Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Geneza pracy socjalnej
a. pojawienie się pojęcia „praca socjalna” związane ze zmianą nazwy amerykańskiego stowarzyszenia National Conference of Charities and Corrections na National Conference of Social Work - rok 1917 (Stany Zjednoczone uznawane za ojczyznę pracy socjalnej)
b. przemiany i reorganizacja działalności organizacji charytatywnych
c. unaukowienie opieki - posługiwanie się wiedzą psychologiczną, diagnozowanie społeczeństwa metodami badań naukowych, wypracowywanie metodyki postępowania socjalnego
d. lepsze przygotowanie merytoryczne pracowników socjalnych
e. partnerskie stosunki pomiędzy pracownikami a ich podopiecznymi
f. pojawienie się pierwszych prac teoretycznych poświęconych metodom pracy socjalnej (książki Mary Richmond: Social Diagnosis, What is Social Case Work?)
g. Nowy Jork - 1897 - utworzenie pierwszej szkoły pracy socjalnej (Polska - 1925 - Helena Radlińska utworzyła Studium Pracy Społeczno-Oświatowej).
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
1. Pojęcie pracy socjalnej
* różnorodność definicji
a. PRACA SOCJALNA - działalność zawodowa, mająca na celu pomoc osobom
i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania
w społeczeństwie, poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 6, pkt 12.)
b. Helena Radlińska - praca socjalna jest synonimem pracy społecznej: PRACA SPOŁECZNA - polega na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi (H. Radlińska, Pedagogika społeczna, Warszawa 1961)
c. teoria amerykańska - praca socjalna to profesja i metoda działania charakterystyczna dla tzw. „osobistych usług społecznych”, które realizują
3 zadania: socjalizacja jednostki; pomoc, ochrona, terapia; zapewnienie dostępu do niezbędnych usług, informacji czy poradnictwa
d. Komitet Rady Europejskiej: Praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków społecznych. ( I. Lepalczyk (red.) Problem kształcenia pracowników socjalnych, Warszawa 1981, s. 233.)
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
2. Formy pracy socjalnej
* praca socjalna może przyjmować różnorakie formy, począwszy od doraźnej, jednorazowej pomocy, do długotrwałych działań, mających na celu wspieranie jednostek i grup
a. RATOWNICTWO - forma pomocy doraźnej, kluczowe jest
tu natychmiastowe rozpoznanie kryzysowej sytuacji, stwierdzenie potrzeby ratunku i jak najszybsze działanie, dzięki któremu zagrożona jednostka otrzyma pomoc bez względu na uprawnienia czy przynależność do określonej grupy społecznej,
np. działalność noclegowni, pomoc powodzianom.
b. OPIEKA - działalność zindywidualizowana, opierająca się na wnikliwej analizie potrzeb, gdzie opiekun przyjmuje w pewnym ograniczonym stopniu odpowiedzialność za losy innych; podejmuje się ją zawsze wtedy, gdy ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem zdarzeń, nie mogą, bądź też nie umieją samodzielnie przezwyciężyć przeciwności losu, np. domy małego dziecka, zakłady dla przewlekle chorych.
c. POMOC - działania wspierające właściwy rozwój jednostek zagrożonych z jakichkolwiek względów, ale również innych członków społeczności; zapewniają one możliwość podnoszenia poziomu posiadanej kultury oraz wzrost wartości społecznie uznanych za dobre, np. kluby seniora, poradnie rodzinne.
d. KOMPENSACJA SPOŁECZNA - forma, której zadaniem jest wyrównywanie braków środowiskowych, które utrudniają w jakikolwiek sposób pomyślny bieg życia jednostki czy grupy, np. domy dziecka, rodziny zastępcze.
