Jarząb pospolity

53a] Jarząb pospolity [Jarzębina]- Sorbus aucuparia

Inne nazwy: jarzębina, jarzębina pospolita, jarząb, jarząbek.

W celach leczniczych zbiera się kwiaty i owoce, czasem liście.

Owoce jarzębiny zawierają kwasy organiczne [jabłkowy, cytrynowy, bursztynowy, winowy, sorbowy, parasorbowy], karotenoidy, substancje gorzkie, garbniki, związki cukrowe i dość dużo wit C, ślady olejku eterycznego.

Działanie: moczopędne, przeciwzapalne, przeciwszkorbutowe.

Związki czynne zawarte w jarzębinie zwiększają wydzielanie moczu i dezynfekują drogi moczowe.

Są korzystne w przypadkach stanów zapalnych żył kończyn dolnych i górnych oraz żylaków [hemoroidów].

Działanie ściągające jest korzystne również w nieżytach żołądka, dwunastnicy i jelita cienkiego.

Ponadto jarzębina może być stosowana w chorobach wątroby, pęcherzyka żółciowego.

Duża zawartość wit C sprawia, że owoce jarzębiny są bardzo bogatym źródłem tej witaminy i mogą

być używane dla uzupełnienia jej niedoborów.

Uwaga: Spożywanie jednak surowych owoców jarzębiny może skończyć się wymiotami lub

biegunką, bo zawarty w nich kwas parasorbowy ma takie działanie. Kwas ten łatwo się rozkłada w czasie gotowania i suszenia, jeśli więc będziemy zalewa owoce jarzębiny alkoholem, trzeba przedtem sparzyć je wrzątkiem.

Kwiaty jarzębiny są stosunkowo słabo przebadane, wiadomo tylko. że mają słabe działanie moczopędne i rozwalniające. są przez medycynę ludową polecane w zaparciach u dzieci.

Zwykle kwiaty są dodawane do mieszanek ziołowych.

Napar z owoców: 1 łyżkę suszonych owoców po rozdrobnieniu zalać 1 szkl wrzątku, odstawić pod przykryciem na 15-20min. Pić w 2-3 porcjach.

Odwar z owoców: 1 łyżkę owoców zalać 1 szkl wody i ogrzewać aż do zagotowania, gotowa 5min. Pićw 2-3 porcjach.

Owoce jarzębiny po uprzednim sparzeniu lub przemrożeniu w lodówce przez kilka dni można używać do wyrobu soków, konfitur, dżemów.

53b] Jarząb pospolity

Działanie: moczopędne, przeciwzapalne, ściągające i przeciwbiegunkowe, przeciwmiażdżycowe.

Stosuje się w nieżytach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych dróg moczowych, a także łagodnej miażdżycy.

Odwar: 1 łyżkę rozdrobnionych owoców zalać 1,5 szkl letniej wody, ogrzewać do wrzenia i gotować na małym ogniu pod przykryciem 5min, odstawić na 15min, przecedzić. Pic 2-3 razy dziennie po 1/3-1/2 szkl przy biegunkach i moczopędnie.

Uwaga: Świeże owoce mogą wywołać wymioty i biegunkę, a nawet uszkodzić nerki.

53c] Jarząb pospolity

Już za czasów rzymskich łowcy ptaków wabili je owocami jarzębiny skąd pochodzi Nazwa łacińska tej rośliny „aucupare”- polować na ptaki.

Plemiona słowiańskie i germańskie uważały to drzewo za poświęcone bogowi piorunów, wiążąc z nim wiele zabobonów i przesądów.

Surowcem leczniczym są kwiaty i owoce jarzębiny.

Kwiaty bogate są w terpeny, flawonoidy, kwas ursolowy i izokwrecytynę.

Owoce zawierają kwasy organiczne [parasorbowy i jabłkowy], gorycze, garbniki- karotenoidy, sole mineralne [potas, sód, magnez, miedź], cukry, prowitamina A, także wit B, C, E, PP i K. [Ilość witamin zależy od stopnia dojrzałości owoców].

