Antropologia kultury - wykłady

Antropologia jako nauka

Nauka

Antropologiczne a socjologiczne badanie kultury

Antropologia		Socjologia
Obiekt badań	Outsider - przybysz, inny, czasem nawet obcy); zachowany dystans kulturowy, brak wspólnych cech i doświadczeń miedzy obserwującym a obserwowanym	Insider - większy stopień zrozumienia
Sposób definiowania kultury	Szerokie rozumienie kultury - zgodne z paradygmatem ewolucyjnym holistycznym i ideacyjnym	Wąski - zawężenie do paradygmatu ideacyjnego
Metodologia badań	Badania jakościowe z wykorzystaniem wielu metod i technik, takich jak obserwacja, biografia, wywiad	W większym stopniu zastosowanie badań ilościowych

Kultura jako podstawowa kategoria antropologiczna

Kształtowanie się pojęcia kultury:

1. Łacińskie słowo „kultura” oznaczało pierwotnie uprawę ziemi.

2. Cycero w „Rozprawach tuskulańskich” rozszerzył użycie słowa „kultura” na zjawiska intelektualne kulturą ducha nazywając filozofię. Z tym najwcześniejszym rozumieniem kultury łączyło się wyobrażenie wewnętrznego wysiłku zmierzającego do przekształcenia sfery ludzkiego myślenia w sposób analogiczny do przeobrażeń, jakim ludzka praca poddawał naturalną strukturę gleby. Nazwa „kultura” w tym sensie przenośnym - i pochodne od niej wyrażenie kult - podobnie jak uprawa, hodowla,
   w pierwotnym rozumieniu oznaczała kulturę czegoś: kulturę umysłu, ducha, kult bogów czy przodków, a więc używana była w odniesieniu do dzieł człowieka
   i oznaczała pielęgnowanie ludzkich wartości, umysłu, rozwijanie i doskonalenie ducha ludzkiego.

3. W wieku XVIII termin „kultura”, używany z przydawką dopełniaczową, został zastąpiony terminem pochodzenia francuskiego-„cywilizacja”, który obejmował całokształt społecznego dorobku w zakresie techniki, nauki, sztuki i politycznych urządzeń. Wcześniej jednak stosowano przymiotnik „cywilizowany”, który oznaczał:

1. „ogładzony”, „polerowany”, a jego zastosowanie odnosiło się do dobrych, gładkich obyczajów oraz

2. stan społecznego porządku przeciwstawianego domniemanemu bezprawiu
   i chaosowi stosunków panujących wśród ludów dzikich i barbarzyńców.

4. Pojęcie kultury jako przedmiotu badań historycznych, obejmujących w swym zakresie religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, sztukę i naukę, najwcześniej ukształtowało się w humanistycznym piśmiennictwie niemieckim. Do rozpowszechnienia tego pojęcia przysłużyli się:

1. Pafendorf (XVIII w.) - nieświadomie, na gruncie przeciwstawienia kultury
   z naturą, nadał pojęciu kultury samodzielności. W jego mniemaniu obejmowało ono wszelkie wynalazki wprowadzone przez człowieka, instytucje społeczne, ubranie, język, wiedzę i moralność kierowaną przez rozum
   i obyczaje.

2. Leibniz - w swoich pismach filozoficznych na przełomie XVII i XVIII wieku.

3. Adelung - w słowniku jego autorstwa (1774 r.) pojawiła się pierwsza „formalna” definicja kultury: „uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu tak, że słowo to oznacza zarówno oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów”.

4. Herder (XVIII w.) - początkowo skłaniał się ku definicji kultury autorstwa Adelunga, lecz w swych późniejszych pismach zaczął ujmować kulturę jako narzędzie przystosowania do warunków bytu. Wskazywał, iż to tradycja
   i określone cechy organiczne (tj. plastyczność, fizyczna słabość, długość dzieciństwa) w połączeniu z inteligencją, czynią z człowieka istotę rozumną. Aby jednak utrzymać się przy życiu musiał on torować drogę swemu istnieniu, wykorzystując do tego właściwe sobie sprawności i umiejętności. Sposób,
   w jaki to uczynił, stanowi historię jego kultury, w której nawet najprymitywniejsze ludy mają swój udział. Ponadto określił, iż jedną z cech charakteryzujących kulturę jest jej uniwersalny zasięg - nie ma gorszych czy lepszych „kultur”, mniej czy więcej kulturalnych (w rozumieniu oświeceniowym) ludów, lecz istnieją społeczeństwa różniące się charakterem
   i stopniem oświecenia. Herder zwalczał europejski etnocentryzm
   w ocenie kultur innych sfer cywilizowanych.

5. W połowie XIX wieku do popularyzacji terminu kultura w literaturze niemieckiej przyczynili się Aleksander i Wilhelm Humboldt oraz historycy: Burchhardt i Klemm.

Rozumienie kultury w antropologii kulturalnej i socjologii

Aspekty uwypuklone w definicjach kultury wg Krobera i Kluckhohna:

1. aspekt opisowo-wyliczający reprezentowany przez klasyczną, XIX-wieczną, definicję Tylona: „Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa” (wyliczenie przypadkowych dziedzin kultury);

2. aspekt historyczny - akcentowanie wyrażeń wskazujących w definicjach na tradycję (dziedziczenie, dorobek);

3. aspekt normatywny - zwracanie uwagi na jedność norm, „stylów życia” charakteryzującą poszczególne kultury;

4. aspekt psychologiczny - uwzględnienie mechanizmów psychicznych kształtowania się kultury (proces uczenia się, wytwarzania nawyków, przystosowywania się);

5. aspekt strukturalny - koncentracja na całościowym charakterze poszczególnych kultur
   i ich wewnętrzne powiązania;

6. aspekt genetyczny - nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury, jej przeciwstawienie naturze, na jej charakter jako produkt społecznego współżycia ludzi.

Definicja kultury wg Lintona (1936r.):

„Kultura stanowi układ wyuczonych zachowań i rezultatów zachowań, których elementy składowe są wspólne dla członków danego społeczeństwa i przekazywane w jego obrębie”.

Antropologiczne określenie kultury:

„to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi, przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych
w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań”.

Zgodnie z powyższym rozumieniem kultura obejmuje dwie zasadnicze klasy zjawisk: zachowania ludzkie oraz przedmioty stanowiące rezultat tych zachowań.

W zakres kultury wchodzą zachowania odznaczające się regularnością właściwą dla licznych członków określonej grupy, podgrupy czy kategorii społecznej. Głównym źródłem tej regularności jest proces uczenia się, specyficzny dla gatunku ludzkiego i stanowiący jeden z głównych mechanizmów powstawania, trwania i rozwoju kultury.