e. INTERWENCJA SOCJALNA - działanie bądź to jednostki, bądź zespołu ludzi w środowisku - rzeczywistości, do której pierwotnie nie należeli:
# decyzyjna - skoncentrowana na rozwiązywaniu problemu
# analityczna - objaśniająca istotę problemu
# przekonywająca - skoncentrowana na wzbogacaniu wiedzy
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
3. Miejsce teorii pracy socjalnej w nauce
• teoria pracy socjalnej to synonim nauki o pracy socjalnej
• należy do społecznych nauk praktycznych, a co za tym idzie, gromadzi
i porządkuje wiedzę w celu znalezienia sposobów praktycznego zastosowania poznanych praw nauki i opracowania racjonalnych planów przekształcania rzeczywistości
• interdyscyplinarna dziedzina wiedzy, ponieważ w swojej działalności wykorzystuje dorobek diagnostyczny, metodologiczny i teoretyczny, wypracowany przez inne nauki
• teoria pracy socjalnej zawiera definicje, twierdzenia o różnym stopniu ogólności, zdania opisowe, sądy o charakterze aksjologicznym oraz wskazania praktyczne
• polska tradycja naukowa zalicza teorię pracy socjalnej do pedagogiki społecznej, wyróżnia się przy tym trzy jej działy:
teoria pracy społecznej
teoria oświaty dorosłych
historia pracy społecznej i oświatowej
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
4. Metody pracy socjalnej
a. PROWADZENIE INDYWIDUALNEGO PRZYPADKU (case work) - metoda opracowana przez M. Richmond, bazuje na psychodynamicznej koncepcji człowieka, wpływ psychologii głębi i psychoanalizy; w jej zaleceniach znajduje się wymóg analizy środowiska społecznego jednostki i w związku z tym metoda ta korzysta także z wiedzy socjologicznej i z psychologii społecznej.
b. METODA GRUPOWA (group work) - oddziaływanie na jednostkę ze strony grupy, do której ona należy; metoda związana z socjologią małych grup społecznych, psychologią społeczną, pedagogiką; jeśli obiektem działań jest człowiek o cechach dewiacyjnych bądź przechodzący kryzys psychiczny, to wtedy doświadczenia czerpane są z psychoterapii grupowej.
c. ORGANIZOWANIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ (community organization) - metoda środowiskowa, gdzie wykorzystuje się ustalenia socjologii społeczności lokalnych, teorii organizacji i zarządzania, psychologii społecznej, kulturoznawstwa oraz pedagogiki społecznej
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
5. Typy badań w pracy socjalnej
Motywacje problematyki badań empirycznych i teoretycznych dociekań w teorii pracy socjalnej:
praktyczno-społeczne - opis i teoretyczna diagnoza problemów społecznych
i jednostkowych, empiryczna ocena działań praktycznych, zaproponowanie procedur interwencji społecznej bądź prognozowanie zmian
naukowo-poznawcze - badacz oczekuje, że wyniki jego badań dostarczą opisu nowych obszarów rzeczywistości, doprowadzą do weryfikacji lub falsyfikacji istniejących hipotez, wzbogacą teorię naukową
Typy badań - podział ze względu na problematykę badawczą:
Badania w pracy socjalnej - włączone bezpośrednio w proces interwencji socjalnej. Pierwszy etap to diagnoza sytuacji, która dostarcza nam informacji potrzebnych do opracowania planu działania. Również po interwencji należy zrobić badania, w celu oceny osiągniętych rezultatów.
Badania nad pracą socjalną - opisy i historyczne analizy oraz teoria pracy socjalnej, w wąskim znaczeniu tego terminu (twierdzenia teoretyczne, definicje i pojęcia), badania nad kwalifikacjami i kompetencjami pracowników oraz rozważania dotyczące etyki zawodowej.
Badania dla pracy socjalnej - polegają na tworzeniu i testowaniu określonych narzędzi badawczych (opracowywanie i analiza kategorii np. minimum socjalne).
