OGRODY RENESANSU

Ogrody renesansu i manieryzmu czyli wiek XV i XVI ukształtowały się na gruncie związku z antykiem. Renesans przyniósł niezwykły rozwój sztuki ogrodowej i przywrócił klasyczne rozumienie ogrodu jako miejsca przeżyć i emocji estetycznych.

Ojczyzną renesansu były Włochy, które zajmują przodujące miejsce w sztuce europejskiej, a także i w rozwoju kompozycji założeń ogrodowych. W wieku XVI sztuka renesansu włoskiego i i rozwiązań włoskich ogrodów renesansowych rozprzestrzeniła się po całej Europie. Powstawały przy tym często regionalne odmienności stylu wynikające z innych warunków położenia geograficznego, środowiska przyrodniczego, społecznych, miejscowej tradycji oraz możliwości realizacyjnych.

Cechy ogólne ogrodów renesansowych:

Jedną z cech ogrodów renesansowych jest jedność budynku mieszkalnego i ogrodu, ogród zostaje podporządkowany architekturze budynku, który pełni rolę dominanty w całości założenia.

Innya charakterystyczną czeszą są w renesansie rodzaje układów ogrodowych

- osiowy

- centralny

Układ osiowy: charakteryzował się sytuowaniem na jednej osi kompozycyjnej poszczególnych elementów całości założenia: jak dziedziniec zewnętrzny, dom z dziedzińcem wewnętrznym, lub sienią oraz ugrupowanie kwater i budowli ogrodowych ozdobnych, natomiast w układzie centralnym ogród został ujęty jako kolista wyspa z pałacem w jego środku który był otoczony promieniście ułożonymi kwaterami kwiatowymi, a następnie gaikami i zwierzyńcem. Przykładem jest istniejący do dziś ogród botaniczny w Padwie

Układ centralny był jednak rzadkością, gdyż nie odpowiadał wymaganiom użytkowym trudno było dostosować się do rzeźby terenu.

Następnym elementem charakteryzującym ogrody renesansowe była geometryzacja przestrzeni czyli regularny zarys planu oraz podział terenu na kwaterowe kwatery przedzielone drogami.

Układ kwaterowy wywodzi się z ogrodu użytkowego. Poszczególne kwatery obsadzono obrzeżnie drzewami lub żywopłotami, a wypełniały je grzędy ziół i kwiatów. W bardziej rozwiniętych układach ogrodowych wnętrza kwater były wzbogacone basenami, fontannami, altanami i rzeźbami. Urządzano także labirynty, bindaże i czasem kopce widokowe.

Podstawą podziału przestrzeni ogrodowej były drogi rozdzielające kwatery pod kątem prostym. Całe rozplanowanie dróg i kwater podkreślało porządek osiowy i symetryczny ogrodu. Kwatery stanowiły oddzielne jednostki przestrzenne natomiast za pomocą arkad lub murów łączono je w jedną całość.

Geometryzacja przestrzeni ogrodowej objęła także ukształtowanie terenu. W celu wyrównania terenu tworzono tarasy płaskie lub nieco pochylone, o jednostajnym spadku. Dopełnieniem tarasów były mury oporowe, rozmaite układy schodów oraz groty.

W XVI wieku tworzono bogate i rozwinięte układy wodne, które często dominowały. Przykładem jest Villa d'Este, Villa Lante)

W renesansowej kompozycji ogrodowej główną rolę pełniły budynki i budowle. One wyznaczały podstawowy podział ogrodu, wytyczały kierunek i ograniczały przestrzeń, podporządkowując sobie formy roślinne, wodne i terenowe. Ogród traktowany był więc dwuwymiarowo.

Roślinność:

Szata roślinna ogrodów była mało urozmaicona. Ceniona była roślinność zimozielona. Z roślin drzewiastych najważniejsze były :

- Cyprys

- laur

- mirt

- sosna - pinia

- ostrokrzew

- platan

- dąb zimozielony

- bukszpan

Na formy strzyżone używane były cyprys, bukszpan, ostrokrzew,

Z roślin kwiatowych uprawiane były:

- lilie

- irysy

- fiołki

- róże

- lawenda

- hiacynty

- pierwiosnki,

- mieczyki rodzime

- orliki

- niecierpki

- bratki

- niezapominajki

- czarnuszki

Wprowadzono także w wielu krajach i Włoszech liczne nowe rośliny głównie amerykańskie i z obszaru Azji Mniejszej tj

- malwy

-goździki

- narcyze

- cyklameny

- jaśmin

Stosowano także liczne pnącza i krzewy tj

- krępla

-sumak

-rurkowiec

- pasiflora

Później wprowadzono nowe i rzadkie kwiaty stosowane głównie w giardino secreto tj;

- szafirek

- korona

- śniedek

- lobelia

Często rośliny kwiatowe i ozdobne drzewiaste sadzono w połączeniu z użytecznymi przyprawami i ziołami leczniczymi.

ELEMENTY PRZESTRZENNE:

W ukształtowaniu przestrzennym renesansowych ogrodów biorą udział takie wyróżniające się jednostki jak:

-giardino secreto :ogród ten obejmował niewielką przestrzeń i był wydzielony ogrodzeniem. Przeznaczony był do kameralnego wypoczynku. Początkowo był niewielki jak np. w Villa Quaracchi, póżniej był większych rozmiarów a nawet podwójny.

Najczęściej znajdował się przy bezpośrednim sąsiedztwie domu,

-przy jego ścianie bocznej ( np. Villa d'Este)

- przy obu ścianach bocznych ( np. Villa Castello)

- bądź z braku miejsca w pobliżu domu (np. Villa Lante)

Gardino sekreto był miejscem zacisznym, służył właścicielowi, mogły odbywać się tu spotkania lub zabawy dzieci. Otoczony murem był urządzony jako ozdobno- użytkowy. Dzielono go na małe kwatery, gdzie sadzono rozmaite kwiaty i zioła. Często ozdabiano go małą fontanną. Oraz rzeźbami.

Kolejna jednostką jest:

- Giardino de semplice- ogród użytkowo ozdobny o układzie kwaterowym. W ogrodzie tym kwatery obsadzone są niskim żywopłotem z bukszpanu, a w środku uprawa roślin i sadzono ozdobne drzewa, między nimi były cienniki i altany.

Giardino de semplice zajmował teren zazwyczaj z dala od domu.

Za przykład może nam posłużyć Villa d'Este w której ogród ten znajdował się na osi głównej, u podnóża zbocza góry i zajmował cztery duże kwatery.

Kolejnym elementem przestrzennym był PARTER OGRODOWY:

We Włoszech były to jednorodne kwatery na planie kwadratu, obramowane niskim żywopłotem, przedzielone drogami jednakowej szerokości. Pozostała powierzchnia została wypełniona charakterystycznym ornamentem żywopłotowym, który był symetryczny w obrębie każdej kwatery i pokrywał jednolicie całą powierzchnię.

Przykłady parterów ogrodowych:

(zdjęcia na slajdach)

Następna jednostka przestrzenna są

LABIRYNTY:

W renesansie labirynty były szerzej znane jako błędniki.

Labirynty tworzyły kręte ścieżki, między równoległym żywopłotami, z licznymi ślepymi zaułkami utrudniającymi dotarcie do końca. W centralnym jego punkcie znajdował się placyk z altaną, drzewem, rzeźbą lub tylko ławką do wypoczynku

Wyróżniamy labirynt na planie kwadratu oraz koła.

Wyróżniamy dwa typy labiryntów:

-płaski- z niskimi żywopłotami, które były motywem dekoracyjnym

- wysokie- z wysokimi żywopłotami, do pieszych wędrówek

Znaczenie labiryntów:

-dekoracyjne

-rekreacyjne

-symboliczne ( wyrażały bezdroża człowieka w Kosmosie, poszukiwanie prawdy i źródła życia, odnajdywanie drogi w procesie tworzenia)

Formy roślinne:

Zróżnicowanie form roślinnych było zależne od wielkości i typu założenia ogrodowego. I tak w dużych ogrodach, kwatery obsadzano całkowicie drzewami tworząc tzw. boschi. Drzewa były rozmieszczane regularnie, stanowiąc podstawę kompozycji. Za przykład może nam posłużyć Villa Medici

Bardzo często w ogrodach renesansowych wystawiano liczne donice z roślinami ozdobnymi na tarasy mury i cokoły w otoczeniu fontann, na parterach. Przeważnie były to rośliny cytrusowe umieszczane w donicach z terakoty.