Proces uczenia się człowieka przebiega na płaszczyźnie werbalnej, tzn. za pośrednictwem symboli, znaków symbolicznych i komunikacji z innym ludźmi - w ten sposób człowiek, rozszerzając swój zakres wiedzy i zdobywając umiejętność praktycznych rozwiązań, korzysta z doświadczeń zbiorowych (a nie indywidualnych), tzn. w procesie uczenia się przekazywane są jednostce przedmioty, normy i wzory zachowań. Aby jednostka mogła stać się normalnym uczestnikiem życia społecznego musiała zostać wprowadzona w kulturę swego społeczeństwa.

W. Goodenough dokonał rozróżnienia na:

ETHIC - etyczny kontekst badania kultury (Benedict, Malinowski)

i EMIC - emiczny kontekst badania kultury (Clifford)

ETHIC - badanie kultury z zewnątrz, ogląd zjawisk jest rezultatem pracy terenowej, tego co badacz zaobserwował; uwzględnia się w niewielkim stopniu punkt myślenia badanego - spora część kultury jest nieuświadomiona

EMIC - badanie od wewnątrz, badacz przyjmuje postawę negocjującego, próbuje wniknąć do myślenia tubylca, chodzi o uchwycenie sposobów myślenia, kategoryzacji, klasyfikowania. Staramy się wniknąć w strukturę umysłową jednostki a nie strukturę przestrzenną.

Współczesna antropologia zmierza w stronę EMIC tzn. w sferę symboliczną.

Typy kultur (wg Benadict):

1. apollińska (cechuje ją umiar, opanowanie, dążenie do wyeliminowania konfliktów),

2. dionizyjska (charakteryzują ją uniesienie, ekscesy, gwałtowne wyładowania namiętności).

Integracja i dezintegracja kultury

Współcześnie istnieje tendencja do unifikacji kultury, czego wyrazem jest np. zanik regionalnych strojów czy eliminacja językowych gwar na rzecz jednolitego systemu językowego. Charakterystycznym objawem procesów integracyjnych kultury jest rozwój
tzw. kultury masowej.

Całkowita bądź stanowiąca przejściową fazę w procesie kształtowania się nowych zasad integracji dezintegracja kultury może być wynikiem

1. rewolucji społecznej (np. zbyt szybkie tempo procesów uprzemysłowienia czy masowy proces urbanizacji), która przekształca lub niszczy zasadnicze dziedziny bytu materialnego organizacji społecznej i form obyczajowych, albo

2. efektem bezpośredniego starcia kultur o dużej różnicy poziomów rozwoju.

Konsekwencją społeczną dezintegracji kultury jest zachwianie norm, zatarcie wzorów, które prowadzą do zachwiania poczucia bezpieczeństwa, napięć nerwowych, wewnątrzgrupowych konfliktów, pogłębienia się konfliktu pokoleń, wysokiego stopnia dysproporcji pozycji społecznych, dezintegracji osobowości. Durkheim określił taki stan społeczny mianem anomii. Jeśli obejmuje on całe społeczeństwo, może doprowadzić nawet do jego całkowitej fizycznej zagłady.

Określenie kultury masowej

Pojęcie oraz przedmiot badań i teorii kultury masowej

Pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania wielkim masom odbiorców identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł, oraz do zjawisk jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich. Zatem jej przedmiot obejmuje wszystkie dziedziny sztuki przyciągające szerszą publiczność. Dotyczy zarówno organizacji życia religijnego, jak i sportu, tańca czy ruchu turystycznego.

Przedmiotem koncentracji badań i teorii kultury masowej są zjawiska intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (in. zabawo-rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szczególny sposób z oddziaływaniem tzw. środków masowego komunikowania, a więc treści rozpowszechniane za pomocą tych środków.

Macdonald nadał kulturze masowej nazwę „amerykańskiego nasienia” obciążając Amerykę główną odpowiedzialnością za ukształtowanie tego typu kultury.

Warunki sprzyjające powstawaniu i rozwojowi kultury masowej:

• upowszechnienie oświaty na poziomie elementarnym,

• demokratyzacja kultury,

• postęp techniczny i społeczno-ekonomiczny umożliwiający redukcję czasu pracy i tym samy do wzrost „zapotrzebowania” na kulturę.

Kultura masowa narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz
z industrializacją i urbanizacją. Jest skutkiem społeczno-ekonomicznej dominacji wielkich ośrodków miejskich i ich bezpośredniego wpływu na życie mieszkańców terytorium całego kraju. Niemal od początku stała się przedmiotem krytyki i niepokoju intelektualistów.

Historyczne warunki powstania kultury masowej:

1. Rewolucja przemysłowa (II połowa XVIII wieku)-m.in. w Anglii- przejawiająca się
   w nagromadzeniu wynalazków i udoskonaleń technicznych, tj. konstrukcja automatycznego, ręcznego warsztatu przędzalnego czy powstanie maszyny parowej - okres mechanicznej, standaryzowanej produkcji i masowej komunikacji.

2. Erupcja demograficzna.

3. Koncentracja ludności w ośrodkach miejskich: pospieszny proces bezplanowej, żywiołowej urbanizacji.

4. Industrializacja: masy ludności robotniczej z całego świata zostały poddane nowemu dla nich rytmowi pracy mechanicznej, regulującej tempo ich życia.

Konsekwencje w/w zjawisk:

1. Społeczno-polityczne:

• nienormowany tryb pracy, automatyczne wykonywanie tych samych czynności produkcyjnych, brak przepisów regulujących zasady higieny, estetyki oraz ochrony życia i zdrowia (nawet dzieci) doprowadziły do zaniku satysfakcji zawodowej jednostek na szeroką skalę, ich nerwowego wyczerpania, apatii
  i poczucia wyalienowania,

• niechętna postawa klasy robotniczej w stosunku do osób wykształconych (XVIII w.),

• utylitarne wykształcenie pracowników przemysłu we wczesnym okresie,
  a następnie traktowane jako przywilej. Dopiero w II połowie XIX wieku wprowadzono w Anglii ustawę o powszechnym i przymusowym szkolnictwie pod opieką i kontrola państwa.

2. Kulturalne:

• powolny rozwój twórczości kulturalnej w tradycyjnej formie,

• mechanizacja prasy drukarskiej i szybka cyrkulacja książek i prasy,

• standaryzacja i masowość kultury symbolicznej,

• bierne uleganie odbiorców na napływające z zewnątrz podniety, podatność na powierzchowne i jaskrawe bodźce, dające maksymalnie odczuwalne efekty,

• zamiłowanie do muzyki i innych dziedzin kultury o wyraźnym rytmie czy obrazie,

• wzrost dysproporcji między twórcami a odbiorcami kultury,

• uzależnienie mas od wyspecjalizowanych ośrodków przekazywania kultury symbolicznej.

Publiczność

jest to luźne ugrupowanie charakteryzujące się pewną wspólnością zainteresowań, wiedzy, potrzeb i ocen. Im bardziej wzrasta masa publiczności, tym bardziej staje się ona zróżnicowana.

