest w tej księdze przedstawiona charakterystyka jego rodziców. Jego ojciec jest niewykształcony, cały czas przebywa na sejmikach. Jest sarmatą. Matka jest kurą domową. Nigdzie nie wychodziła poza swój majątek. Rodzice nie dbali o edukację Mikołaja. Wynajęto pana guwernera, który zajmował się edukacją i kształceniem Mikołaja. Potem Doświadczyński został posłany do szkoły, ale jej też nie skończył. Znów pojawił się oszust, który miał kształcić Mikołaja. Sprzedawał on jednak Mikołajowi jedynie sposoby oszukiwania w grze w karty. W końcu Mikołaj wraz z guwernerem umknął z rodzinnego domu. Grał w karty i stracił wszystko co posiadał. Obracał się w towarzystwie awanturników i oszustów. Ten fragment to krytyka i ośmieszenie sarmackiego sposobu kształcenia. Po tych wydarzeniach Mikołaj wyjeżdża do Paryża. Jest tam tak długo, aż ścigany przez dużą liczbę wierzycieli wyjeżdża stamtąd. W Amsterdamie jako majtek zaciągnął się na statek. Statek ten rozbił się jednak, fale Mikołaja wyrzuciły na brzeg wyspy Nipu, utopijnego świata, w którym nie znano kłamstwa i zła. Mędrzec Xaoo uczył Mikołaja zasad panujących w tym państwie. Po wielu perypetiach Mikołaj powrócił do ojczyzny. Osiadł na wsi w majątku odziedziczonym po rodzicach i zaczął prowadzić życie ziemianina - filozofa. Zbudował nawet gospodarstwo funkcjonujące na zasadach, jakich nauczył się na wyspie Nipu. Pobyt Mikołaja odmienił jego życie. Początkowo jego działania budziły zdziwienie i złośliwe żarty sąsiadów. Dość szybko ustąpiły miejsca uznaniu, a może i zazdrości. Doświadczyńskiego pola były lepiej uprawiane niż sąsiadów, gumna pełne słomy, czynsze popłacone na czas,a chłopi dobrze odziani zajmowali przednie ławy w parafii.
FUNKCJA POWIEŚCI
Krasicki ukazuje w swej powieści wychowanie młodzieży w ówczesnych czasach, płytkość zainteresowań ówczesnej szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, a także pijaństwo, bezkrytyczną pogoń za zagranicznymi nowinkami, okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Wskazuje na konieczność powrotu do natury oraz autentycznych wartości moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpływ społeczeństwa, jego obyczajowości i kultury. Pouczający przykład Mikołaja ma być ostrzeżeniem, a zarazem wskazówką w wyborze życiowej filozofii. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Krasickiego to dzieło przedstawiające wzorowego oświeconego obywatela . Dzieje tytułowego bohatera, który w wyniku przemiany jaką przechodzi staje się mądrym realistą, a zarazem wzorowym obywatelem, spełniają funkcję dydaktyczną. Jego pozytywna przemiana może być dla nas wzorem dobrego, oświeconego szlachcica - gospodarza

Wiele pozytywnych postaw osobowych kreuje także J. U. Niemcewicz w „Powrocie posła”
"Powrót posła" ma charakter komedii politycznej pokazującej konflikt pomiędzy sarmatami a zwolennikami reform. Postawy bohaterów są więc podzielone. Ci pozytywni są prawymi, wzorowymi i rozsądnymi obywatelami, zaś negatywni to głupcy, łotry, ludzie nie uznający żadnych wartości moralnych, ani etycznych. Koncepcja obozu reform reprezentowana jest przez Walerego i jego rodziców . Obóz przeciwny jest zaprezentowany głównie przez Starostę Gadulskiego, Starościną i młodego oszusta - Szarmanckiego.