Częstym elementem ogrodów było Prato, czyli plac trawiasty np Villa Castello, Volla Gamberaia, w Ogrodach Boboli

Było to miejsce przeznaczone dla zabaw, gier,oraz rozmaitych imprez.

Charakterystyczne dla renesansu były altany budowane w koronach starych drzew.

Prowadziły do nich kręte schody. Takie altany budowane w koronach drzew służyły wypoczynkowi i były atrakcją ogrodu. Do najsławniejszych należą Villa la Petraia

Układy i elementy wodne:

Głównym elementem wodnym ogrodów renesansowych była fontanna. Składająca się z trzech części:

- basenu - obramowane wysoką bortnicą z marmuru lub innego kamienia

-ozdobnego trzonu- znajdował się w środku basenu, był bogato zdobiony, wysoki

- czasze- podtrzymywane przez trzon, płaskie zbiorniki mniejsze ku górze, umożliwiały one kaskadowe przelewanie się wody z góry przez kilka poziomów do basenu u podstawy fontanny.

Zwieńczeniem trzonu fontanny często była rzeźba.położone one były w miejscach centralnych, wyeksponowane, zazwyczaj przed domem, na parterze ogrodowym.

Kolejnym elementem wodnym w ogrodach renesansowych były fontanny przyścienne, budowane pod ścianami murów ogrodzeń i ścian oporowych. Ich basenom i czaszom nadawano kształt półkolisty.

Specjalnym rodzajem elementu wodnego są kaskady rynnowe typu poręczowego. Znajdujące się w balustradzie ujmującej schody.

Innym elementem były sadzawki z wodą spokojną i gładkim lustrem wodnym zwane peschiera, znajdowały się one w sąsiedztwie pałacu,służyły ozdobie ogrodu oraz trzymano w nich ryby.

Złożone układy wodne były głównym motywem kompozycyjnym całego ogrodu. Występowała w nich zasada kształtowania uwydatniająca trzy grupy elementów:

1. jedna obejmuje formy zapoczątkowujące układ wodny: baseny, kaskady wazy z wodą przelewającą się wierzchem czaszy

2. druga grupa to formy stokowe, przelewowo-fontannowe i kaskadowe związane z pochyłością terenu

3. Trzecia grupa jest formą płaską, baseny z wodotryskiem, zamykające kontrastowo całą kompozycję układu wodnego

Zasilanie fontann w wodę dokonywano

-ze źródeł położonych powyżej terenu ogrodu, przed ogrodem budowano rezerwuary wodne i czerpano wodę jak np. w Villi Castello

W Villi d'Este efekty wodne były możliwe dzięki doprowadzeniu wód z rzeki Aniele. Czasami wodę sprowadzano z odległości kilku kilometrów.

Ciekawą rzeczą w ogrodach renesansowych były tzw. Giochi d'aqua- stanowiły je dyskretnie ukryte urządzenia wodne powodujące przez nadepniecie lub dotknięcie nieświadome ręką uruchomienie mechanizmu, które wywoływało nagłe i niespodziewane wytryskiwanie wody, która oblewała odwiedzających ogród np. w Villi Lante niespodzianka czekała siadających na ławce, w innych ogrodach woda tryskała ze stopni schodów, gdzie poruszały się rzeźby, otwierały się bramy

Budowle ogrodowe:

Wśród budowli ogrodowych podstawowe znaczenie miały tarasy były one najbardziej charakterystycznym elementem renesansowej kompozycji ogrodowej. W zależności od położenia możemy wyróżnić ogrody jedno tarasowe lub zespół tarasów.

Taras główny był zazwyczaj poziomy, i różnił się od innych wymiarami. Znajdował się zawsze przy domu. Obecność tarasów spowodowała konieczność stosowania specjalnych elementów łączących różne poziomy wysokości między sobą.

Wykorzystywano:

- schody- proste, prowadzone wzdłuż muru, rzadziej koliste, jednobiegowe zazwyczaj bez podestów, wykonywane z kamienia

- progi - tzw. Ośle schody, o dłuższych stopniach , wykonywane z drobnego bruku bądź z nawierzchni ziemnej

- rampy- to rodzaj pochylni o jednakowym spadku

Motywem uzupełniającym tarasy w powiązaniu z murami,, fontannami, parterami kwiatowymi były ławki, ławy, przymurki

Pergole, bindaże oraz woliery stanowią osobną grupę elementów o charakterze dekoracyjno-urzytkowym, obsadzane pnączami i różami.

Z tarasami związane były mury oporowe, dla których schody były ważnym motywem kompozycyjnym. Mury oporowe urozmaicano poprzez nisze a także rzeźby. były miejscem gdzie ustawiano donice z drzewami bądź kwiatami.

Mury odgradzały cały ogród natomiast wejścia wjazdy do willi i ogrodu miały bardzo ozdobna formę, która nawiązywała do architektury pałacu. Były kamienne lub murowane. Mniejsze bramy służyły tylko jako wejścia, przybierały formę portalu. Bardziej okazałe bramy z furtami po bokach rozwiązywano w układach filarowych, były zdobione rzeźbami, wazami lub znakami herbowymi. Właścicieli posiadłości.

GROTY I OGRODY DACHOWE:

Groty budowano pod tarasami. miały dwie funkcje po pierwsze chroniły przed upałem, a po drugie podnosiły atrakcyjność miejsca. Ich wnętrza były kształtowane architektonicznie tak by łączyły się ściśle z ogrodem. Były jednym rodzajem wnętrza willowego.

Zdobiły je:

- freski z udziałem rzeźb

- czasami fontanny

Możemy także wyróżnić groty głęboko wcinające się pod tarasy, groty te miały charakter ogrodu dachowego, oraz groty otwarte od góry, znajdowały się one pomiędzy murami i pawilonami

RZEŹBA OGRODOWA

Cechy charakterystyczne rzeźb:

- w ogrodzie występowały w połączeniu z fontannami

- rzadko stanowiły element samodzielny

- podkreślały reprezentatywność miejsc

Wykonywane były z brązu.

Miały formy figur stojących, pojedynczych lub w grupach, podkreślający pionowy układ fontanny.

Wyróżniamy także rzeźby dekoracyjne związane z obudową fontann i murów.

Te rzeźby były wykonywane z kamienia. Przedstawiały one bóstwa rzek oraz delfiny

Fontanny dekorowano także dzięki przedstawieniom różnych zwierzat, maszkaronów znaków herbowych fundatorów.

W ogrodach spotykano figury olbrzymów tj. np. w ogrodzie Villa Castello rzeźby egzotycznych zwierząt : wielbłąda, słonia, nosorożca i jednorożca, w villi Orsini można było spotkać figury olbrzymów, wielkie smoki z walczącymi lwami, dużych rozmiarów żółwie z figurą na grzbiecie

Ważne miejsce w ogrodach renesanoswych

Odgrywała rzeźba antyczna. W Villi d'Este było około 23rzeźb pochodzenia antycznego.

Warto wspomnieć przy ogrodach renesansowych o sztuce zwanej ARS TOPIARIA

Była to umiejętność cięcia roślin w rozmaite kształty przypominające figury ludzi i zwierząt. Mogły być one pojedyncze lub w zespołach.

WŁOCHY

Rozwój renesansu we Włoszech przejawiał się w trzech głównych okresach. Pierwszy okres to faza klasyczna (lata 1420-1500). Druga faza nazywana dojrzałą lub klasyczną (1500-1530). Trzecia faza - poklasyczna (1530-1600) reprezentuje manieryzm. Cechowała go większa swoboda i indywidualność rozwiązań, znaczniejsza ekspresja i potęgowanie efektów oraz niezależność od natury. Tendencją manierystycznym sprzyjał rozwój popularnych w tym czasie założeń willowych i pałacowo-ogrodowych. Równocześnie obok silnego nurtu manierystycznego, utrzymywała się dawna tendencja klasyczne.