Publiczność kultury masowej charakteryzuje się najczęściej rozproszeniem przestrzennym.

Jest to publiczność pośrednia (in. niezebrana), która kształtuje się w wyniku oddziaływania tych samych podniet o szerokim zasięgu (prasa, radio, telewizja), a nie w wyniku fizycznego zbliżenia, jakie stanowi cechę publiczności bezpośredniej (in. zebranej) zgromadzonej
w jednym miejscu i czasie, odbierającej nie tylko zbiorowo, lecz i wspólnie te same treści,
a zarazem ulegającej wpływom wzajemnego kontaktu.

Środki masowego komunikowania się.

Przez środki masowego komunikowania się, rozpowszechniania czy przekazu
rozumie się środki techniczne, które umożliwiają przekazywanie treści symbolicznej
w sposób zwielokrotniony. Owo zwielokrotnienie osiągane jest przez liczne urządzenia odbiorcze umożliwiające jednoczesną recepcję, w wielu punktach, tego samego dźwięku, obrazu, znaku wywołanego z jednego źródła (radio, telewizja), albo przez rozpowszechnianie licznych kopii czy odbitek tego samego przedmiotu (w postaci druku, kopii fotograficznych, reprodukcji, nagrań). W ten sposób treściom kultury masowej zapewnia się szeroki zasięg (nawet na przestrzeni tysięcy kilometrów) i równoczesność. Ponadto treści te charakteryzuje sformalizowanie i urzeczowienie: do ich zaprezentowania potrzebna jest specjalistyczna, skomplikowana aparatura oraz złożona organizacja. O efekcie odbioru i skali wpływu na odbiorców przekazywanych treści, wykorzystujący tego typu środki dowiadują się najczęściej za pośrednictwem korespondencji (tradycyjnej i elektronicznej) oraz specjalnych badań opinii publicznej.

Ewolucja środków masowego komunikowania się i ich wpływ na życie społeczne
i kulturę:

1. środki masowego przekazu przyczyniają się do nadania zbiorowym rozrywkom biernego charakteru, zaś rozrywkowa funkcja prasy, radia i telewizji prowadzi do ograniczenia funkcji informacyjnej i oświatowej;

2. zmiana proporcji i stylu informacji-ujęcie informacji zostaje przyporządkowane zadaniom rozrywkowym na równi z innymi działaniami np. pisma;

3. głębokie zainteresowanie życiem aktorów filmowych, gwiazd sportu wyczynowego, piosenkarzy czy kreatorów muzyki dynamicznej, co prowadzi do wyparcia dawnych symboli reprezentujących świat polityki czy sztuki i ugruntowania nowej kategorii symboli społecznych, stanowiących przedmiot zainteresowania i identyfikacji, (kosztem zainteresowania literaturą, muzyką i sztuką klasyczną);

4. komercjalizacja kultury masowej-jej skala zależy od ustroju społecznego kraju
   i zakorzenionych w nim tradycji.

W konsekwencji jednak staje się towarem wytwarzanym za pomocą wyspecjalizowanych instytucji i rozprowadzanym przez wyspecjalizowany system dystrybucji;

5. ulotność produkcji- pragnienie zdobycia najliczniejszej rzeszy doraźnych odbiorców swych wytworów prowadzi do standaryzacji masowej produkcji (zasada wspólnego mianownika). Na podstawie badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, w I połowie XX wieku, wykazano, iż standaryzacja symboli dokonuje się na płaszczyźnie następujących wątków i motywów:

1. humorystycznego:

• popularyzacja krótkich, dowcipnych historyjek obrazkowych,

• początek komiksu,

dramatycznego (najczęściej wykorzystywane środki masowego przekazu: audycje telewizyjne i radiowe, wydawnictwa):

• maksymalizacja dramatycznego napięcia fikcji artystycznej prowadząca do intensyfikacji zastępczego przeżywania zdarzeń, których prawdopodobieństwo, iż rzeczywistość je dostarczy jest znikome,

• mocne wykorzystanie motywu gwałtu z zastosowaniem schematów, uproszczeń i zagęszczeń akcji,

• rozwój komiksu, powieści wojennej i kryminału,

1. seksualno-romansowego:

• eksploatacja fizjologii płci,

• powielanie stereotypowych schematów na płaszczyźnie kobieta-mężczyzna,

2. sentymentalnego:

• motyw realizowany głównie w tzw. prasie zwierzeń i serca,

• powstanie i rozwój na szeroką skalę specjalnego typu audycji radiowych
  i telewizyjnych, tzw. „soap operas” czyli „mydlanych oper”- serii rodzinnych opowieści propagujących wartości życia rodzinnego,

• silny akcent na problematykę natury moralnej, dający jednak ujście na „banalnym” zestawieniu ze sobą wyrazistej „bieli i czerni”,

• skrajna steorytypizacja fabuły i bohaterów,

• jednolitość wartości,

• anonimowość produkcji,

• sztuczność języka,

• popularyzacja nowo powstałych pojęć (np. sexy).

Antropogeneza - próba odpowiedzi na pytanie skąd pochodzi człowiek.

2 teorie:

Teoria kreacjonistyczna - teoria powstawania świata, utrzymująca że wszelkie formy życia stworzył Bóg, wskazuje na interwencje sił zewnętrznych, wyższych, boskiej natury

Teoria ewolucjonistyczna - początek XIX wieku, wielu ewolucjonistów postrzegało człowieka jako misję

Odwołując się do znalezisk antropologicznych - szkielety, ślady bytności, malowidła, pierwsze ołtarze, formy pochówku w jaskiniach (Jaskinie Altamiry?) próbowano odpowiadać w kategoriach ewolucyjnych skąd doszło do takiej formy człowieka.

Współcześnie antropologia odpowiadając na te pytania nie poszukuje odpowiedzi samotnie lecz opiera się i na biologii molekularnej, precyzującej pewne datowania.

Drugi ślad to kwestia etologii [biol. nauka o zachowaniu się zwierząt i o pewnych aspektach zachowania się ludzi (W. Kopaliński , Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych)] - obserwowania naczelnych, które maja zbliżony do nas genotyp.

Wiedza ta jest zatem interdyscyplinarna, bowiem żaden antropolog nie opiera się jedynie na znalezionych szkieletach.

Antropogeneza - ewolucyjna koncepcja genezy gatunku ludzkiego.

Teorie ewolucji - rozwija się około 40 lat wstecz, wzmianki na temat ewolucji gatunku ludzkiego pojawiły się już w XIX wieku ( czaszka neandertalczyka - jedno z pierwszych znalezisk), koniec XIX w. - człowiek jawajski (1-1,6 mln lat)

Drugi element to nie tylko ślady kostne, ale też teoria ewolucji Darwina - ewolucji organizmów w drodze doboru naturalnego.