Cechy prawych i uczciwych obywateli posiadają jedynie zwolennicy reform czyli :

Szlachcic patriota Podkomorzy - docenia wartość nauki i patriotycznego wychowania- szerzy idee oświeceniowe, jest zwolennikiem postępu, krytykuje obrońców starego porządku feudalnego- przede wszystkim troszczy się o bezpieczeństwo i przyszłość ojczyzny- uwalnia w swoim majątku od poddaństwa, zamienia pańszczyznę na czynsz- jest „szlachcicem oświeconym”, domaga się zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, pragnie uchwalenia Konstytucji 3 maja.
Młodzieniec patriota Walery - posiada wykształcenie, kocha ojczyznę, jest posłem na Sejm Czteroletni, popiera reformy i dąży do uchwalenia Konstytucji 3 maja, nie myśli o wojażach zagranicznych, pragnie służyć krajowi. - szanuje rodziców, jest młodzieńcem statecznym, zrównoważonym i stałym w uczuciach, nie jest łowcą posagu, rezygnuje z majątku ukochanej, kieruje się uczuciem miłości i pragnie poślubić Teresę, która doceniła jego uczciwość i bezinteresowność.
Matka Polka Podkomorzyna - wychowała syna wpajając mu takie cechy jak patriotyzm, uczciwość, sprawiedliwość,- zadbała o wykształcenie Walerego- wywarła pozytywny wpływ na cechy charakteru Teresy, potępiała bezkrytycznie naśladowanie obcych wzorów- interesowała się sprawami kraju, była zwolenniczką reform, cieszyła się, że jej syn wykazuje się patriotyzmem- na uwagę zasługuje też życzliwy stosunek do służby.

Tak wiec można powiedzieć , że poza bohaterami negatywnymi w literaturze oświecenia nie brakowało wzorców i pozytywnych postaw osobowych .

10. „Komizm w literaturze oświeceniowej”

Sytuacja w państwie, w wieku XVIII i XIX była przyczyną powstania literatury parenetycznej. Polska była krajem, w którym szlachta miała ogromny wpływ na losy państwa. Król był od niej całkowicie zależny i nie mógł sam podejmować decyzji. Takie prawa jak np. liberum veto osłabiały wewnętrznie Polskę i były późniejszą przyczyną szybkich rozbiorów Polski. Ludzie wykształceni, poeci, widząc upadek ojczyzny postanowili włączyć się w proces przebudowy władzy, społeczeństwa. Posługiwali się oni głównie lekką formą literacką. Nie pisali traktatów, poważnych dzieł, a tylko bajki, satyry, poematy heroikomiczne. Dawało im to możliwość posłużenia się śmiechem i satyrą jako bronią między innymi przeciwko szlachcie sarmackiej i klerowi. Osoba czytająca zwraca oczywiście uwagę na komizm postaci, komizm sytuacyjny i odbiera go jako środek wychowawczy. Jest on pośrednikiem pomiędzy nami a poetą, który próbuje uzmysłowić nam swoje odczucia i racje. Dzięki komicznym sytuacjom dowiadujemy się o rzeczywistym ustroju Polski, o jego wadach i sposobach ich przezwyciężenia, o stosunku ludzi do ojczyzny. Lekka forma dzieł daje nam możliwość łatwego przyswojenia sobie sytuacji i jej interpretacji, jak również wzbudza uśmiech politowania.
Satyra to utwór literacki, który ośmiesza wady i przywary ludzkie, zarówno indywidualne jak i grupowe, obyczaje, idee, zachowania. Ma ona charakter krytyczny. Autor posługuje się tzw. środkami komicznej deformacji, kpiną, dowcipem i ironią. Zadanie satyry polega na negacji i ośmieszeniu zjawiska lub osoby, która nie pasuje do wizji rzeczywistości autora. Satyra może występować jako osobny gatunek literacki, lub być obecna w innych większych utworach literackich.
Przykładów ilustrujących obecność i znaczenia komizmu jest bardzo dużo. Warto tu przytoczyć np. poemat heroikomiczny pt "Monachomachia" czy komedię polityczną Juliana Ursyna Niemcewicza pt. "Powrót posła", satyry Ignacego Krasickiego "Na króla", "Pijaństwo". Jednym ze środków stosowanych przez poetów jest karykatura. Polega ona na przedstawieniu jakiejś postaci, za pomocą słów wyolbrzymiających i zniekształcających jej cechy, towarzyszy od wieków życiu politycznemu, społecznemu, występuje głównie w satyrze i grotesce. Została ona znakomicie wykorzystana w wielu utworach oświecenia jak chociażby w "Powrocie posła". Takie osoby jak np. Starościna, Szarmantcki czy starosta Gadulski rozbudzają w nas śmiech ze względu na swoje postępowanie. Wszystkie te postacie posiadają przejaskrawione cechy.
Niemcewicz w swoim dziele uzyskuje śmieszność poprzez zestawienie przeciwieństw. - mądre i rzeczowe argumenty Podkomorzego i śmieszność, zacofanie, tępota Gadulskiego.
- pozerstwo, kłamliwość, obłuda fircyka Szarmantckiego i patriotyzm, szczerość Walerego, stale zaangażowanego w losy kraju
- skromna, cnotliwa i inteligentna Podkomorzyna oraz typowa żona modna, zaczytana w romansach, która nie potrafi mówić poprawnie po polsku Starościna
Przykładem dobrze ilustrującym działanie komizmu jest poemat heroikomiczny Ignacego Krasickiego pt. "Monachomachia". Jest to utwór, który ośmiesza stan duchowny i stanowi dobrą broń w rozprawie z klerem. Poemat ten opowiada o historii dwóch zakonów, karmelitów bosych i dominikanów, z których każdy chciał być tym ważniejszym. Zakonnicy są tu przedstawieni jako ludzie lubiący dużo zjeść i wypić, szczególnie mszalnego wina. Problem wagi obu zakonów i racji w scholastycznej dyspucie postanawiają rozstrzygnąć pijackim pojedynkiem. Już sam taki pomysł zakrawa na absurd, lecz zawiera sporo prawdy o ówczesnym klerze, co wywołuje u czytelnika uśmiech. Zabawne są również rozważania mnichów podczas "pojedynku" "pijem my nieźle, ale lepiej oni".