Nasiona zawierają tłusty olej.

W naszym lecznictwie ludowym jarząb dawno jest znany i często stosowany.

Kwiat używany jest głównie jako środek moczopędny i rozwalniający [zwłaszcza u dzieci].

Owoce wykorzystuje się przy krwawej biegunce, chorobach płuc, wątroby, nerek [puchlina wodna].

Uważa się, że jarzębina zmniejsza pobudliwość płciową.

Jarzębina wykazuje działanie moczopędne, przeciwzapalne, ściągające i w niewielkim stopniu przeciwbiegunkowe.

Dzięki zawartości wit C jest używana przeciw awitaminozie, a z racji posiadania wit PP może w pewnym stopniu przeciwdziałać sklerozie.

Owoce stosuje się w stanach zapalnych nerek i kamicy nerkowej, w zaburzeniach krążeniowych i trawiennych.

Owoce są też składnikami mieszanek ziołowych m.in. Sklerosan i Rektosan.

W warunkach domowych jarzębinę można stosować przy niedomaganiach nerek, wątroby i pęcherzyka żółciowego przyjmując 2 razy dziennie po 1 łyżce suchych sproszkowanych lub zmielonych owoców popijając chłodną przegotowaną wodą.

W tym samym celu. jak również dla wzmocnienia pracy serca i przeciw sklerozie można pić odwar z 1 łyżki owoców na 1,5 szkl wody.

Uwaga: spożywanie świeżych owoców jest niewskazane, gdyż mogą wywołać biegunkę i wymioty. Wpływa na to kwas parasorbowy i rozpadający się podczas suszenia i gotowania.

53d] Jarząb pospolity

Surowcem jest przede wszystkim owoc jarzębiny, kwiat i czasem także liść.

Kwiaty i owoce działają moczopędnie, przeciwszkorbutowo, rozwalniająco oraz ściągająco [zewnętrznie].

Stosuje się je przy biegunkach, dnie, schorzeniach nerek, wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz przy niedoborze wit C i A.

53e] Jarząb pospolity

Surowiec Owoce i kwiaty.

Owoc zawiera liczne kwasy organiczne, zwłaszcza kwas askorbinowy (witaminę C), karotenoidy (witaminę A), cukry, sole mineralne, dużo sorbitu, ale także gorycze i inne składniki, a zwłaszcza toksyczny kwas parasorbinowy wywołujący nudności, wymioty, biegunki, a nawet powodujący uszkodzenie wewnętrzne narządów układu moczowego.

Kwas ten ulega w owocach rozkładowi pod wpływem wyższej temperatury, np. przy suszeniu, jak również przy obniżeniu temperatury poniżej 0° C, dlatego owoce jarzębiny najlepiej zbierać po pierwszych przymrozkach, bo wtedy tracą część tej trucizny.

Uwaga: Świeżych owoców nie wolno spożywać, zwłaszcza dzieciom.

W każdym przypadku owoce jarzębiny należy przed ich spożyciem lub przeróbką odgoryczyć jednym ze znanych sposobów:

a) blanszowanie: polega na zanurzeniu jagód jarzębiny na 5 minut do wrzątku (oczywiście starannie przedtem oczyszczonych i wypłukanych pod bieżącą wodą). Następnie należy poczekać aż ociekną i trochę się podsuszą;

b) starannie oczyszczone i wymyte owoce jarzębiny wsypać do woreczka z folii, związać: otwór szczelnie sznurkiem i włożyć na kilka dni do zamrażalnika lodówki;

c) zalać owoc jarzębiny roztworem wody z octem w stosunku 2:1 na okres 1 doby.

Owoce jarzębiny są stosowane w postaci naparu jako lek moczopędny, przy kamicy nerkowej i pęcherzowej oraz przy zaburzeniach przewodu pokarmowego, przy schorzeniach wątroby i nieżycie żołądka.