Desmond Morris „Naga małpa” - kryteria ewolucji

Cechy gatunkowe:

dwunożność ( z zastrzeżeniem, że nie każda dwunożność prowadzi do człowieka - homo)

wielkość mózgu - u naczelnych - 500 cm³ (małpi rubikon) ; mózg człowieka waha się pomiędzy 1350-1500 cm³

znacznie wydłużony okres rozwoju osobowego - nabywanie wiedzy i umiejętności, wybitnie długi okres dzieciństwa

umiejętności narzędziowe - człowiek zaczyna być wynalazcą narzędzi, osobą zręczną - budowanie narzędzi - preferowanie strony prawej, człowiek posiada anatomicznie odchylony kciuk w inną stronę

mięsożerstwo, łowiectwo - przejście na dietę wysokooktanową co spowodowało rozwój mózgu

człowiek jako osobnik najbardziej afektywny, nieobliczalny ze stworzeń, zdolny do agresji (wybicie Tasmańczyków), sięganie po pokarm wysokobiałkowy być może było pożeraniem jednych hominidów (człowiekowatych) przez drugie. Kod biologiczny nie nadąża za wyposażeniem kulturowym toteż brak pewnych hamulców hamujących zachowania agresywne. Wprowadza podział na swoich i obcych - ludzie w opozycji do zwierząt - odbicie w hipotezach antropogenezy.

posługiwanie się językiem symbolicznym - zdolność do tworzenia komunikatów, posługiwania się znakami ; mowa artykułowana, która wymaga refleksyjności, świadomości „ja” to przypadłość na właściwa i wyewoluowała u homo sapiens

swoista w naszym gatunku złożona temporalność tj. odwoływanie się do przeszłości i tworzenie projektów odnośnie swojej przyszłości

zdolność do przyswajania (uczenia się), rozwijania, selekcjonowania i przekazywania elementów kultury pewnym generacjom.

Wiedza, która sprowadza się do hipotez - ewolucja?

Kryteria:

czynniki biologiczne - dwunożność, przeciwstawny kciuk

cechy behawioralne - organizacja życia społecznego - proces wychowania człowieka, czynności związane z wytwarzaniem narzędzi

cechy symboliczne - człowiek jako istota animalna, pojawienie się języka, pytanie o obrzędy, oddawanie czci, ślady sztuki - malowidła na ścianach, instrumenty

Czynniki biologiczne, społeczne i kulturowe w procesie ewolucji są na równi ważne.

W czym świat antropologów i ewolucjonistów jest zgodny?

Wspólne punkty antropogenezy:

hominidae (człowiekowate) pojawiły się jakieś 7-5 mln lat przed naszą erą

koncepcja ewolucji nie przypomina ogniwa łańcucha, które są ze sobą ściśle powiązane, jest to raczej ewolucja pladogenetyczna? Przypominająca drzewo - jest wspólny pień, ale jest wiele odnóg - to są linie, które nie mają nic wspólnego z człowiekiem współczesnym, ewolucja ta jest multilinearną i nie każda prowadzi do człowieka współczesnego

hominidy przystosowały się do środowiska promieniście ; matecznikiem była Afryka-szczególnie wschodnia, stąd wyszły hominidy (wedle danych DNA, znalezisk) na Bliski Wschód, by jakieś 40 mln lat temu pojawić się w Europie Południowej.

Rodzina Hominidae wyodrębniła się ze wspólnego pnia wyższych naczelnych w tym samym czasie co rodzina człekokształtnych. Proces ten rozpoczął się około 14 mln lat temu. Z rodziny Pongidae dziś żyją co najmniej cztery gatunki: szympans, goryl, orangutan i gibbon.

W trakcie rozwoju rodziny Hominidae dokonał się proces hominizacji (uczłowieczenia), który polegał na natężaniu się, zaostrzaniu i kolejnym rozkwicie poszczególnych cech typowo ludzkich.

Przede wszystkim trzeba prześledzić rozwój cech anatomicznych i behawioralnych, które umożliwiły powstanie kultury i jej rozwój. Cechy anatomiczne organizmów wymarłych są łatwiejsze do rekonstrukcji na podstawie dostępnych szczątków kostnych, na temat ich behawioru możemy wnioskować jedynie pośrednio, na podstawie cech anatomicznych oraz analogii do zachowania żyjących w podobnych warunkach wyższych naczelnych.

Analogie do współcześnie żyjących małp człekokształtnych można przeprowadzić jedynie w odniesieniu do wczesnych form biologicznych w obrębie rodziny Homonidae, a więc do rodzaju Ramapithecus i rodzaju Australopithecus. ( E. Nowicka, Świat człowieka -świat kultury , Warszawa 2000 , s.216)

Iv Coppens? uważał, że

- około 15 mln lat na ziemi doszło do wypiętrzenia tektonicznego, które to podzieliło Afrykę na dwie części:

Afryka Wschodnia - zaczęły zanikać lasy i tworzyć się sawanny, pojawiła się wysoka roślinność trawiasta

Afryka Zachodnia - bujna roślinność, drzewa

Zmiany środowiska, które się wówczas dokonywały - ocieplanie się i zmniejszanie wilgotności klimatu prowadzące do przekształcania się lasu tropikalnego w sawannę, stanowiły istotny bodziec biologicznych przemian, prowadzących do rozwoju formy Ramapithecus i Australopithecus.

Przechodzenie od życia w lesie do życia na otwartej przestrzeni nadawało sens dwunoznemu chodowi, spionizowanej postawie ciała oraz zmianom ostrości poszczególnych zmysłów ciała.

Na sawannie nie było takiej obfitości pożywienia jak w tropikalnym lesie, np. łatwo dostępnych owoców, toteż zmuszało to organizmy do pewnych nowych rozwiązań adaptacyjnych. Pożywieniem stały się twarde nasiona traw, a także mięso upolowanych lub padłych zwierząt. Zdobycie mięsa nie było jednak łatwe - nie wyposażone w kły, pazury, budowa fizyczna uniemożliwiająca dogonienie uciekających ssaków trawożernych. To zmusiło istoty do inwencji.

W takim właśnie środowisku przejściowym, leśno-sawannowym, żyła istota prowadząca naziemny tryb życia, której szczątki znaleziono w Pendżabie, a później także w Kenii ; stąd pochodzi jej nazwa : Ramapithecus i Kenyapithecus.

Kenyapithecus - znalezisko w Kenii , układ szczęki U-kształtny, była to istota małpia, poruszała się na czworakach

Ramapitekus - znalezisko, fragment żuchwy - duże zęby, silne mięśnie żuchwowe, datowane izotopem c-14, na 13-14 mln lat temu, mógł od czasu do czasu przyjmować pionową postawę ciała choć w zasadzie był czworonogiem (E. Nowicka..., str.217), kształt szczęki bliższy człowiekowi: szczęka V-kształtna - ślad ten w latach 50-tych został odrzucony.