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Praca socjalna - badania, metody
1. INDYWIDUALNY PRZYPADEK (case work) - metoda pracy socjalnej
i opiekuńczej, a także metoda poznania naukowego, mająca zastosowanie
w dyscyplinach nastawionych na opis i wyjaśnianie konkretnych zdarzeń, sytuacji (nauki idiograficzne). Jako metoda, wiąże swoje powstanie z nazwiskiem Mary Richmond. Była czynnikiem unaukowienia i zracjonalizowania dobroczynności
i opieki społecznej. Jak pisał S. Bowers, metoda ta łączy wiedzę życiową oraz naukę o człowieku i jego środowisku, a także umiejętność obcowania z ludźmi. Dzięki temu mobilizuje siły zawarte w jednostce, aby ulepszać wzajemne przystosowanie się jednostki i środowiska, pomagać w społeczeństwie.
Trzy etapy procedury postępowania pracownika socjalnego:
szczegółowe rozpoznanie przypadku, tzw. diagnoza społeczna, czyli rozpoznanie przyczyn, dominujących przyczyn przebiegu
i stanu aktualnego sytuacji, rozpoznanie otoczenia
opracowanie planu wstępnego, który powinien uwzględniać zarówno te czynności, które zostaną podjęte wobec osoby podopiecznego w celu zmodyfikowania jego postępowania, pobudzenia jego kreatywności, aktywności i motywacji, jak również działania skierowane na otoczenie pacjenta, zmierzające do wyeliminowania wpływów niekorzystnych, zmiany niepożądanych czynników oraz pobudzenia pożądanych wychowawczo zachowań i działań otoczenia
prowadzenie przypadku według opracowanego planu - etap najdłuższy, który wymaga elastycznego działania
i operatywności, zaś o powodzeniu decyduje umiejętność rozbudzenia w podopiecznym wewnętrznej chęci do zmiany swojego położenia
2. METODA INDYWIDUALNYCH PRZYPADKÓW - pierwotnie uznawana za jedną z trzech podstawowych metod pracy socjalnej, która ma na celu udzielenie pomocy człowiekowi znajdującemu się w trudnej sytuacji życiowej, służy praktyce socjalno-wychowawczej. Mary Richmond dała podstawy teoretyczne pracy
z jednostką i rodziną, oparte na współczesnych jej teoriach psychologicznych, co zmieniło podejście ludzi do zagadnienia pomocy drugiemu, uznawanej jedynie za przejaw dobroczynności. W tym czasie istniały dylematy dotyczące zakresu kompetencji zawodowych pracownika socjalnego, czy jest on wszechstronnym
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
opiekunem i doradcą, czy tylko wyspecjalizowanym urzędnikiem. Zebranie wiedzy na temat jednostki i analiza jej życiowej sytuacji (case study) w oparciu o kluczowe założenia diagnozy społecznej jest ważnym zadaniem, które poprzedza bezpośrednią pracę z danym przypadkiem. Współcześnie, zakres działania pracy socjalnej uległ znacznemu rozszerzeniu, co związane jest ze zmianami w życiu społecznym i tempem przeobrażeń cywilizacyjnych.
Dziś case work w niektórych przypadkach polega na długotrwałych kontaktach z jednostką i rodziną, np.:
# wyczerpane zostały indywidualne zasoby sił i możliwości rozwiązywania problemu,
# osoby o ograniczonych zdolnościach umysłowych lub fizycznych, nie są w stanie same skorzystać z oferty socjalnej,
# osoby pozostające w długotrwałym stresie stanowią największą i najbardziej zróżnicowaną grupę klientów.
Tadeusz Pilch: „Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań, polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej przez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich, z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”.
3. METODA GRUPOWA (group method) - w terminologii pracy socjalnej
w Polsce, pojęcie to nawiązuje do terminu group work oznaczającego metodę wspomagania ludzi w osiąganiu celów indywidualnych lub społecznych.
Stosowanie małych grup w pracy socjalnej znajduje uzasadnienie w następujących zjawiskach, którym podlegają członkowie takich grup:
we wspólnocie celów motywujących do wzajemnej pomocy i wspierania się
w zwiększeniu potencjału twórczego stwarzającym trudno osiągalne dla samotnych jednostek szanse efektywnego rozwiązywania problemów
w dynamice grupy zmieniającej skutecznie cele i normy swoich uczestników
każda grupa może ponadto wspierać jednocześnie wiele osób, które potrzebują podobnej pomocy, a wobec których zastosowanie metody indywidualnych przypadków pochłonęłoby większe nakłady.