Wysuszone kwiaty mają podobne właściwości jak owoce, a działają szczególnie moczopędnie, rozwalniająco i jako napar mają zastosowanie przy zaparciach, nieżytach dróg trawiennych, a także przy nieżytach dróg moczowych (zażywa się dwa razy dziennie po 1/2, szklanki tego naparu).

Napar: 1 łyżkę stołową rozdrobnionych owoców zalać 1,5 szklanki wody, podgrzewać aż do zagotowania. Natychmiast odstawić pod przykryciem do naciągnięcia i ostudzenia. Przecedzić i pić

2-3 razy dziennie po pół szklanki tego naparu.

Owoce jarzębiny służą także do wyrobu soków-syropów (Sorbovit) bogatych niby w naturalne witaminy C. W procesie technologicznym owoce tracą jednak wiele witamin i aktywnych substancji.

Odgoryczony surowiec jarzębiny możemy też użyć do dalszej przeróbki czy to na sok-syrop, ewentualnie z domieszką innych owoców jagodowych, albo też na znakomity dżem z dodatkiem

jabłek.

53f] Jarząb pospolity

W medycynie ludowej jarzębina była stosowana przy biegunkach, chorobach płuc, nerek i wątroby.

Kwiaty jarzębiny bogate są w flawonoidy, terpeny, kwercytynę i kwas ursolowy. W owocach znajdują

się gorycze, karotenoidy, kwasy organiczne, potas, sód, magnez i miedź, tłuszcz, cukry, beta-karoten, witaminy: B, C, PP i K.

Uwaga: Świeże owoce są szkodliwe z powodu zawartości kwasu parasorbowego, który ulega rozpadowi podczas gotowania i suszenia.

W lecznictwie, używane są owoce w leczeniu przewlekłych chorób nerek,

wątroby, woreczka żółciowego, zaburzeń krążeniowych i trawiennych, awitaminozy, sklerozy i wzmocnienia serca.

Jarzębina znajduje zastosowanie w wielu mieszankach ziołowych oraz w gospodarstwie domowym do wyrobu soków, syropów, dżemów i konfitur.

Do tego celu najlepiej nadają się owoce zebrane po przymrozkach, ponieważ wtedy są mniej gorzkie.

Z owoców wyrabia się również wódki i likiery oraz przyprawia tłuste mięsa i potrawy z dzikiego ptactwa.

53g] Jarząb pospolity (jarzębina) - Sorbus aucuparia

Wykorzystywane są liście, kwiaty i owoce.

Owoce zawierają 40-70 mg/100 g wit. C, 13.000 j.m. wit. A; 400 mg wit. P, 400 ug wit. K, 5,85% cukrowców, 2,57% kw. jabłkowego, 1,79% zw. azotowych, 0,85% soli mineralnych, 0,39% pektyn, garbniki, flawonoidy, gorycz, kwas parasorbowy, kwas sorbowy, kwas cytrynowy, kwas galusowy, epikatechinę i glikozydy.

Kwiaty i liście posiadają 100-200 mg wit. C/100 g, flawonole (astragalinę, hiperozyd, 3-soforozyd, kemferol, izokwercytrynę, soforozyd kwercetyny), spireozyd.

Owoce działają moczopędnie, przeciwszkorbutowo, odżywczo, odkażająco, lekko przeczyszczająco, przeciwcukrzycowo, żółciopędnie, wzmacniająco, odtruwająco; zwiększają krzepliwość krwi, regulują metabolizm.

Kwiaty i liście są cennym źródłem wit. C i P, uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, działają moczopędnie, żółciopędnie, wzmacniająco, przeciwzapalnie, odkażająco, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, regulują wypróżnienia i przemianę materii.

Wskazania: zaparcia, biegunka, nieżyt jelit i żołądka, hipowitaminozy, choroby zakaźne, przeziębienie, zaburzenia trawienia, choroby skórne i alergiczne, zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci, choroby wątroby, gorączka, skąpomocz, łamliwość naczyń krwionośnych, zapalenie gałki ocznej i spojówek (okłady na oczy z naparu liściowo-kwiatowego, i jednoczesne jego picie), zapalenie nerek, zaburzenia przemiany materii.