Do drugiego rodzaju rodziny Hominidae należy istota odkryta w latach dwudziestych przez Raymonda Darta - Australopithecus to znaczy małpa południowa.

żył w środowisku sawannowym na dużych obszarach Afryki Południowej

stosuje się do niego określenie: „małpolud” - Pithecanthropus - jego ciało od pasa w dół przypomina ciało człowieka, od pasa w górę - ciało małpy

budowa tułowia, miednicy oraz długiej kości uda świadczy o tym, że przyjmował często pozycję pionową (E. Nowicka..., str. 218 - dalsza charakterystyka).

Również w gorącej strefie klimatycznej, bo w Afryce, a być może także w Indonezji, żyła w okresie od 1,9 do 1,7 miliona lat temu istota człowiekowata, której klasyfikacja systematyczna ciągle jest przedmiotem sporów, ponieważ jedni badacze widzą w niej najwyższy pod względem rozwoju wykwit rodzaju Australopithecus, inni zaś pierwszy gatunek homo.

Mary i Lewis Leakeyowie, nadali nowo odkrytej istocie nazwę : Homo habilis czyli człowiek umiejętny, zręczny. Cechy charakterystyczne homo habilis:

zupełnie wyprostowana postawa,

stopa podwójnie wysklepiona co pozwalało na długotrwałe utrzymywanie pionowej pozycji ciała i kroczenie podobne do chodu człowieka współczesnego,

bardziej chwytna dłoń, odchylony przeciwstawny kciuk (na stanowiskach w Oldoway znaleziono pięściaki, pierwsze narzędzia),

wyraźnie większy mózg (700 - 800 cm³)

Homo erectus zaliczany do rodzaju homo, co znaczy człowiek.

żył w okresie od około miliona do około 200 tysięcy lat temu

spionizowana postawa,

poruszał się wyłącznie na dwóch nogach,

miał całkowicie przeciwstawny kciuk umożliwiający precyzyjny uchwyt,

duży mózg (ponad 1000 cm³),

tworzył wiele typów narzędzi,

był wyższy i masywniejszy od wcześniejszych form człowiekowatych, wzrost około 165-175 cm, waga ciała mogła przekraczać 70 kg,

coraz bardziej V-kształtna szczęka co wskazywało na dominację diety mięsnej.

Cechy adaptacyjne:

swoje obozowiska (żył w kilkudziesięcioosobowych gromadach) zakładał zawsze nad wodami: wzdłuż koryt rzek, nad jeziorami lub na wybrzeżu morskim, nigdy w lasach,

znał ogień, lecz nie znał sposobów jego niecenia, co potwierdzały odkryte w jaskini Czoukoutien pod Pekinem, duże pokłady popiołu świadczące o podtrzymywaniu ognia całymi latami,

szczątki zwierząt znajdywane w obozowiskach świadczą o tym, że upolowane zwierzęta ćwiartowano i częściowo zjadano na miejscu, pozostałe zanoszono do obozu, polował na mastodonty, mamuty

wyszedł z niszy (Afryki) z powodu zbyt dużego zaludnienia,

przystosowywał się do różnych klimatów, nosił skóry, osłony od zimna (znaleziska w Chinach).

Dziś do gatunku Homo sapiens (człowiek rozumny) obok człowieka żyjącego współcześnie, określanego najczęściej jako podgatunek Homo sapiens sapiens, zalicza się również formy znacznie wcześniejsze, w tym człowieka z Neandertalu zwanego też neandertalczykiem (homo sapiens neanderthalensis) [E. Nowicka..., str.231]

Charakterystyka :

pojawił się na kuli ziemskiej już 350 tysięcy lat temu, znane są dwie odmiany: bardziej archaiczna i bardziej zaawansowana

wczesny neandertalczyk żył na obszarze prawie całego Starego Świata, dobrze radząc sobie z odmiennymi klimatami, nawet z klimatem chłodnym,

klasyczny neandertalczyk żył na znacznie mniejszym obszarze Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, prawdopodobnie był formą wyspecjalizowaną, pojemność jego czaszki była równa czaszce człowieka współczesnego lub mieszcząca się w górnych granicach pojemności,

wystąpiła wyspecjalizowana broń myśliwska, nowym surowcem do wyrabiania narzędzi stały się kości,

ważnym typem znalezisk mówiących o kulturze i życiu społecznym człowieka neandertalskiego są intencjonalne pochówki o charakterze obrzędowym ( ślady pyłków kwiatowych co sugeruje przyozdabianie),

w jaskiniach chorwackich znaleziono pierwsze instrumenty muzyczne - flety,

występował na terenie Polski (znalezisko koło Radomia).

Najwcześniejsze znane szczątki podgatunku Homo sapiens sapiens są datowane na okres od 40 do 35 tysięcy lat temu. Tworzył on kulturę górnego paleolitu, będzie więc nazywany człowiekiem górnopaleolitycznym lub człowiekiem z Cro-Magnonu. Wyróżnia go wiele cech anatomicznych : wąski nos, szerokie i wysokie czoło i duży mózg, stosunkowo małe łuki brwiowe i niskie oczodoły.

Kromaniończyk dobrze się adaptował do rozmaitych srodowisk przyrodniczych dzięki zmiennej, elastycznej kulturze.

Zgodnie z monocentryczną koncepcją powstawania człowieka współczesnego dzięki kulturze rosła populacja człowieka z Cro-Magnonu i rozprzestrzeniała się z hipotetycznego miejsca powstania na Bliskim Wschodzie na szerokie obszary Europy, Azji i Afryki.

Druga teoria, policentryczna głosi, że w wyniku trendu genetycznego i presji środowiska przyrodniczego na różnych terenach Starego Świata człowiek współczesny powstawał niezależnie. Za tą koncepcją przemawiają dowody w postaci przejawów kultury najwcześniejszego Kromaniończyka znajdywane na ogromnych obszarach i dokładnie tak samo datowanych. Gdyby rozwinął się w jednym miejscu, musiałby błyskawicznie dokonać ekspansji terytorialnej, opierając się zaś na wiedzy o możliwościach przemieszczania się najprostszych społeczeństw zbieracko-myśliwych - jest to po prostu niemożliwe.

Człowiek z Cro-Magnonu

2 tezy:

pokojowe wyeliminowanie neandertalczyka - neandertalczyk prowadził stacjonarny tryb życia, człowiek współczesny charakteryzuje się dużą mobilnością, co daje kilka cech adaptacyjnych a mianowicie: daje możliwość łatwiejszego zdobywania zwierzyny, powoduje możliwość istnienia wrogów, konkurencji

hipoteza rzezi - neandertalczyk jako konkurencja został przez człowieka współczesnego wyeliminowany (może nawet zjedzony - jeszcze w latach 20-tych polowano na Pigmejów jako na zwierzynę).