Ogrody włoskie wczesnego renesansu

Renesansowy ogród włoski rozwinął się przede wszystkim w powiązaniu z założeniami willowymi i pałacowymi. Termin villa określa całość posiadłości, tj. budynek mieszkalny wraz z ogrodem. Włoskie ville bardzo licznie powstawały wokół dużych miast, ale występowały też w ich obrębie tworząc luźną zabudowę. Tego typu budownictwo najwcześniej rozwinęło się we Florencji. Na florenckie ogrody duży wpływ miał traktat o architekturze Leona Battisty Albertiego. Według traktatu powinny one być sytuowane blisko miasta, na niewielkim wzgórzu, gdzie można by zażywać przyjemności świeżego powietrza, słońca, pięknych widoków na okolicę, w miejscu gdzie byłyby kwieciste łąki, pola, cieniste gaje, niezmącone źródla i czysta rzeka. Podkreślono, że ze wszystkich budowli wznoszonych w celu zaspokajania potrzeb człowieka najbardziej korzystny jest ogród podmiejski. Inna jego funkcja to podziw dla sztuki i różnorodności uprawianych roślin oraz możliwość przebywania na słońcu lub w cieniu. Powinna być wesoła łączka i wodotryski - w różnych miejscach, aleje z zimozielonych drzew osłaniających od wiatru, pergole oplecione winoroślą, drzewa sadzone w cynek, grota i rzeźby, a całość ogrodu otoczona murem. Z podanego opisu wynika, że miał być regularny w planie z żywopłotami i geometrycznym ornamentem bukszpanowym. Wartość ogrodu podnosiły uprawy rzadkich i cenionych ziół leczniczych.

Przykładem takiego ogrodu może być Villa Medici w Fiesole koło Florencji. Zbudowana została na zboczu góry. Ogród został założony na trzech tarasach. Taras główny, najwyższy i wąski, był urządzony w formie parteru i łączył się funkcjonalnie i przestrzennie przez loggię z pałacem. Poniżej był dolny taras z pergolą na podmurowaniu oraz z basenem i wodotryskiem. Taras środkowy był podzielony na drobne kwatery w obramowani żywopłotu bukszpanowego z fontanną i kamienną ławką. Każdy z tarasów otwierał widoki na okolicę. Odtąd układ tarasowy z Villa Medici w Fiesole stał się wzorem charakterystycznym dla włoskich ogrodów renesansowych.

Ogrody włoskie klasycznego renesansu

Rozwój ogrodów klasycznego renesansu był kontynuacją ogrodów tworzonych w poprzednim okresie. Dotychczasowy prymat Florencji w sztuce i ogrodach zastąpił Rzym. Zaznaczyła się tutaj również tradycja antycznych ogrodów rzymskich. Zaczyna się tutaj również tradycja antycznych ogrodów rzymskich. Najwybitniejszymi twórcami dojrzałego renesansu są Donato Bramante, którego dziełem jest Dziedziniec Belwederski w Watykanie i Santi Raffaelo autor Villa Madame w Rzymie.

Dziedziniec Belwederski w Watykanie

Belweder usytuowany został na północnym wzgórzu Watykanu oddzielonym małą dolinką od Pałacu Apostolskiego. Z inicjatywy papieża Juliusza II, został sporządzony projekt uporządkowania i zagospodarowania przestrzennego terenu pomiędzy tymi budowlami. Autorem projektu był Donato Bramante. Powstało wówczas założenie pałacowo-ogrodowe, którego środkiem był wielki dziedziniec o wymiarach 76x306m. Pałac Apostolski od południa i Belweder od północy zastały połączone dwoma równoległymi ciągami zabudowy, które stały się ścianami dziedzińca. Całość kompozycji jest ściśle osiowa. Od strony południowej zakończenie pałacu stanowił wybudowany półokrągły amfiteatr przylegający do zabudowy, zaś od strony północnej akcentem końcowym była nowo wzniesiona elewacja Belwederu z wielką niszą pośrodku. Jako jej zwieńczenie wznosiła się loggia, z której można było podziwiać piękny widok na całe miasto. Ze względu na to, że Belweder był położony wyżej, niż pałac watykański, teren został wyrównany w dwóch poziomach. Utworzył się więc taras górny oraz dolny dziedziniec, połączone ze sobą dużym zespołem schodów, które zostały podzielona na podestem i grotą w środku, podkreślającą dodatkowo oś kompozycji. Dolna część dziedzińca powiązana z amfiteatrem, była przeznaczona na różne uroczystości, natomiast część górna została ukształtowana jak parter ogrodowy, z podziałem na jednakowe kwatery, wypełnione kwiatami i ozdobione fontanną oraz rzeźbami. Pośredni taras na podeście także ozdabiały kwatery. Każda z kwater według pierwszego podziału okolona była niskim trejażowym ogrodzeniem. Całość rozwiązania stanowiła pierwszą w dziejach nowożytnych, wielką i monumentalną kompozycję przestrzenną, architektoniczno-ogrodową w układzie osiowym.

Ogrody włoskie manieryzmu

Liczne nowe rezydencje pałacowo ogrodowe i willowe powstające w różnych uwarunkowaniach terenowych, w połączeniu ze zróżnicowanymi tendencjami artystycznymi spowodowały wytworzenie się wielu odmian i rozwiązań ogrodowych. Reprezentują je ogrody dziedzińcowe, ogrody Watykanu i ogrody kwirynalskie w Rzymie, Villa d'Este w Tivoli, Villa Lante, ogrody zamkowe i Villa Farnese w Capraroli, ogrody w Rzymie i okolicy, ogrody we Florencji i okolicy, Palladio i wille palladiańskie. Oddzielną grupę tworzą: promenady leśne, zwierzyńce i ogrody botaniczne.

Ogrody dziedzińcowe

Były zanikającym typem przestrzennym wywodzącym się z antycznego ogrodu perystylu. Zamknięte wokół ścianami budynków lub murów tworzyły rodzaj dziedzińca wypełnionego formami ogrodowymi. W rozwiniętych układach wykorzystano efekt plastyczny przenikania się przestrzeni wnętrz pałacu poprzez otwarte loggie i portyki, z przestrzenią stanowiącą jedno lub więcej wnętrz ogrodowych oraz na tej samej płaszczyźnie lub kilku poziomach. Dawało to możliwość potęgowania efektów, sprzyjało bogactwu rozwiązań, a zarazem było odzwierciedleniem manierystycznych skłonności. Taki charakter ma Palazzo del Te Mantui, Villa di Papa Giulio oraz Villa Mondragone koło Frascati. (zdjęcia)

Villa d'Este w Tivoli

Ten obiekt, którego głównym twórcą był Pirro Ligorio powstał dla kardynała Ippolito d'Este i zasługuje on na szczególna uwagę. Posiada wybitne walory rozwiązań przestrzennych, szerokie powiązania z otwartym krajobrazem, bogactwo środków ogrodowych, plastycznych i technicznych oraz niezwykłe efekty wodne, które do dzisiaj są bardzo atrakcyjne, stawia je w rzędzie najwybitniejszych renesansowych ogrodów włoskich.

Charakterystyczna jest symbolika ogrodu. Tematem przewodnim i główna ideą było ukazanie starożytności rodu d'Este w powiązaniu z mitycznym Heraklitem. W drzewie genealogicznym rodziny d'Este sięgającym czasów mitycznych, Herakles i Hippolitą byli uważani za prarodziców. Główne ich zalety: siła, niewinność, czystość zostały wykorzystane w symbolice rozmaitych form ogrodowych. Centralnym motywem była wielka rzeźba Heraklesa usytuowana na osi centralnej ogrodu, w wielkiej niszy za Fontanną Smoków. Stąd, ze skrzyżowania dróg, jeden kierunek prowadził do Cnoty, czyli do groty Diany z Hippolitą, Lukrecją i Minerwą oraz drugi kierunek - do występku, czyli do groty Wenus. Symbolicznym odpowiednikiem czynów Heraklesa był ogrom prac wykonanych przy tworzeniu wspaniałego ogrodu Wiele dalszych rozwiązań ogrodowych ukazuje podobne znaczenie symboliczne.