Klasyfikacja grup:
naturalne - rodzina, grupa rówieśnicza, kliki, bandy osiedlowe
sformowane - powstałe pod wpływem zewnętrznego celu:
oddziaływania - tworzone dla zaspokojenia potrzeb społeczno-emocjonalnych swoich członków
zadaniowe - nastawione na wykonanie prac, do których zostały stworzone
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Według Aleksandra Kamińskiego, wyróżnić możemy 3 odmiany pracy grupowej:
rozwojowo - wychowawcza, grupy te mają na celu wspierać rozwój osobowości jednostek, które mniej lub bardziej świadomie identyfikują się ze stylami i wartościami przyjmowanymi przez daną grupę
rewalidacyjna, stosowana jest tu praca rozwojowo - wychowawcza, w celu oddziaływania na takie jednostki, które są bądź to fizycznie, bądź społecznie
niedostosowane; celem jest tutaj usprawnienie społecznego funkcjonowania takich jednostek
psychoterapeutyczna, zadaniem takiej grupy jest usprawnienie psychicznego funkcjonowania jednostki w oparciu o techniki zaczerpnięte z psychologii klinicznej w odniesieniu do lżejszych przypadków
Metoda grupowa polega na wspólnym rozwiązywaniu problemów, kształtowaniu wzorów stosunków interpersonalnych, wyrażaniu swoich emocji i uczuć
w określonych sytuacjach życiowych. Dąży się do umocnienia zdolności uczestników do samodzielnego funkcjonowania jako niezależnej jednostki oraz członka grupy. Istotą metody grupowej jest wykorzystywanie naturalnego dynamizmu właściwej grupy.
4. AKTYWIZACJA, AKTYWNOŚĆ - aktywność to zdolność do działania, działalność, podejmowanie inicjatywy, swoista energia, pojęcie nierozerwalnie złączone z jakimś czynem; aktywizacja oznacza wzmaganie (również aktywności), uaktywnianie się (ponieważ „aktywizować” równa się: pobudzać do działania, ożywiać, czynić aktywnym).
W psychologii „aktywność” to działanie, które determinowane jest czynnikami osobowościowymi. Może być to więc sposób poznawania społecznej rzeczywistości, ogólna właściwość psychiczna, przejawiająca się w działaniu (w aspekcie fizycznym: zachowania, czyny, reakcje i intelektualnym: idee, myśli, inicjatywy, pomysły).
Aktywność społeczna:
działalność w zakresie spraw społecznych (niezawodowych), jest wtedy zwana „pracą społeczną”, „działalnością społeczną” i związana jest
z odróżnieniem czasu pracy i czasu wolnego
wszelka aktywność ludzka to aktywność społeczna, o ile ma miejsce
w społeczeństwie i mu służy
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Z. Maciąg: aktywność społeczna to gotowość do działania, bądź też samo działanie o charakterze fizycznym bądź intelektualnym, które zmierza do
przekształcenia rzeczywistości oraz przynosi efekty jednostce działającej
i społeczeństwu.
Można rozróżnić aktywność typu ekspresyjnego, która służy realizacji wspólnych upodobań ludzi podejmujących zbiorowe działania oraz aktywność typu instrumentalnego, która nastawiona jest na realizację interesów grupy, pewnych wspólnych celów. Poza tym aktywność może być sformalizowana oraz niesformalizowana - doraźna, spontaniczna, bez formalnych ram czy trwałej struktury uczestnictwa.
Aktywizacja to pojęcie, które pojawia się najczęściej w odniesieniu do lokalnych społeczności, a zatem występuje na gruncie socjologii. Aktywizacja i rozwój lokalnych społeczności ma na celu dążenie do wspólnego dobra mieszkańców.
W ujęciu pedagogiki społecznej, aktywność jest konsekwencją właściwego wychowania dziecka, tak jak twórcze myślenie. Aktywizacja wychowawcza środowiska jest zaś synonimem pobudzania sił społecznych tego środowiska.