Tę tezę monocentryczną wzmocniła hipoteza Ewy - mitochondrialnego DNA - tylko w linii żeńskiej. Gdyby przyjąć, że ewolucja odbywała się w wielu miejscach to różnice w mitochonrialnym DNA powinny być duże, są zaś analogiczne i wskazują na Afrykę Wschodnią, jako miejsce narodzin człowieka wspólczesnego.

Kromaniończyk jest odpowiednikiem człowieka współczesnego z Europy :

bardzo jasno-blada karnacja,

blond lub rude włosy,

bogaty arsenał narzędzi - umiał budować namioty0przenosne domy,

umiejętność przystosowywania się do klimatu.

PODSUMOWANIE:

W AFRYCE DOSZŁO DO ROZDZIELENIA HOMINIDAE I PONGIDÓW OKOŁO 7MLN LAT TEMU

W AFRYCE WYEWOLUOWAŁA DWUNOŻNOŚĆ

AFRYKA MIEJSCEM WIELU WYNALAZKÓW

AFRYKA OJCZYZNĄ WIELKIEGO MÓZGU

AFRYKA MIEJSCEM NAUKI POLOWAŃ

W AFRYCE SWÓJ RODOWÓD MA HOMO SAPIENS

Z AFRYKI HOMONIDAE WYRUSZYŁY NA PODBÓJ ŚWIATA

Antropologia kultury - wykład z 09-12-2005

W perspektywie kognitywnej w antropologii występuje kategoria opisująca rzeczywistość społeczną, która dzieli ową rzeczywistość według osi semantycznej - kategoria „swój” i „obcy”. Dążenie do kategoryzacji jest uniwersalną cechą umysłu, bowiem w jej wyniku stara się przetworzyć nadmiar informacji. Klasyfikacje ułatwiają interpretację otaczającej rzeczywistości - poprzez nadanie wyrazistości, prostoty, zamknięciu w znaki, służą one porządkowaniu świata. Ponadto konsekwencją klasyfikacji są procesy atrybucyjne, którym podlegają zarówno jednostki, grupy czy kategorie - za sprawą przypisywania pewnych cech i przywoływania stygmatów ludzie są w stanie postępować wobec nich tak, jak ich „widzą”. Zatem przypisywanie pewnych cech „obcym” konsekwentnie prowadzi do konkretnego postępowania wobec osoby (grup osób) naznaczonej.

Legov wskazuje, że w średniowiecznej Europie występowały trzy kategorie stygmatów (pewnego rodzaju piętna, „pieczęci” od łacińskiego słowa „stigl” - „pieczęć”, znamię):

Pierwsza dotyczyła osób wykonujących zawody związane z „przelewaniem” krwi (np. kat, rzeźnik).

Następna kategoria dotyczyła osób niskiego pochodzenia (np. łaziebna, prostytutka).

Ostatnia zaś dotyczyła wyznaczenia symbolicznej granicy między dobrem a złem, zgodnie z którą personifikację owego zła stanowił kolor żółty (np. Judasz w żółtej szacie).

Goffman wymienia następujące kategorie stygmatów funkcjonujących współcześnie:

Stygmaty fizyczne.

Stygmaty moralne.

Piętna kainowe.

Proces tworzenia figury obcego:

Żeby stać się obcym trzeba być innym, odmiennym, wyróżniać się - posiadać wyróżniającą cechę lub cechy odbiegające od wzorca fizjologicznego, behaviornego czy moralnego.

Todorov wyróżnia kategorię „inny we mnie” (intersubiektywe ja) - koncentruje się ona na doświadczeniach jednostki, która pod wpływem traumy, znaczącego zdarzenia, wrażliwości w procesie odkrywania siebie, czy też nawet środków halucynogennych (np. u szamana) prowokuje pytanie o własną tożsamość, przebudowuje jaźń, rozbudowuje percepcję samego siebie o element „obcości”; najczęściej jednak inny zostaje interpersonalny, czyli jego kategoryzacja staje się konsekwencją kontaktów z legitymizacją kategorii społecznej - to inaczej „obcy znany” (Simmel), „inny z mojego świata”, ale pojawia się również kategoria „inny nie z tego świata”, kiedy kontakt z pewnym rodzajem inności zostaje doświadczony po raz pierwszy.

Inny staje się obcym, kiedy inny zaczyna podlegać specyficznemu sposobowi wartościowania, jego inność zostaje zwartościowana.

Jan Stanisław Bystroń uważa, że obcy jest figurą zmitologizowaną, tzn. przynależy do dyskursu mitologicznego, bowiem

sąd o obcym ma moc archetypu, jest uniwersalny, jego treść jest impregnowana i przekazywana następnym generacjom, jak i pewien rodzaj zewnętrznej reakcji na obcość;

w rezultacie konstrukcji na sposób mityczny dochodzi do przewartościowania cech obcego;

jest nie tylko opowieścią, ale i nakazuje pewien rodzaj postępowania, wstrzemięźliwość w kontaktach, usztywnia je i rytualizuje.

Okoliczności sprzyjające wytwarzaniu mitologicznych obrazów:

Stan zamknięcia społecznego, inhibicja, który może być rozumiany w trojaki sposób:

horyzontalnie (aspekt przestrzenny),

wertykalnie (aczasowość w przystosowaniu do struktur społecznych sprawia, że wraz z dziedziczeniem pozycji społecznej zostaje „dziedziczona' wiedza o obcych,

ideologicznie - umysł zorientowany na ściśle określone kategorie, brak relatywizmu, silnie dychotomizujący.

Niemal jednorodna struktura narodowa kraju.

Niemal jednorodna powszechnie wyznawana religia.

Reglamentacja kontaktów ze światem zewnętrznym - „żelazna kurtyna”.

Monopartyjny system polityczny (perspektywa „długiego trwania”).

W rezultacie tworzy się coś na kształt „czarnej legendy” już o obcym. Dopełnieniem obrazu zmitologizowanego jest rodzaj awersji, wstrętu do obcych.

Inność -----„refleksja” nad „dziwnością” (nazewnictwo)-------obawa, zachwianie poczucia bezpieczeństwa, zarzucenie zbrodniczości--------narodziny legendy nacechowanej pejoratywnie

Reguły deprecjacji (wynaturzające, prowadzące do zwartościowania negatywnego):

Generalizacja - obraz społecznie konstruowany i przekazywany jest silnie spolaryzowany, są generalizujący przestaje różnicować, zaciera różnice w obszarze jakieś kategorii, że wyjątki zdają się tylko potwierdzać pewną regułę.

Idealizacja historyczna - wartościowanie „wypreparowane na domowy użytek”, tendencja do wynajdywania historycznych przyjaciół i wrogów.

Sposoby klasyfikacji „swoich” i „obcych”

Dychotomiczne podziały.

Komplematarny.