Cechą ogólną całości założenia jest ścisłe i bezpośrednie powiązanie budowli pałacowej z ogrodem w układzie osiowym. Ogród składa się z dwóch równych części: zespołów tarasów połączonych ze sobą rampami i schodami na zboczu wzgórza oraz płaskiego ogrodu dolnego pod wzgórzem. Obie części ogrodu podporządkowane są osi centralnej. Podstawowym i powtarzającym się elementem podziału całości ogrodu jest moduł kwadratu. Oś główna ogrodu podkreśla wiele elementów. Równolegle do osi centralnej, po obu jej stronach przebiegają dwie boczne osie główne akcentowane schodami o rozpiętości odpowiadającej szerokości budowli pałacowej. Układ poprzecznych osi ogrodu odpowiada poszczególnym tarasom ukształtowanym sztucznie na zboczu wzgórza pod pałacem. Najwyższy taras, przypałacowy, z podwójnym szpalerem drzew po bokach pałacu, ujęty został wysokim murem oporowym, zakończonym od wschodu Grotą Diany, a od zachodu - Grotą Eskulapa. Podwójnie symetryczny układ schodów rozbieżnych w środku przed loggią, z układem ukośnych ramp. Zakończenie stanowi wielka oś poprzeczna z Aleją Stu Fontann, powiązaną na obu jej końcach z okazałymi fontannami: Fontanną Tivoli i Fontanną Rzymu tworząc razem wielkie, przestrzenne założenie wodne. Aleję wodna tworzą liczne, małe wodotryski, bijące do góry z małych fontann w formie lilii, orłów, obelisków i barek, będących znakami herbowymi rodziny d'Este. Są one umieszczone najwyżej. Uzupełniają je dwa położone poniżej kamienne taras, każdy z rynną wodną. Woda do nich przelewa się wierzchem przez maszkarony, a następnie odpływa trzema kanałami. Drugą, znaczącą oś poprzeczną układu ogrodu akcentuje w środku okazała Fontanna Smoków z dużym owalnym basenem i grupa czterech smoków plujących obficie wodą. Obramowanie basenu fontanny tworzą po obu stronach wznoszące się schody z balustradą po zewnętrznej stronie, zakończoną od góry małą rynną, w której przepływała kaskadowo w dół pieniąca się woda. Uzupełnieniem układu osi poprzecznej są symetrycznie usytuowane po obu stronach Fontanny Smoków i prostopadłe do skarpy unikatowe schody. Szczególna jest ich balustrada z układem wodnym, ukształtowana schodkowo. Poszczególne jej półki ozdabiają 42 wodotryski i maszkarony, przez które przelewa się woda na coraz niższy poziom. Zakończeniem całości układu poprzecznej osi od lewej strony pałacu jest Fontanna Śpiewających Ptaków. Kolejna oś poprzeczną wyznaczają cztery prostokątne baseny rybne oraz okazała fontanna z kaskadą zwana Organami Wodnymi. Ostatnią poprzeczną oś tworzy tradycyjny ogród kwaterowy o charakterze giardio de semplici położony na równinnej części terenu, przy wejściu głównym ozdobionym portykiem w murze ogrodzeniowym. Wejście to daje połączenie z drogą przebiegającą tutaj w kierunku Rzymu.

Odrębnym fragmentem ogrodu był wydzielony przy wschodniej ścianie pałacu giardio sekreto. Zamknięty wysokim murem, ale z oknami na ogród i podzielony na regularne małe kwatery, ozdobiony został w środku niewielkim pawilonem, fontanną i rzeźba Wenus. Po zachodniej stronie pałacu urządzony był plac do gry w piłkę.

Villa Lante w Bagnaia

Całość założenia Villa Lanete jest stosunkowo niewielka, zajmuje powierzchnię około 10ha i składa się z dwóch głównych części: ogrodu tarasowego - o formach architektonicznych i podziale kwaterowym na powierzchni około 4 ha oraz parku zwanego też bosco - w charakterze gaju, ze swobodnym ukształtowaniem zadrzewień. Główne znaczenie ma ogród tarasowy. Reprezentuje on układ osiowy i ściśle symetryczny, składający się z pięciu głównych części, wznoszących się tarasowo. Charakterystyczne jest usytuowanie pałacu. Tworzą go dwa jednakowe pawilony ustawione po bokach ogrodu i symetrycznie do osi ogrodu. Powoduje to, że dominantą całości układu przestrzennego nie jest budynek pałacu, ale ogród z układem wodnym i jego oś główna. Wejście do Villa Lante w postaci ozdobnego portyku, usytuowane jest na osi ogrodu. Pomiędzy wejściem, a pawilonami pałacowymi znajduje się płaski parter o pow. 4000m² (Quadrato) - największy i najniżej położony ze wszystkich tarasow w tym ogrodzie. Ma on kształt kwadratu i jest podzielony na 16 kwadratowych kwater jednakowej wielkości. Cztery środkowe stanowią baseny wodne. Ponadto, na środku znajduje się okrągły basen z fontanną. Pozostałe kwatery wypełnia renesansowa ornamentyka z bukszpanu. Kolejny, wyższy taras za pałacem, łączy się z parterem, przez system ukośnych ramp w części środkowej i schodami po bokach. Środek tarasu jest akcentowany okrągłą Fontana dei Lumini. Ciekawy jej układ tworzą otaczające ją trzy kamienne tarasy wodne. Szczególny efekt tworzy 70 pionowych wodotrysków rozmieszczonych na poszczególnych tarasach, przypominających Aleję Stu Fontann z Villa d'Este. Na trzecim, wyższym tarasie charakterystyczny jest, znajdujący się na osi głównej ogrodu stół wodny, nazywany Stołem Kardynała. Boczne części tarasu zajmują kwatery gazonowe otoczone platanami. Zakończenie wzdłuż osi głównej tworzy Fontanna Gigantów. Wodę do tej fontanny doprowadza kaskada łańcuchowa umieszczona w środku czwartego tarasu. Jest to wąski kanał, wzdłuż którego po obu stronach biegną równolegle schody z obramowaniem ze strzyżonego żywopłotu. Najwyższy, piąty taras tworzy plac z Fontanną Delfinów. Na końcu tego tarasu, a jednocześnie zakończeniem całego ogrodu jest grota z cysterną wody zbieranej z wyżej położonego wzgórza. Z groty woda przelewa się kaskadowo do basenu otwartego nad grotą, skąd zasilane są wszystkie niżej położone fontanny, kaskady i baseny. Po obu stronach groty znajdują dwa pawilony, zwane Pawilonami Muz. Po zewnętrznej stronie wschodniego pawilonu, znajduje się giardino sekreto. Jest on mały, ogrodzony, z małą fontanną w środku. Drugą częścią Villa Lante jest jej zachodni teren ukształtowany w formie gaju. Jest ukształtowany nieregularnie, ze swobodnie rosnącymi drzewami i wieloma budowlami ogrodowymi rozrzuconymi w różnych miejscach.

Ogrody zamkowe

Odmienny od willowych i pałacowych typ rozwiązań stanowią układy z dziedzińcem wewnętrznym o zabudowie blokowej i obronnej., otoczonej układem bastionów z kurtynami i fosą, w których założenie ogrodowe rozwija się poza fortyfikacjami. Poszczególne elementy urządzeń fortyfikacyjnych oraz otaczający ogród, włączone do ogólnej kompozycji całości nadawały rezydencji charakter zamkowo-ogrodowy, na wpół obronny. Jednym z najbardziej charakterystycznych przykładów tego rodzaju założeń jest zespół zamkowy w Capraroli pod Rzymem.

Ogród zamkowy w Capraroli

Całość zespołu zamkowego jest ściśle osiowa z budowlą główną na planie pięcioboku. Za zamkiem wzdłuż dwóch tylnych jego ścian znajdują się bliźniacze ogrody na tarasach. Każdy z nich na planie kwadratu, składa się z czterech dużych kwater, podzielonych z kolei na cztery mniejsze ozdobione ornamentem żywopłotowym, czyli razem 16 małych kwater. Ogrody te oddzielone od zamku suchą fosą, łączyły się z nim mostami. Na zakończeniu osi głównych obu ogrodów były groty i loggia. W środku każdej dużej kwatery mieściły się baseny z fontanną. Pomiędzy tymi obydwoma ogrodami tarasowymi, w rogu murów, na tym samym poziomie znajduje się jeszcze jeden, mały ogród, powiązany wzajemnie z dużymi. Określany jest jako giardino secreto. Rosły w nim róże i był ozdobiony rzeźbami.

Ogrody Rzymu i okolic

Charakterystyczna jest duża rozmaitość rozwiązań przestrzenno-ogrodowych. Do najciekawszych rozwiązań należą: Orti Farnesiani, Villa Medici, Villa Montalto oraz typowo manierystyczny Sacro Bosco w Bomarzo.