Napar: 2 łyżki kwiatów i liści lub 3 łyżki owoców mielonych zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić; napar owocowy osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; dzieci - ok. 100-150 ml kilka razy dz.

Nalewka jarzębinowa - Tinctura Sorbi: pół szkl. suchych liści lub owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml.

Intrakt jarzębinowy - Intractum Sorbi: pół szkl. świeżych owoców lub liści i kwiatów zalać 400 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml.

Alkoholmel Sorbi: do 100 ml nalewki lub intraktu wlać 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny, trochę dodać wanilii lub cynamonu i goździków, wymieszać wszystko. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki.

Sok z owoców - Succus Sorbi. Świeże owoce umyć, zmielić przez maszynkę do mięsa, włożyć do emaliowanego garnka i zalać wodą tyle tylko, żeby masę przykrywała; następnie wsypać cukier (na każdy 1 kg owoców -0,5 kg cukru); odstawić na 6-8 godz.; potem gotować masę owocową przez 15-20 minut; przecedzić; dosłodzić do smaku (jeżeli na 1 l wyciągu damy 1 kg cukru to uzyskamy syrop). Pasteryzować 20 minut w wodzie o temp. 80 °C.

Doskonały jest wymieszany z innym sokiem, np. cytrynowym, jabłkowym, pomarańczowym.

Rp.

Liść i kwiat jarzębiny - 1 łyżka, Ziele ruty - 1 łyżka, Ziele nostrzyka - 1 łyżka, Ziele dziurawca - 1 łyżka, Kwiat bzu czarnego - 1 łyżka, Ziele nawłoci - 1 łyżka

Wymieszać. 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21-28 ml, 25-30 kg - 35-42 ml, 35-40 kg - 50--57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 55-60 kg - 78-85 ml, 3-4 razy dz.

Wskazania: wybroczyny na siatkówce, zapalenie nerek, wątroby, gałki ocznej i spojówek, choroby alergiczne, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, żylaki,plamice,choroby zakaźne, przeziębienie, choroby skórne (dermatozy, wypryski, trądziki, teleangiektazje i in.), krwiomocz, hipowitaminoza C i P, nadciśnienie, skąpomocz, obrzęki, wysięki stawowe, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, nieżyt żołądka i jelit, zaparcia.

Jarząb pospolity (Jarzębina) {Sorbus aucuparia L.)

Inne nazwy: jarząbek, jarząb zwyczajny, skorus, skoruch.

Angielska: Rowan. Francuska: Sorbier des oiseleurs. Niemiecka: Eberesche. Rosyjska: Rjabina

obyknowiennaja.

Jarzębina, czy orzębina - jak ją niegdyś nazywano, według niektórych legend stworzona została przez

Boga dla ozdobny świata, a także nakarmienia... dzikich ptaków i zwierząt.

Po łacinie jarząb pospolity zwie się Sorbus aucuparia. Źródłosłowem aucuparia jest - Aves cupare, co przetłumaczyć możemy jako „pożądanie ptaków".

Chociaż łacińskie słowo aucupatio można również interpretować jako „polowanie" na ptaki.

I rzeczywiście, kiedyś w trakcie polowań, jagód jarzębiny używano do zwabiania ptaków.

Tak czy owak popularne sójki, gile, orzechówki, sikorki, jemiołuszki i inne ptaki dosłownie zajadają

się pomarańczowoszkarłatnymi kuleczkami. Ale dla porządku choćby trzeba dodać, że owoce jarzębiny

uwielbiają także na przykład sarny, jelenie, borsuki, dziki, lisy i wiewiórki. Słowem są one jednym

z ważniejszych bogactw naturalnej leśnej spiżarni.

Jarząb pospolity spotykamy w wiejskich przesądach i obrzędach.

Niestety, w wielu z nich uważany jest za drzewo będące siedliskiem zła. A jedna z legend Łemków

głosi nawet, że na jarzębinie powiesił się Judasz.