Istnieje wiele czynników, które warunkują aktywność społeczną. Pedagogika społeczna zwraca szczególną uwagę na czynniki ogólnospołeczne, warunkujące charakter i stopień rozwoju aktywności społecznej:
potrzeby pomocy materialnej ludziom niezdolnym do samodzielnego utrzymania się
potrzeby opiekuńczo-wychowawcze młodego pokolenia
potrzeby techniczno-cywilizacyjne społeczności lokalnych
potrzeby twórczego uczestnictwa jednostek w szeroko pojętym zarządzaniu sprawami społecznymi.
5. MEDIACJA - pośredniczenie w sporze, które ma na celu ułatwienie stronom dojście do porozumienia. Jest to jedna z metod profilaktyki społecznej. Strony uwikłane w konflikt, dzięki mediacjom i pomocy mediatora mają realny wpływ na podejmowane w ich sprawie decyzje. Mediator to pośrednik, którego zadaniem jest doprowadzenie do kompromisu i osiągnięcie porozumienia. Konflikt traktowany jest tu jako narzędzie osiągania zmian, zaś kluczowe są zagadnienia sprawiedliwości
i uczciwości. Mediatorem może być tylko i wyłącznie osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje i uprawnienia, a także jest akceptowana przez obie strony konfliktu.
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Procedura postępowania mediacyjnego:
rozpoczęcie mediacji - przedstawienie stronom konfliktu podstawowych zasad mediacji (zadanie mediatora)
definicja konfliktu - określenie obszaru zgody i niezgody
negocjacje - stosowanie podejścia problemowego od identyfikacji potrzeb każdej strony, przez poszukiwanie sposobów ich zaspokajania, do ich oceny
osiągnięcie porozumienia - spisanie umów przedstawiających zobowiązania stron, terminy wykonania uzgodnionych zadań oraz określenie konsekwencji niewywiązywania się z tych zadań
Mediacja może być również środkiem reagowania na przestępczość. Poprzez dobrowolną konfrontację sprawcy z pokrzywdzonym (face to face), przestępca może zrozumieć popełniony czyn oraz uświadomić sobie swoją winę. Jednym z głównych celów takiej mediacji jest naprawienie bądź zrekompensowanie krzywdy lub szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu.
6. RATOWNICTWO - forma doraźnej reakcji społecznej w razie nagłego nieszczęścia dotykającego jednostki lub klęski pewnej zbiorowości społecznej, ma ona na celu likwidację pierwszych skutków zaistniałej kryzysowej sytuacji, która może być spowodowana bądź to naturalnymi zdarzeniami, bądź zagrożeniami katastrofalnymi.
Katastrofa to sytuacja, w której nagłemu zakłóceniu ulegają codzienne wzory życia
i w rezultacie powstaje konieczność dostarczenia ludziom pomocy, ochrony, pożywienia, schronienia, opieki medycznej i socjalnej. Człowiek w obliczu niespodziewanego nieszczęścia traci kontrolę nad tym, co się wokół niego dzieje
i oczekuje pomocy z zewnątrz. Aby zapobiec załamaniom, potrzebna jest mobilizacja środowiska i jednostek, które w nim egzystują.
J. Szmagalski: kompetencje ratownicze: umiejętność zaspokajania potrzeb biologicznych (jedzenie, picie, ubranie), rozumienie reakcji poszkodowanych, umiejętność komunikowania się z nimi i okazywania im wsparcia psychospołecznego, przestrzegania zasad akceptacji, samookreślania się poszkodowanego, ochrony dóbr osobistych, zespołowego działania, umiejętność diagnozy pedagogicznej, współpraca z wolontariuszami.
Ogólnie rzecz ujmując, ratownictwo to ogół sposobów i środków ułatwiających przełamywanie pierwszych skutków sytuacji kryzysowych oraz przysposabiających poszkodowanych do korzystania z wielostronnej
i długofalowej pomocy społecznej.