Villa Medici w Rzymie

Villa Medici usytuowana na Monte Pinio przy starych murach rzymskich, została zbudowana wg. projektu A. Lippiego. Całość założenia tworzyło, wiele licznych kwater wzdłuż dwóch głównych osi: podłużnej i poprzecznej. Podłużny kierunek wyznaczał dom mieszkalny z loggią otwartą na ogród. Na osi głównej przed loggią znajdował duży plac z fontanną. Za placem był parter kwiatowy podzielony na kwatery i ozdobiony zespołem czterech małych fontann i obeliskiem. Kwatery bocznej części ogrodu grupowały się wzdłuż poprzecznej osi kompozycyjnej. Większość z nich znajdowała się na tym samym poziomie co parter kwiatowy. Kwatery te, oprócz kwiatów i ziół wypełniały także drzewa owocowe. Całość ogrodu zamykał mur ogradzający. Główne kierunki były akcentowane na skrzyżowaniach i zakończeniach różnymi elementami. Szczególnie charakterystyczne były rzeźby antyczne, wśród których czołowe miejsce zajmuje grupa Niobe z jej czternastoma dziećmi. W ogrodzie znajdował się jeszcze jeden charakterystyczny element - sztuczny kopiec w bocznej, podwyższonej części ogrodu. Roztaczał się z niego widok na cały ogród i okolicę. Był obsadzony cyprysami, a na wierzchołek prowadziła spiralna droga.

Ogrody Florencji i okolic

Na terenie Florencji i w okolicach dominował mecenat Medyceuszy. Najważniejsze przykłady założeń ogrodowych to: Giardino di Boboli i Villa di Pratolino.

Villa Castello

Założenie ogrodowe Villa Castello pod Florencją charakteryzuje dość płaski układ tarasowy. Zostało zaprojektowane przez Niccolo Tribolo w 1550 roku. Przed domem mieszkalnym usytuowany jest dziedziniec wejściowy, za nim zaś ogród na dwóch tarasach ukształtowanych na łagodnym zboczu wzgórza. Tym sposobem ogród wznosi się powyżej budowli mieszkalnej. Pierwszy taras, usytuowany jest tuż przy ulokowanym przy budynku gazonie i składa się z 16 jednakowych kwater parteru ogrodowego. W jego centrum została ulokowana efektowna Fontanna Anteusza. Następny, niewysoki taras, oddzielony dodatkowo niskim murkiem zajmuje oranżeria z dwoma pawilonami po bokach . Te dwa tarasy zamknięte są murem z grotą na głównej osi i tworzą plaski parter ogrodowy. W bocznej części ogrodu usytuowano ogród kuchenny. Powyżej regularnego ogrodu kwaterowego, jako uzupełnienie zespołu rezydencjonalnego ukształtowano promenadę z basenem, loggią w otoczeniu cyprysów, jodeł oraz innych zimozielonych drzew i krzewów. Villa Castello przetrwała do dzisiejszych czasów.

Palladio i wille palladiańskie

Andrea Palladio był jednym z najwybitniejszych twórców architektury późnego renesansu klasycznego we Włoszech. Działał głównie w Wenecji i jej okolicach. Tworzył różnego rodzaju budowle sakralne i świeckie z otaczającymi je ogrodami. Napisał traktat o architekturze (Cztery księgi o architekturze), w którym podkreśla doskonałość proporcji i prostych figur geometrycznych, z których kolo i kwadrat uważa za najważniejsze. Opierał się na starożytnych porządkach architektonicznych, podkreślając ważność proporcji, liczb i geometrii. Tworzył układy centralne na planach koła i kwadratu. W okolicy Wenecji powstało wiele rezydencji wiejskich, z czego większość była dziełem Palladia. Zazwyczaj sytuowane były na wyniosłościach terenu i składały się z dwóch głównych części: z korpusu głównego, jako siedziby właściciela oraz z przylegających do niego arkadowych skrzydeł bocznych mieszczących funkcje gospodarcze. Cechą charakterystyczną jest również otwarta przestrzeń ogrodowa wokół budowli mieszkalnej, a także geometryzacja form ogrodowych tylko w bezpośrednim otoczeniu willi.

Z założeń willowych najbardziej znana i charakterystyczna dla Palladia jest Villa Rotonda, reprezentująca układ centralny. Częściej spotykany jest układ osiowy, nawiązujący do centralnej osi całości założenia. Przykładami są: Villa Emo, Villa Foscari, Villa Barbaro.

Promenady leśne

Promenady leśne albo gaje, nazywane czasami silvatico lub bosco, stanowią przestrzeń ogrodową, porośniętą naturalną gęstwiną drzew i występują zazwyczaj jako część składowa większych założeń willowych i pałacowo-ogrodowych, stanowiąc otoczenie regularnych, ozdobnych, ogrodów renesansowych. Gaje tworzą zwarty masyw drzew o naturalnym pokroju i rozmieszczeniu, są nieregularnie poprzecinane drogami. W obrębie gaju umieszczano pojedynczo w różnych miejscach baseny, altany, fontanny, labirynty itp. Całość terenu ogradzano murem. Powiązanie kompozycyjne gaju z sąsiadującym ogrodem ozdobnym nie występuje lub jest ono bardzo słabe.

Zwierzyńce

Zwierzyńce jako nowy element ogrodów renesansowych pojawia się w końcu XVI wieku. Nawiązują one do średniowiecznej tradycji zakładania dużych zwierzyńców w okolicy miasta lub zamku. Jest kilka przykładów założeń z takimi elementami (Villa Borghese, Villa Pamphili, Villa Respiro). Wszystkie przykłady zwierzyńców łączyły na jednym zamkniętym terenie dwie różne ich formy. Były to łowiska na terenie otwartym, dzikim - nie zorganizowane, gdzie zwierzyna była hodowana i polowano na nią. Były tam także rozproszone zagrody z domkami dla wybranych zwierząt, będących pod specjalną opieką i dokarmianych przez ludzi.

Ogrody botaniczne

W XVI wieku we Włoszech powstało wiele ogrodów botanicznych, głownie przy szkołach i ośrodkach naukowych. Gromadzono tam rozmaite rośliny lecznicze, użytkowe, ozdobne, krajowe i obce. Umożliwiały one poznawanie gatunków, przyczyniały się do ich rozpowszechnienia, a także szerszego stosowania w różnego rodzaju ogrodach ozdobnych i użytkowych. Tworzono w nich specjalne zbiory roślin, służących przede wszystkim celom naukowym. Zaczęto je zakładać najczęściej przy uniwersytetach, w powiązaniu zazwyczaj z wydziałami medycyny, dlatego w ogrodach botanicznych, we wczesnym okresie ich rozwoju, dominowały w nich rośliny lecznicze. Najstarszy, istniejący do dziś ogród botaniczny, znajduje się w Padwie. Jego układ służył za wzór wielu innym ogrodom. Miał on kształt koła, był otoczony murem, wewnątrz muru ciągnęło się pasmo rabat okalające cztery kwadratowe kwatery. W środku ogrodu, zaakcentowanym basenem z fontanną, krzyżowały się dwie drogi główne, prowadzące od czterech wejść znajdujących się w murze ogrodzeniowym. Całość tworzyła zamknięte wnętrze ogrodowe z parterem ozdobionym wodotryskami, rzeźbami i drzewami. Oryginalne jest ogrodzenie ogrodu. Tworzy je wysoki mur zwieńczony balustradą z marmuru, wzbogaconą popiersiami ludzi zasłużonych dla rozwoju ogrodu i botaniki.

Francja

Od końca XV wieku widoczny jest wpływ włoskiego renesansu na Francję. Wpływ miało na to przede wszystkim sprowadzenie na dwór francuski wielu artystów włoskich, wśród których znaleźli się tacy twórcy ogrodów jak Leonardo da Vinci, Andrea del Sarto, Rosso Fiorentini oraz Pacello da Mercogliano. Francuskie ogrody renesansowe trwały przez cały XVI wiek. Największy zaś rozwój przypada na okres Franciszka I (pierwsza połowa wieku XVI).

Ogrody wczesnego renesansu

Duża częśc ogrodów wczesnego renesansu zakładanych we Francji w XVI w. zachowała w dużym stopniu średniowieczną tradycję, a więc skupienie się na roli użytkowej. Tworzone w pobliżu domów mieszkalnych wyznaczały oddzielne układy przestrzenne luźno powiązane z zespołem zamkowym. Były to ogrody kwaterowe, ograniczone murami zamkowymi bądź fosą wypełnioną wodą. Łączono ozdobne rośliny z roślinami warzywnymi, przyprawowymi, ziołami oraz drzewami i krzewami owocowymi. Wpływ renesansu widoczny był głównie w ornamentyce parterów kwiatowych i wyraźnie linearnym charakterze nadawanym przez wzorzyste żywopłoty z ciętego bukszpanu oraz we wprowadzaniu do ogrodów fontann, rzeźb figuralnych i popiersi w szerszym zakresie.