Monachomachia napisana jest stylem komicznym, gdyż łączy "wysoką" formę poematu - eposu, język ( utwór napisany jest stylem podniosłym i patetycznym ) z "niską" treścią, dotyczącą bijatyki między dwoma zakonami żebraczymi.
Uważam iż elementy satyry wprowadzone do poezji z epoce wielkich niepokoi, jakim było oświecenie miały istotny wpływ na kształtowanie poglądów ludzi światłych. Sposób, w jaki poeci włączyli się do procesu przebudowy państwa przykuwa uwagę i skłania nas do refleksji. Wiedzieli oni, że najlepszą bronią jest nie oskarżanie, a ośmieszanie m.in. posłów, senatorów, istniejącego stereotypu sarmackiego ustroju państwa, które mobilizuje do reakcji. Lekkie i zabawne utwory pozwalają na wyłonienie się problemów i wad jakie były charakterystyczne dla ówczesnej Polski.
Elementy komizmu widzimy także w utworach Moliera :

KOMIZM MOLIERA
Molier dbał o prawdę w swoich utworach , ale także dbał o komizm. Musiał więc wprowadzić do swoich refleksji - kiedy stawały się zbyt gorzkie - elementy komiczne, które miały mimo wszystko śmieszyć albo jeśli zaobserwowane wady ludzkie zawierały choć odrobinę komizmu, powiększać go tak, aby się rzucał w oczy. Wyczuwa się to we wszystkich komediach Moliera. Tematy ich nie zawsze są zabawne: przywary, wady, namiętności przedstawiane przez komediopisarza dręczą jednostki, rozbijają rodziny. Konsekwentnie szuka on śmieszności w ciemnych stronach ludzkiej duszy i ludzkiego życia. Godne uwagi jest mistrzostwo z jakim potrafi zawsze wysunąć na pierwszy plan elementy komiczne. Nie należy jednak sądzić, że humor jego jest pozorny, powierzchowny. Przeciwnie, autor „Świętoszka” potrafi spontanicznie i po mistrzowsku podpatrzeć i ukazać śmieszne strony każdego typu ludzkiego i każdej sytuacji. Wesołość jego jest szczera, mocna i prawdziwa. Jest to jedyny w swoim rodzaju komizm.
NIE MA PRAWDY BEZ KOMIZMU,NIE MA KOMIZMU BEZ PRAWDY
-to zdanie najlepiej określa sztukę Moliera.