Wierzono też kiedyś we wróżebną moc jarząbka: kiedy jesienią zaczynał zrzucać czerwone korale,

miało to być zapowiedzią wojny, epidemii lub klęski nieurodzaju.

Ale równocześnie wplatano go w wieniec dożynkowy - po to, by zboże urodziło się dorodne.

Owoce jarzębiny chronić miary przed natręctwami nocnych strachów i właśnie dlatego wieśniacy przed

wyjściem nocą z chaty wkładali za pas lub do kieszeni czerwone korale tego drzewa.

Jarząb pospolity to krzew lub - częściej - niewysokie drzewo dorastające do 15 m, odporne na mróz,

występujące na terenie całego naszego kraju. (W górach sięga aż po piętra kosodrzewiny).

W świecie znanych jest około 80 gatunków jarząbów. W Polsce dziko rośnie ich tylko 7, ale za to w

uprawach jest kilkanaście odmian i mieszańców z gatunków obcego pochodzenia.

Jarzębinę spotykamy często w lasach pod okapem zwartego drzewostanu. Niezmiernie jest ceniona przez leśników za to, że będąc spiżarnią ptaków, a schronieniem dla wielu pożytecznych owadów i pająków jest tym samym sprzymierzeńcem w walce ze szkodnikami lasu.

Wysoko cenią ją również pszczelarze; zaliczana jest do ważnych roślin miododajnych, których kwiaty

licznie odwiedzane są przez pszczoły.

Poza lasem pojedynczo rośnie także na przydrożach, w zaroślach i parkach, gdzie nierzadko posadzona jest ręką człowieka.

Wspomniałem już, że jarząb pospolity nie zawsze jest drzewem. Jeśli ma postać krzewu, to zwykle dużego, o licznych pędach. Częściej jednak jest drzewem o szarej, gładkiej i połyskującej korze i luźnej,

zaokrąglonej koronie.

Owoce jarzębiny zbieramy, gdy dojrzeją i nabiorą czerwonego zabarwienia.

Kwiaty zbieramy również w pogodne dni, w początkach kwietnia, ścinając wtedy całe kwiatostany.

Owoce jarzębiny bogate są w kwasy organiczne (zawierają m.in. kwas jabłkowy, winowy, parasorbowy,

sorbowy). Ponadto wykryto w nich garbniki, kwasy wielofenolowe, cukry proste, sporo witaminy C (więcej niż w cytrynie!), prowitaminę A oraz witaminy B, E, PP i K, a także mikroelementy, przede wszystkim miedź i magnez.

Jeden z zawartych w świeżych owocach jarzębiny kwasów organicznych - parasorbowy może wywoływać wymioty i biegunki. Na szczęście rozpada się on bardzo łatwo w trakcie suszenia, gotowania, a nawet mrożenia.

Owoce działają przeciwzapalnie w drogach moczowych i w przewodzie pokarmowym. Nieznacznie

zwiększają wydalanie moczu.

Stosuje sieje pomocniczo w zaburzeniach krążeniowych i trawiennych.

Ze względu na zawartość witaminy C oraz prowitaminy A owoce jarzębiny zalecane są jako środek

przeciwko awitaminozie. Dzięki występowaniu witaminy PP stosowane są profilaktycznie w

arteriosklerozie i w chorobie nadciśnieniowej.

Proszek z owoców. Suszone owoce mielemy w młynku i przyjmujemy 2 razy dziennie po jednej płaskiej łyżce proszku po jedzeniu, popijając przegotowaną wodą. Kurację taką, trwającą około 2 miesięcy, przeprowadzamy przy przewlekłych niedomaganiach nerek, wątroby i pęcherzyka żółciowego.

Napar z owoców. Pół łyżki suszonych, mielonych owoców zalewamy szklanką wrzątku i trzymamy na

bardzo małym ogniu pod przykryciem przez około 20 minut (ponieważ substancje zawarte w komórkach owoców trudno przechodzą do wody). Pijemy 3 razy dziennie po pół szklanki przy przewlekłych niedomaganiach nerek, wątroby i pęcherzyka żółciowego, ale także dla wzmocnienia pracy serca i przeciwko sklerozie.