Charakterystycznymi przykładami ogrodów wczesnego renesansu są:

-Amboise

-Blois

-Gaillon

-Vallery

Pochodzące z początku XVI wieku.

Pierwszy z wymienionych należał do Korony i był rezydencją królów francuskich. Za twórcę ogrodu uważany jest Pacello da Mercogliano.

Przestrzeń ogrodowa ograniczona była budynkami i murem tworząc samodzielną całośc niezwiązaną kompozycyjnie z głowną budowlą mieszkalną zespołu zamkowego.

Ogród powstał na płaskim terenie, podzielonym na regularne kwatery i z trzech stron otoczony drewnianymi galeriami przez które Pd strony rzeki możliwa była jedyna łącznośc widokowa z krajobrazem rzeki. Wnętrza kwater wypełnione były ornamentem geometrycznym. W ogrodzie znajdował się ortogonalny drewniany pawilon ozdobny zwieńczony kopułą osłaniający usytuowaną w środku fontannę znajdujący się w bocznej galerii. (rys.127)

Drugim przykładem ogrodów wczesno renesansowych był Zamek Blois nad Loarą.

Pierwotny ogród znajdujący się na terenie zamku był mały i znajdował się pod apartamentowym skrzydłem zamkowym. Nowy zespół ogrodowy był usytuowany z boku kompleksu zamkowego zawierający trzy tarasy, z których każdy stanowił oddzielną zamkniętą całośc ogrodową. (ryc.128) Piętrowa galeria zwana Galerie des Ceres zapewniała połączenie zamku z ogrodem. Najokazalszym był znajdujący się na środkowym tarasie ogród zwany Ogrodem Królowej. Zajmował on 200x90 m powierzchni i składał się z 10 kwater podzielonych niskim ogrodzeniem w postaci ozdobnych ornamentów geometrycznych.

Z trzech stron otaczały je po obwodzie trejażowi galerie. Pawilon trejażowi akcentował skrzyżowanie głównej osi podłużnej s poprzeczną, który był ozdobiony pozłacaną figurą oraz marmurową fontanną. Na północnym skraju ogrodu powstał zachowany do dzisiaj dla królowej pawilon zwany Pavillon d'Anne de Bretagne.

Najniższy taras zajmował mały ogród ozdobno-użytkowy, także kwaterowy oddzielnie ogrodzoną z fontanną. Zamykał go usytuowany poprzecznie pawilon służący jako oranżeria, za którym znajdował się zadrzewiony teren zawierający boiska do gry w piłkę.

Najwyższy taras był największy i został urządzony jako Ogród Króla. Spełniał on funkcję ozdobną jak i użytkową. Podzielony był na regularne kwatery i ograniczony oddzielnym ogrodzeniem. Uprawiano w nim rośliny ozdobne jak i warzywa oraz rośliny przyprawowe. (ryc.129)

Ostatnim przykładem jest ogród powstały przy zamku w Gaillon (ryc.130) należący do kardynała Georges d'Ambois w tym samym czasie co przed chwilą omawiany Ogród Króla i Królowej w Blois.

Dziedziniec wewnętrzny zamku ozdabiała renesansowa fontanna, która była podarunkiem Wenecjan dla kardynała. Naprzeciwko wjazdu do zamku znajdował się głowny ogród ozdobny, na podmurowanym tarasie otoczonym murem i galerią dookoła, z której można było oglądac ogród, a przez okna zamkowe i loggie inne okoliczne ogrody i krajobraz.

Cała przestrzeń ogrodu podzielona jest na 24 małych kwadratowych kwater tzw. Parkietów ozdobionych symetrycznym ornamentem geometrycznym oraz dwie duże kwatery labiryntu. Poszczególne kwatery otoczone były niskim ogrodzeniem drewnianym.

W centralnym punkcie ogrodu ( na skrzyżowaniu osi głównej podłużnej z poprzeczną) znajdował się trejażowy pawilon drewniany z fontanna w centralnym punkcie i czterema wolierami po bokach. Na końcu osi głównej znajdował się jeszcze drugi pawilon służący jako miejsce wypoczynku latem zbudowany z kamieni.

Z zespołem ogrodowym Gaillon związany jest bardzo charakterystyczny element znajdujący się na uboczu złożony z Ermitażu, czyli małego ogrodu złożonego z czterech ozdobnych kwater z 20 rzeźbami otoczony pojedynczym trejażem po Bokach oraz potrójnym bindażem po stronie kaplicy, naprzeciwko tworzącym nisze pokryte winoroślą i innymi pnączami.

Obok ogrodu znajdował się tej samej wielkości kwadratowy basen, z którego wyrastał dziki masyw skalny z grotą wewnątrz przeznaczoną do zamieszkania, do której dostęp był możliwy tylko przez mostek. Program ermitażu dopełniała kaplica.

Jeszcze bardziej wyrazistym przykładem zamkniętego ogrodu na wzór włoskich ogrodów dziedzińcowych jest Vallery. Był to zamek wzniesiony na wzgórzu otoczony fosą oraz masywem leśnym z trzech stron. Ogród usytuowany był u stóp wzgórza pod zamkiem od strony południowej. Kryte galerie zamykały główny parter ozdobny z dwoma pawilonami w narożach. Wnętrze ogrodu wypełnione było parterowymi kwaterami z basenem wodnym w środku. Z ogrodem sąsiadowały z jednej strony staw, z drugiej dwa dalsze ogrody zamknięte ogrodzeniem i wzbogacone kanałem, nie mające połączenia ze sobą.

Ogrody renesansowe rozwinięte

Są to czasy panowania Franciszka I (pierwsza połowa wieku XVI). Charakterystyczną cehcą jest ich kompozycyjne powiązanie z zamkiem, co do tej pory się nie pojawiało lub zaczynało w małym zakresie. Ponadto zostają włączone układy kanałowe do rozwiązań ogrodowych.

Do najważniejszych przykładów tych ogrodów należą:

-Bury

-Fontainebleau

-Dampierre

-Anet

Pierwsze założenie zamkowo-ogrodowe w Bury koło Blois było rezydencją czołowego dyplomaty na służbie Franciszka I - Florimonda Roberteta. (ryc.133)

Zamek został ukształtowany na planie regularnego czworoboku z kwadratowym dziedzińcem honorowym po środku otoczonym czterema symetrycznymi skrzydłami z okrągłymi basztami w narożach. W bocznej części zamku znajdował się dziedziniec gospodarczy podobnej wielkości w pełni zamknięty i obudowany asymetrycznie budynkami użytkowymi. Każda częśc zamku posiadała regularny i symetryczny układ kwater zamknięty murami akcentowany okrągłymi basztami w narożach. Honorowy dziedziniec wypełniały cztery kwatery o gładkiej powierzchni trawnikowej, z akcentem w postaci znajdującej się po środku rzeźby Dawida wykonanej z brązu (wykonanej przez Michała Anioła).

Ogród ozdobny z korpusem głównym zamku złożony był z 8 symetrycznych kwater wypełnionych geometrycznym ornamentem odmiennym dla każdej z kwater. Skrzyżowanie głównej osi podłużnej z poprzeczną ozdabiała fontanna, a zakończenie naprzeciwko zamku - kaplica zamkowa. Drugi znajdujący się obok ogród również składał się z 8 parkietów akcentowanych w narożach pojedynczymi drzewkami. Otoczony był murem i pergolą. Oba ogrody łączyła furta. W przeciwieństwie do pierwszego ogrodu gdzie znajdowały się kwiaty, uprawiane były tu warzywa i inne rośliny użytkowe. Zewnętrzne mury zamkowe opasane były z trzech stron kanałem obwodowym.

Kolejnym założeniem była rezydencja Franciszka I Fontainebleau obejmująca zespół kilku oddzielnych ogrodów (ryc.134) Podobnie jak ogród również zamek tworzył nieregularny zespół luźno powiązanych ze sobą skrzydeł i budynków.