Typologie dychotomiczne silnie przeciwstawiają swoich i obcych jako dwie dystynkcje życia społecznego, co prowadzi często o powstania kategorii etnocentryzmu - grupa własna staje się grupą pozytywnego odniesienia, a członek grupy miłuje wszystko to, co uosabia jego własna grupa oraz wszystko inne ocenia poprzez pryzmat właśnie owych standardów (m.in. moralnych), wedle których postępuje jego grupa. Zatem to, co obce należy do innego świata, przez co jest złe.

Symptomy etnocentryzmu (Sumler):

Poczucie własnej wyższości (w ogóle, kultury).

Poczucie wyższości moralnej.

Tendencja do surowszego karania obcych - rygoryzm moralny w stosunku do obcych.

Traktowanie własnej grupy jako silnej (fizycznie czy moralnie).

Tendencja do ideologizacji tradycji, pamięci o bohaterach, świętych - domaganie się kultu dla „Naszej” sprawy.

Ksenofobiczność (niechęć do innych nacji).

Współcześnie etnocentryzm funkcjonuje jako postawa wobec innych narodów, która przejawia się jako

Ksenofobia.

Rygoryzm moralny.

Przekonanie o szczególnej wadze pewnych ideologii - radykalizm polityczny, skrajny nacjonalizm.

Florian Znaniecki dokonał modyfikacji rozumowania obcości. Wskazał, że jest ona warunkowana przez kontekst sytuacyjny. Socjolog zdefiniował następujące kulturowe formy wrogości:

Antagonizm zbiorowy do zbiorowego przedmiotu (dwie grupy w konflikcie narodowym, wyznaniowym, etnicznym etc., które ze sobą walczą).

Indywidualny antagonizm do zbiorowego przedmiotu (rodzaj definicji sytuacyjnej, który powstaje w wyniku trajektorii losu, doświadczenia egzystencjalnego jednostki, biografia indywidualna sprawia, że konkretna obcość zawsze będzie spostrzegana jako wrogość.

Zbiorowość antagonistyczna do przedmiotu indywidualnego (np. Napoleon Bonaparte dla Anglików, Osama bin Laden dla świata łacińskiego).

Antagonizm indywidualny do indywidualnego przedmiotu (obcy znajduje się blisko, ale nie przebiega owa granica bliskości przestrzennie, lecz wewnątrz np. klanów, ten rodzaj wrogości spostrzegany jest w praktykach mających na celu zemstę zbiorową).

Według Zygmunta Baumana pozycja obcego zmienia się w zależności od czasu historycznego, a definiowanie obcości jest silnie skorelowane z perspektywą czasową. I tak w nowoczesności, kiedy granice przestrzenne i ideologiczne są silnie spolaryzowane i oznaczone przez państwo, a obcy niejednokrotnie narusza trwałość podziałów owych granic, należy obcość usunąć, co można uczynić w dwojaki sposób (Levy-Strauss): „pożerając obcość” (procesy asymilacji), lub gdy stygmat okazuje się niezmywalny „wymiotując obcymi” (deportacje, eksterminacja). Zatem procesy te są naturalną konsekwencją rozwoju państwa narodowego. Z kolei w ponowoczesności normy społeczne i systemy moralne nie są już tak jednorodne, relatywizm sprawia, że powiększa się zakres tolerancji dla obcych, m.in. ze względu na korzyści ekonomiczne wynikające z przebywania obcego (obcy jako turysta, obcy jako tania siła robocza) na danym terytorium. Obcość przestaje być również cechą doświadczenia wyłącznie zewnętrznego, bowiem coraz częściej pojawiają się pytania dotyczące własnej tożsamości, korzeni symbolicznych, które ulegają coraz większemu „mieszaniu”, co jest jedną z konsekwencji rozszerzania się przestrzeni kultury jako całości za cenę zmniejszania obszaru i oddziaływania kultury lokalnej. Płynność granic kulturowo - przestrzennych przestaje być silnie dychotomiczna,

Typologie komplementarne zakładają, że obcość wpisuje się w porządek życia społecznego, a stać się swoim można poprzez zabiegi rytualne, np. chrzest, małżeństwo czy honorowe obywatelstwo.

Simmel na początku dychotomizuje obcych na znanych i nieznanych, by następnie wskazać, że warunkowanie obcości wynika z intensywności relacji z „tutejszymi”. I tak wyróżnia następujące kategorie:

Obcy wędrowiec - „dziś przychodzi, jutro odchodzi”, dominują relacje przygodowe i raczej przypadkowe.

Obcy przybysz (rezydent) - w obszarze danej kultury zostaje do czasu zrealizowania przez niego określonego celu, dominuje konkretna, sformalizowana forma kontaktów (to np. student obcokrajowiec, misjonarz).

Obcy mieszkaniec (to quasi swój, bo chciałby być uznany za swojego, pragnie się asymilować, ale w pewnych sytuacjach komunikowane jest mu, że nie spełnia warunków pełnego uczestnictwa w danej grupie; ale i quasi obcy - uznaje się go za swojego, ale w pewnych sytuacjach zaznacza on swoją odrębność, przynależność do innych korzeni czy odmienny pierwiastek krwi: a więc pełni on jakby dwie różne role równocześnie) - według Parka to marginal man, czyli człowiek oscylujący pomiędzy dwoma kulturowymi społecznościami.

Relatywizm - pewna względność sądów, opinii, ocen. Relatywizm kulturowy bierze początek w przekonaniu, że każda kultura jest swoista, niepowtarzalna.

Żadna kultura nie dysponuje takim kryterium absolutnym aby się wypowiadać na temat istnienia innych kultur. Odnosząc się do naszej kultury odnosimy się do pewnych uniwersaliów, które funkcjonują tylko w ramach naszej kultury. Natomiast te określenia nie przekładają się na inne kultury. Dlatego też porównywanie kultur jest nieuprawnione.


Relatywizm to założenie, które mówi, że nie ma uniwersalnych standardów moralnych, bo nie ma uniwersalnej kultury.

Odmiany:

relatywizm poznawczy (F. Boas, M. Herskowits) - istnieją założenia: ludzie i umysł ludzki wytwarza kategorie i pojęcia według których porządkowany jest świat ; ludzie różnych kultur posiadają specyficzne sieci znaków tzn., że rozpatrujemy zjawiska w perspektywie, kontekście tej kultury, której zjawisko dotyczy a zatem kultur nie można porównywać. Każda kultura jest specyficznie zorientowana, wzór kulturowy wdrukowany jest w jednostkę można zatem jedynie opisywać, analizować w obrębie badanej kultury

moralny - etyczny - odnosi się do pewnych ocen, standardów. Żadne kulturowe działanie same w sobie nie jest ani dobre ani złe. Oceniamy je w obszarze jakiejś funkcjonalnej całości. Nie ma uniwersalnych standardów moralnych, bowiem nie ma jednej kultury. Każda kultura wytwarza swoisty system instytucji i w pewien specyficzny sposób stan równowagi. To co z punktu widzenia jednej kultury jest złe, niemoralne, z punktu widzenia innej kultury może być do przyjęcia. Norma jest tworzona zawsze kulturowo, toteż należy oceniać ją z punktu widzenia danej kultury.