11. „Różne gatunki literackie w służbie idei oświeceniowej” .

W oświeceniu bardzo rozwinęły się gatunki literackie, które nadawały się do celów dydaktycznych, a to wymuszone zostało potrzebą tego okresu: ratowaniem Rzeczypospolitej przed upadkiem :

* bajka: jest podstawowym gatunkiem literatury dydaktycznej; znana już w starożytności (Ezop); jest utworem z pogranicza epiki i liryki (wierszowana, ale zwykle zawiera narrację); cechuje się alegorycznością (motyw o domyślnych, ukrytych cechach), widać to na przykładzie bajek Krasickiego: bohaterami są zwykle zwierzęta, o stałych i oczywistych cechach; są dwa rodzaje bajek: epigramatyczna i narracyjna (dłuższa z fabułą); ważnymi cechami są: zwięzłość, prostota, również języka, zawiera łatwe do zapamiętanie przesłanie, przedstawione wprost w morale, albo ukryte w treści; bajka jest gatunkiem realistycznym, bez fantastyki i rzeczy nadprzyrodzonych; zawierają treści uniwersalne, aktualne przez stulecia i zwykle dotyczące spraw międzyludzkich;

I. Krasicki "Ptaszek w klatce" , "Kruk i lis" , "Przyjaciele"
* satyra - utwór literacki ośmieszający coś lub kogoś , indywidualne wady ludzkie i ujemne strony systemów państwowych , społecznych , gospodarczych. I.Krasicki "Żona modna" , "Pijaństwo"
* sielanka - (idylla) pogodny utwór opiewający uroki życia wiejskiego często o tematyce miłosnej, wieś jest krainą pełną uroku, spokoju, i jedynymi problemami mieszkańców są kłopoty miłosne : F.Karpiński "Laura i Filon"
* komedia - utwór dramatyczny o żywej akcji i pomyślnym zakończeniu , przedstawiający w sposób zabawny i ośmieszający wady i przywary ludzkie ; często przesycony satyrą społeczną , obyczajową , polityczną. J.U.Niemcewicz "Powrót posła"
* mowa - dłuższa wypowiedź okolicznościowa skierowana do licznego zgromadzenia (przemówienie) H. Kołłątaj "Listy Anonima" , S. Konarski "O skutecznym rad sposobie"
* rozprawa - obszerny utwór traktujący w sposób problematyczny wybrane zagadnienie (studium)
* poemat heroikomiczny - polega na parodiowaniu poematu heroicznego przez skontrastowanie podniosłego języka (jak w oryginale) z przyziemną tematyką; podobnie jak wzorzec, zawierają często opisy heroicznych bitew, ale są one również parodią ("Monahomachia"); wspaniałe opisy rekwizytów jak w poematach; często występuje humor sytuacyjny, dowcip językowy spowodowały, że z nich wyrosły przysłowia ("prawdziwa cnota, krytyk się nie boi"); dzięki temu wszystkiemu, często zdobywały popularność;
* powieść - wywodzi się z antycznego eposu i jest jednym z głównych gatunków nowożytnej prozy o objętości większej niż opowiadanie obejmująca dzieje licznych bohaterów i środowisk społecznych. I.Krasicki "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"

13. Nawiązania do utworów epoki oświecenia w literaturze późniejszych okresów.

-Henryk RZEWUSKI „Pamiętnik Sopicy”

-Wacław BERENT „Nurt. Opowieści biograficzne”

-Czesław MIŁOSZ „Zaklęcie”

-Zbigniew HERBERT „Wilk i owieczka”

-Maria JASNORZEWSKA-PAWLIKOWSKA „Laura i Filon”

-Jan LECHOŃ „Kniaźnin i żołnierz”

16

---