Do rezydencji od głównej bramy wjazdowej akcentowanej wieżami prowadziła poczwórna aleja. Przed zamkiem znajdował się duży staw (słynący z karpi) a po drugiej stronie obszerny ogród użytkowy podzielony na kwatery z szerokim poprzecznym kanałem.

Właściwy ogród ozdobny zwany Ogrodem Diany usytuowany był na północ od zamku i otoczony z dwóch stron fosą. Składał się z 4 prostokątnych kwater parterów kwiatowych ozdobionych marmurową rzeźbą Diany oraz innymi rzeźbami sprowadzonymi z Włoch jak np. grupa Laokoona, czy figura Kleopatry.

Zespół ogrodów w Fontainebleau odbiegał od przeważających w tym czasie rozwiązań całościowych ściśle powiązanych kompozycyjnie z zamkiem swoim rozczłonkowaniem, rozproszeniem oraz luźnym związkiem z architekturą zamku. Widoczny jest jednak znaczący i charakterystyczny udział układu kanałowego.

Rezydencja w Dampierre w pełni ukazuje regularny i symetryczny układ zamkowo-ogrodowy. Była własnością bankiera królewskiego Jeana Duval wybudowaną w 1550 roku nabytą wkrótce przez kardynała z Lotaryngii, który znacznie powiększył ogród.

Zamek był w formie czworokątu z honorowym dziedzińcem w środku.

Bezpośrednio za zamkiem usytuowany był sześciokwaterowy parter ogrodowy zamknięty galeriami z piętrowymi pawilonami w narożach. Zamek wraz z ogrodem otoczony był przez obmurowany kanał wodny. Z boku znajdował się drugi obszerny czworoboczny ogród kwaterowy spełniający funkcję użytkowo-ozdobną zamknięty wąskim kanałem. Na głównej osi zamku za kanałem był jeszcze jeden mały ogród z oddzielnym wejściem podzielony na 4 kwatery. (ryc.135)

Zamek i ogród w Anet (ryc.136,137) został zbudowany przez Henryka II dla Diany de Poitiers i należy do najciekawszych obiektów tego typu we Francji. Budowla mieszkalna stworzona została na planie podkowy z dziedzińcem honorowym po środku a gospodarczym po bokach oraz ogrodem ozdobnym. Całośc na około zamknięta była murem z bastionami i wieżami w narożach oraz szeroką fosą wypełnioną wodą, przy czym elementy obronne miały raczej charakter dekoracyjny. Główne wejście do rezydencji zaakcentowane było ozdobnym pawilonem wieżowym ze zwodzonym mostem. Po obu stronach wejścia znajdowały się dwa boczne dziedzińce ozdobione fontannami. Z przeciwnej strony dziedzińca honorowego do zamku przylegał symetryczny ozdobny ogród otoczony otwartą na niego galerią. Zamkniętą przestrzeń ogrodu podzielono na 24 regularne kwatery parterowe ozdobione dwoma fontannami po środku naprzeciwko skrzydeł zamkowych. Główną oś założenia akcentował pawilon mieszczący się za galerią oraz półokrągły basen wodny powstały na skutek poszerzenia fosy.

Ogrody późnego renesansu i manieryzmu

Najbardziej charakterystycznym elementem ogrodów Francuskich drugiej połowy wieku XVI były rozwinięte układy kanałowe w otwartych kompozycjach ogrodowych. Były one sytuowane na obwodzie lub jako wyodrębniające główne części ogrodu. Od trzeciego ćwierćwiecza XVI wieku zmienia się wygląd parterów ogrodowych. Pola poszczególnych kwater zaczęto wypełniac wzorami haftowymi wypierając tym samym wcześniejsze ornamenty geometryczne. Były one charakterystyczne dla uznanego za specjalistę od parterów Clauda Molleta. Najlepszymi przykładami ukazującymi tendencje do przemian ogrodów z zamkniętych w obszerne układy przestrzenne otwarte z kanałami i coraz bradziej urozmaicone, pośredniczące w przejściu do form baroku są ogrody rezydencji w Villandry, Chenonceaux, Charleval, Verneuil, Saint-Germain-en-Laye, oraz Tuileries.

Villandry interesujący renesansowy zamek wraz z ogrodem są dzisiaj dużą atrakcją turystyczną w dolinie Loary. Całość założenia ogrodowego tworzą 3 tarasy. Najwyższy zajmuje winnica, sad oraz duzy ozdobny basen z wodą to zasilania ogrodu dolnego i kanałów przy zamku. Z ogrodu górnego, oddzielonego strzyżonym szpalerem drzew schodzi się rampami na taras środkowy ukształtowany jako bukszpanowy parter z jedynym w swoim rodzaju symbolicznym ogrodem miłości. (ryc. 138,139). Ogród ten sąsiaduje bezpośrednio ze średniowieczną częścią zamku i złożony jest z 4 kwadratowych kwater, z których wszystkie mają inne znaczenie i ornament żywopłotowy. Kwatera z ornamentem w kształcie serc i płomieni symbolizuje miłość tkliwą. Druga uformowana w kształcie miecza i sztyletu pomiędzy czerwonymi różami przedstawia miłość tragiczną. Na trzeciej kwaterze widnieją stylizowane postacie motyli przypominające miłość płochą. Ostatnia z kwater pod postacią 12 serc wypełnionych różnokolorowymi kwiatami symbolizuje miłość szaloną. Centrum całego ogrodu zaakcentowane jest gotyckim w zarysie basenem z wodotryskiem. Pozostałą część parteru bukszpanowego zajmują kwatery z dekoracyjnym ornamentem geometrycznym i strzyżonymi w wielostopniowe krążki drzewkami. Ogród zakończony jest labiryntem. Najniższy taras zajmuje duży kwadratowy ogród użytkowy. Parkiety ogrodów ozdobnych w tym Villandry były ożywiane i urozmaicane ozdobnymi kwiatami na wewnętrznych rabatach oraz stosowaną dla kontrastu kolorową ziemią wewnątrz kwater. Uprawianymi roślinami warzywnymi, rosnącymi na poszczególnych kwaterach były:

- z dyniowatych: ogórki, melony, dynie,

- z korzeniowych: buraki ćwikłowe, boćwina, marchew, pietruszka, seler, pasternak, salsefia

- z cebulowych: cebula, czosnek, pory

- z kapustnych: kapusta, kalafiory\

- z rzepowatych: rzodkiewka, rzepa

- ze strączkowych: groch, fasola, a także inne jak sałata, szparagi, karczochy, cukrowe korzonki, rapunkuł, topinambur.

Uzupełniały je liczne rośliny przyprawowe. Znajdujące się w narożnikach altany ukryte pnącymi różami podkreślały skrzyżowania dróg dzielących ogród na kwatery. Wzdłuż rabat warzywnych i nasłonecznionych murów rosły formowane szpalery różnych drzew owocowch. Ogród warzywny oddzielony był od zamku kanałem, który w dalszej swej części - przed frontem pałacu, okrążał dziedziniec wejściowy tworząc z niego wyspę dostępną przez most.

Rzadziej wśród założeń ogrodowych spotyka się układy centralne, których ciekawym przykładem jest zamek Montargist z drugiej połowy XVI wieku zaprojektowany przez Du Cerceau. Budowla ta jest w kształtach nieregularnego wieloboku z licznymi wieżami. Ogród został ukształtowany na 2 koncentrycznych tarasach otaczający półkolem mur zamku zaakcentowanych fosą z wodą. (ryc. 140). Pierwszy taras, wysoki ujęty na około murem spełniał funkcję ogrodu ozdobnego składającego się z 2 rzędów kwater, z których środkowe stanowiły partery i 2 labirynty, a po bokach boskiety. Dwa pierwsze tarasy połączone były promienistymi drogami prowadzącymi z zamku. Drugi taras stanowił ogród owocowo-warzywny składający się z licznych trapezoidalnych kwater wyznaczonych waclarzem promienistych alei zbiegających się w centrum kompleksu zamkowego i podkreślających całościowy układ kompozycji przestrzennej. Na jednym z końców zewnętrznego pierścienia kwater użytkowych znajdował się cmentarz.