językowy - język jest pewną strukturą znaczeniową, nie jest tylko środkiem komunikacji bezpośredniej. Język rzutuje na sposób widzenia, kategoryzowania świata, determinuje nasze myślenie i zachowanie. Natura języka określa sposób w jaki postrzegamy świat. W/w naukowcy twierdzili, że język danego społeczeństwa kieruje uwagę jego członków ku niektórym aspektom świata, pomijając inne. Słownictwo i struktura gramatyczna języka determinują sposób pojmowania świata przez ludzi, tzn. koncentruje jego uwagę na takich a nie innych aspektach rzeczywistości i sprawiają, że członkowie tego społeczeństwa myślą w określony sposób. Język ideologii narzuca nam sposób widzenia świata np. definicje wroga

Przykład - słowo śnieg - w języku polskim - jedno określenie ; w języku Inuitów - kilkadziesiąt określeń na słowo śnieg, ponieważ rozróżnienie rodzajów śniegu spełnia ważną funkcję w życiu tego ludu.

Rytuał jest czymś co służy wytwarzaniu wspólnoty, jest wspólnotą, jest to pewien rodzaj pomostu między jednostką a społeczeństwem.

Rytuał z łacińskiego ritus (ma podwójną konotację)

to coś co jest powtarzalne, cykliczne, okresowe - pewien obyczaj

ma pierwiastek sakralny - kult, ceremonia religijna

Definicje:

W. TURNER

Rytuał jest stereotypem sekwencji działań, skomplikowanych gestów, słów, przedmiotów wyznaczonych do oddziaływania na istoty czy siły nadprzyrodzone w imieniu uczestników dla ich celów i interesów.

Rytuał jest pewnym doświadczeniem społecznie ważnym.

E. LEACH

Rytuały nie są działaniami konkretnymi, są społecznymi technikami symbolicznymi. Rytuał coś nam oznajmia, jest symbolem, procesem przedstawienia ważnej zmiany, która zachodzi w życiu jednostki.

I. GOFFMAN

Rytuał jest podejmowany dla form skonwencjonalizowanych czynem, przez który jednostka przedstawia swój respekt i szacunek dla przedmiotu o najwyższej wartości.

Rytuał jest zawsze pewną konwencją poprzez którą komunikowany jest respekt, szacunek.

Dla antropologów rytuał jest zawsze związany z sferą sacrum. Antropologiczne rozumienie rytuału odsyła nas do przestrzeni symbolicznej, świętej.

Cechy dystyngtywne rytuału:

powtarzalność, regularność - czynności odprawiane są cyklicznie (one zmieniają się w czasie, ale w umyśle człowieka dzieją się zawsze)

jest faktem społecznym - tzn. wykonywany w poczuciu wewnętrznego przymusu, jako coś niezbędnego dla życia, w poczuciu społecznej doniosłości

ekspresywny charakter - w kategoriach zachowań symbolicznych, komunikat kulturowy

pewna forma sakralizacji - związany z rzeczami odświętnymi, przynależą do sacrum

są dramatami społecznymi - utrwalają poprzez osoby, gesty, słowa, miejsce i czas

Funkcje rytuału:

jest elementem łączącym (Fromm, Durkheim) - sposób reafirmacji grupy, jest pewną formą personifikacji tego co społeczne, reintegrują grupę

służą potwierdzaniu społecznego porządku (Clifford) - są legitymizacją społecznego porządku np. narodziny, małżeństwo

są formami rozładowania napięć tzn. na czas jakiś zostają zniesione pewne porządki np. na czas karnawału, podczas których na króla wybiera się osobę z niskiego stanu ; saturnalia - ludzie zamieniają się rolami społecznymi itp.

Zwalniają aktora z faktu dokonywania wyboru - rytuały są (Goffman) rutynowymi sposobami zachowania

Redukują niepewność

Rytuał a widowisko

Rytuały - kładą nacisk na skuteczność, czasową zmianę porządku społecznego ; jest wykonywany w przekonaniu pewnej technicznej zdolności do dokonania zmiany (też ma widowiskową władzę lecz różni się od widowiska skutecznością)

Widowiska - mają charakter ludyczny, zabawowy.

3 koncepcje, stanowiska :

Teoria rytuału przejścia (A. Van Gennet) - w każdym społeczeństwie i czasie są rytuały służące do przechodzenia przez jednostkę z jednej pozycji społecznej na inną

Założenia:

Rytuały dobrze dowodzą, że życie społeczne przebiega skokowo, zasadza się na cyklicznej zmianie

Rytuały przejścia są działaniami odświętnymi, sakralnymi

Rytuały przejścia mają specyficzną strukturę, można wyróżnić 3 fazy (A. Van Gennet)

faza separacji - rytn wyłączenia co oznacza opuszczenie dotychczasowej pozycji społecznej - jednostka opuszcza strukturę społeczną - przestaje być dla nas tym kim dotychczas była np. goli się komuś głowę-metafora śmierci. Ma to cel: chodzi o zerwanie ze światem profanum, jednostka jakby przechodzi do innego stanu

faza marginalizacji (Turner) - jednostka traci swój dotychczasowy status społeczny, jest obok nas, ale jakby jej nie było, może być objęta tabu, przejście w stan który ma namiastki sacrum. Faza ta jest to czas, w którym jednostka oswajana jest z tajemnicą , ale i przygotowywana do nowych ról. Faza ta może trwać różnie - krótko lub długo, np. czas narzeczeństwa, okres żałoby po śmierci bliskiego

faza inkorporacji - powrót jednostki do struktury, ale to już nie jest ten sam człowiek. Pełni on inne role, inna ma pozycję. To moment, w którym jednostka znowu należy do profanum-często jest to poprzedzone postem, uroczystościami.


Nie każdy rytuał kończy się fazą inkorporacji - np. osoba, która popełnia samobójstwo - osoby te są w specyficznym miejscu grzebane; dziecko zmarłe przed chrztem ; emigrant, który nigdy nie zaakceptował swojej nowej ojczyzny. Nie każdy zatem rytuał prowadzi do trwałej zmiany.

W Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku oba te pojęcia stosowano zamiennie- w XIX wieku dominowało użycie terminu „cywilizacja” nad terminem „kultura”.

M.in.: „Myśl o filozofii dziejów”

nauki humanistyczne

(człowiek w kulturze)

nauki przyrodnicze

nauki empiryczne (np. biologia)

nauki formalne (np. matematyka, logika)

ze względu na język interpretacji

ze względu na sposób poznania

ze względu stopień użyteczności

ze względu na przedmiot badawczy

nauki nomotetyczne

nauki dedukcyjne

nauki podstawowe

nauki stosowane

nauki indukcyjne

nauki idiograficzne

---