Sok z owoców. Korale jarzębiny oddzielamy od szypułek, dokładnie myjemy pod bieżącą wodą,

zasypujemy cukrem (0,5 kg cukru na 1 kg owoców) i pozostawiamy na około 5 godzin. Całość gotujemy przez 30-40 minut, studzimy, odcedzamy sok i zlewamy do butelek. Pijemy 1 łyżeczkę soku przed każdym posiłkiem przy niedokwasocie.

Konfitury z jarzębiny. Wspomniałem już, że jarzębina korzystnie wpływa na nasze trawienie.

Dlatego powinna być na co dzień obecna w naszej kuchni. Kiedyś w polskich domach bardzo popularne

Były konfitury jarzębinowe.

Oto przepis, który w Wiadomościach Zielarskich przypomina dr E. Pirożnikow: „Konfitury sporządza

się z odgoryczonych i umytych owoców. Zalewa się je chłodnym syropem ugotowanym z 1,5 kg cukru i 0,6 1 wody na 1 kg owoców. Na drugi dzień syrop zlewa się i zagotowuje i po ochłodzeniu powtórnie zalewa owoce. Na trzeci dzień konfitury trzeba dogotować na małym ogniu do uzyskania odpowiedniej gęstości.

Jeżeli chcemy uprościć pracę, to można gotować do końca konfitury w pierwszym dniu, ale wtedy owoce pomarszczą się".

Od siebie już dodam, że owoce można najprościej odgoryczyć przez zamrożenie ich na jedną dobę w

zamrażarce lub przez kilkakrotne zanurzenie na kilka sekund w gorącej wodzie, takiej, co to przed chwilą dopiero przestała wrzeć.

Oczywiście korale jarzębiny możemy stosować jako cenny składnik wieloowocowych dżemów i powideł, a także jako doskonały dodatek do mięs.

Ale uwaga! Ponieważ przetwory z jarzębiny zawierają wiele różnych kwasów, chorzy na nadkwasotę żołądka i dwunastnicy powinni spożywać je z pewną ostrożnością, a jesienią i wiosną nawet unikać.

Nie sposób nie wspomnieć, że owoce jarzębiny używane są do wyrobu wódek, tzw. jarzębiaków.

Piękne, czerwone owoce jarząbu pospolitego były cenioną przyprawą już w starożytnym Rzymie.

W medycynie ludowej używano ich dla wzmocnienia pracy serca i naczyń krwionośnych.

Polscy zielarze już wiele lat temu zalecali korale jarząbu przy krwawych biegunkach, chorobach płuc,

wątroby i w tzw. puchlinie wodnej, występującej przy niewydolności nerek.

M. Ziółkowska w swojej książce Gawędy o drzewach podaje przepis zaczerpnięty wprost z praktyk

magicznych, w którym dzięki jarzębinie wszelkie krosty i wrzody znikały ponoć jak przysłowiowa

kamfora. Oto jak powinien wyglądać ów magiczny zabieg: ,,Ludziom krostawym, którym nie pomagała

nawet siwa rosa, gdy się w niej o brzasku walali, wystarczyło wziąć garść dostojałych jagód orzębiny i w nowy piątek, czyli pierwszy piątek miesiąca, pójść o północy pod przydrożny krzyż albo jeszcze lepiej pod bramę cmentarza z krzyżem, tam rozgnieść na każdej kroście osobną jagódkę, po czym cisnąć wykorzystane jagódki za siebie mówiąc - krosty, krościenice i wrzody, jak orzębinie jagody, wyrzucam was!"

Również praktyki magiczne zalecały jarzębinę na zmniejszenie pobudliwości płciowej. Wystarczy ponoć zawiesić ledwie gałązkę jarzębiny nad łóżkiem hożej dziewczyny czy zalotnego chłopaka, by natychmiast „nieskromne chęci uśmierzyć".

---