Najbardziej typowym francuskim ogrodem z okresu późnego renesansy i manieryzmu jest Charleval. Obiekt ten wyróżnia się rozległością założenia osiowego wielką prawidłowością i symetrią stanowiąc szczytowy przykład francuskich ogrodów renesansowych. (ryc. 141)

Całość podzielona jest na 2 główne części zawierające obszerny zespół budowli zamkowej oraz ogród na wspólnej osi kompozycyjnej. Każda z tych części ograniczona była kanałem wodnym. Niewielka ilość elementów obronnych traktowana była głównie dekoracyjnie. Wejście do rezydencji przebiegało przez dziedziniec przedwejściowy a następnie przez duży dziedziniec gospodarczy zawierający 4 małe dziedzińce po bokach. Na poprzecznej osi zamku znajdowały się 2 małe partery ogrodowe ograniczone galeriami i pergolą. Ogród właściwy miał układ kwaterowy i znajdował się za zamkiem ściśle na jego osi głównej. Podłużna oś stanowiąca przedłużenie osi głównej całego założenia podkreślona była szeroką aleją z pergoli zakończona dużym okrągłym placem, otoczonym arkadami. Natomiast oś poprzeczną wyznaczały 4 długie baseny wodne umieszczone w jednym szeregu. Całośc stanowiła układ bardzo zwarty i przejrzysty.

Rezydencję Verneuil stanowiła budowla zamkowa na planie czteroboku z bastionami i fosą oraz założenie ogrodowe rozmieszczone osiowo na zewnątrz urządzeń obronnych. (ryc.142)

Ogród znajdował się na 2 tarasach poniżej tarasu zamkowego. Taras zamkowy uwieńczony był eksedrą flankowaną dwoma pawilonami z zejściem do ogrodu. Ogród górnego tarasu wypełniał parter kwiatowy o 16 kwadratowych kwaterach. Boki ujęto rampą oraz podwójnym szpalerem drzew. Na taras dolny prowadziło zejście z grotą na osi głównej. Taras ten podzielony był na 2 części, ograniczone naokoło kanałami wodnymi. Pierwszą część zajmowały dwie kwatery parterowe pośrodku i dwie zadrzewione po bokach. Całość połączona była 3 mostami z druga częścią tarasu przez który przepływał duży kanał wewnętrzny. Altany i małe pawilony ogrodowe akcentowały naroża oraz zakończenia osi głównej. Obok zamku i ogrodu głównego usytuowane były ogrody użytkowe.

Rezydencja Saint - Germain - en - Laye słynęła z atrakcyjnych ogrodów tarasowych z grotami oraz ze sztuk wodnych. Ogród ten uważany jest za powstały pod wyraźnym wpływem włoskich ogrodów manieryzmu.

Wpływ włoskiego renesansu można zauważyć także w innych krajach europejskich. W Hiszpanii i Portugalii uwidocznił się on dość wcześnie bo już pod koniec XV wieku.

W tworzonych układach dziedzińców ogrodowych czyli patiach pojawiały się bogate zdobienia ornamentalne z udziałem form mauretańskich.

W bogatej i silnej Hiszpanii dominowała zaciągnięta z Włoch idea kontrreformacji. Zaczęto przejawiać wprowadzanie nowych motywów przy zachowaniu podstawowych cech tradycyjnej kompozycji przestrzennej ogrodu arabskiego. Tego typu rozwiązaniem jest znany Alkazar w Sewilli. (ryc.144) To największy ogród arabski w Hiszpanii ulokowany na południowy wschód od katedry znajdujący się na terenie dość równinnym. Najbardziej charakterystyczny jest zespół czterech patio ułożonych w szeregu wzdłuż południowej ściany pałacowej. Najokazalszym i jednocześnie Największym jest patio środkowe z ozdobną fontanną oraz basenem, ławami i schodami z kolorowych płytek oraz drogami z kamyków. Występuje tu bogata roślinność drzewiasta ( w tym palmy i magnolie) oraz kwiaty na rabatach i donicach. Od południa zespołu czterech patio przylega parter składający się z 8 kwater otoczonych murem z ozdobnymi portykami. (ryc.145)

W Anglii rozwój tych założeń ogrodowych następuje dosyć późno, z czego większe z nich pojawiają się dopiero na początku XVI wieku za panowania Henryka VIII. Warto tutaj wspomnieć o jednym z najwybitniejszych angielskich ogrodów manierystycznych z okresu renesansu, a mianowicie o Wilton House. Całość tego ogrodu opiera się na kształcie prostokąta, ograniczonego dookoła murem stanowiący regularny układ osiowo-symetryczny rozdzielony na 3 równe części drogami. (ryc.148). Pierwszą z nich położoną najbliżej budynku mieszkalnego tworzył zdobiony ornamentem żywopłotowym parter zawierający 4 fontanny. Drugą, środkową obejmowały dwa duże boskiety z rzeźbami w części centralnej i dwoma basenami z wodotryskami na obrzeżach. Trzecia zaś część zaakcentowana została owalnym placem z rzeźbą gladiatora na osi obsadzona drzewami owocowymi. Zakończenie ogrodu stanowił murowany taras otoczony balustradą z trójarkadową grotą wewnątrz akcentującą oś główną.

Wyróżniającym się elementem z ogrodach angielskich były partery partery ogrodowe z charakterystycznym ornamentem węzłowym, tzw. Knots garden. Partery te były tworzone w układzie kwaterowym na planie kwadratu. Wzorami ornamentu były wzory geometryczne stworzone poprzez przeplatające się pasma z niskich gęsto rosnących roślin kwiatowych. W zależności od rodzaju materiału tworzącego tło powstawały partery węzłowe zamknięte - przy całkowitym wypełnieniu kwiatami lub partery węzłowe otwarte - przy wprowadzeniu darni lub kolorowej ziemi. (ryc.149) Jako kolorowego tła używano piasku, kredy pyłu węglowego, mączki ceglanej bądź innych mieszanek. Kwiaty szybko przekwitały, były mało urozmaicone więc najbardziej trwałą ozdobą stawał się zielony o każdej porze roku wzór ornamentu. Pod koniec XVI wieku sprowadzono nowe rośliny dotąd nieznane z różnych krajów europejskich. Zajmowano się również hodowlą kwiatów. Wkrótce powstał pierwszy publiczny ogród botaniczny w Oxfordzie, w którym już po 16 latach było 1600 różnych gatunków i odmian roślin. (ryc.150) Znajdował się on na obszarze regularnego czworoboku o powierzchni 2 ha, był ogrodzony murem z 4 bramami wejściowymi, a także został otoczony z dwóch stron kanałem. Wnętrze ogrodu podzielone były na 4 duże kwatery ograniczone niskim ażurowym ogrodzeniem, z których każda dzieliła się na rozmaite 4 małe kwatery.

Idee i sztuka włoskiego renesansu ukazywały się w powstawaniu wielu nowych założeń ogrodowych również w Niemczech, jednak ich oddziaływanie odbywało się bardziej powoli niż we Francji. Nie było wyraźnego głównego ośrodka kulturowego. Rozwinęły się zainteresowania botaniczne, gdzie znajomość roślin wiązała się ze studiami medycznymi.

Dlatego to lekarze byli pierwszymi botanikami zakładającymi własne ogrody botaniczne, w których łączyli uprawę roślin leczniczych i użytkowych z ozdobnymi, a prowadząc ich wymianę przyczyniali się do ich rozpowszechniania. W Niemczech wcześniej niż w innych krajach północnych rozwinęły się ogrody mieszczańskie, gdzie należy wymienić Augsburg, gdzie mieszczanie zakładali wokół miasta liczne ogrody użytkowo-ozdobne.

Wyróżniającym się ogrodem należącym do burmistrza był ogród we Frankfurcie nad Menem. Był bogato zdobiony parterami kwiatowymi, bindażem, rzeźbami, fontannami oraz roślinami kubłowymi (ryc.151).

Także wiele budowli zamkowych w Niemczech tworzyło nieregularne zespoły przy których zazwyczaj tylko nowo wznoszone skrzydła i ogrody otrzymywały renesansowe formy. Taki właśnie charakter miał między innymi słynny zamek i najsłynniejszy w Niemczech ogród zamkowy z Heidelbergu. (ryc.153) Ogród położony na zboczu góry został rozłożony na pięć tarasów ujętych murami oporowymi. Każdy z tarasów tworzył rozmaite układy parterów kwiatowych, wodnych obsadzonych drzewami, zawierającymi baseny fontanny oraz rzeźby jako elementy dekoracyjne. Całość wzbogacały labirynty, pergole, altany, groty oraz pawilony ogrodowe.

---