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
7. SŁUŻBA SPOŁECZNA - sieć powiązanych ze sobą służbowo bądź funkcjonalnie albo pozostających w układach komplementarnych urzędów, organizacji pozarządowych, niesformalizowanych grup zadaniowych bądź pojedynczych osób, które z profesjonalnego obowiązku, na zasadzie wolontariatu czy z własnej woli i pod własnym sumptem realizują w granicach swojej kompetencji, pod kontrolą prawa lub tylko sumienia, działania polegające na pomaganiu jednostkom i grupom społecznym w odzyskaniu poczucia własnej wartości, unikaniu skutków bezradności, w usprawnianiu bądź odzyskaniu zdolności społecznego funkcjonowania przed odpowiednio dobrane czynności wspierające, wyręczające, ochraniające, rehabilitacyjne czy korekcyjne, a także na tworzeniu makrostrukturalnych i środowiskowych warunków potrzebnych do osiągnięcia tych celów.
8. SIŁY LUDZKIE - pojęcie wprowadzone do pedagogiki społecznej przez Helenę Radlińską. Siły ludzkie oraz środowisko społeczne to podstawowe czynniki wpływające na proces wychowawczy. Wychowanie ma służyć przygotowaniu obywateli do udziału we wspólnym dziele - stanowieniu postępu, cele jednostkowe należy godzić z celami narodowymi i ogólnospołecznymi.
A. Kamiński - konkretyzacja pojęcia w dwóch zakresach znaczeniowych:
1) cecha pewnych jednostek czy grup motywowanych jakimś zachowaniem lub ideą, wyrażająca się w zachowaniach przywódczych
2) cecha, której brak pewnym jednostkom, upośledzonym przez los, warunki społeczne, historię.
Literatura anglojęzyczna rozwija koncepcje budzenia sił ludzkich, określanych jako empowerment:
proces, czyli metodyczne oddziaływania polegające na wzmacnianiu do obrony samodzielnego zabiegania o swoje potrzeby ludzi słabych, społecznie czy ekonomicznie niewydolnych, upośledzonych lub krzywdzonych, także na wzmacnianiu zdolności do wywierania wpływów politycznych
stan będący rezultatem tego procesu
Przeciwieństwem słowa empowerment jest bezsilność, czyli brak kontroli jednostki nad jej życiem, bądź ważnym jego aspektem (np. wyuczona bezradność).
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
9. SUPERWIZJA - pojęcie oznaczające nadzór, kontrolę, kierowanie; metoda kierowania polegająca na usprawnianiu produktywności pracowników.
W psychoterapii jest to metoda szkolenia psychoterapeutów, polegająca na długofalowych, regularnych spotkaniach uczących się z doświadczonymi specjalistami - superwizorami, które służą uczącym się w doskonaleniu zdobywanych umiejętności. Istotą tego pojęcia jest rozwiązywanie problemów.
Praca socjalna uznaje superwizję za edukacyjny proces, podczas którego osoba
z dużym doświadczeniem bierze na siebie odpowiedzialność za szkolenie osoby
z mniejszym doświadczeniem.
Superwizja jako metoda zwiększania:
zawodowej sprawności pracowników socjalnych - funkcje: edukacyjna (aktualizacja wiedzy i umiejętności potrzebnych w pracy), wspierająca (pomoc w opanowaniu emocji i psychologicznych trudności związanych
z wykonywaniem pracy), konsultacyjna (udostępnianie kompetencji innych specjalistów przy rozwiązywaniu problemów),
efektywności placówek pracy socjalnej - funkcje: edukacyjna, wspierająca, organizatorska (koordynacja i kontrola wykonywania przez pracowników socjalnych zadań placówki)
Zasady superwizji są jasno określone. Obowiązują restrykcyjne limity dotyczące liczby spotkań z superwizorami, czasu i programu szkoleniowego. W placówkach socjalnych, pracownicy przechodzą przez obowiązkowe szkolenia.
10. WOLONTARIAT - działania, za które nie otrzymuje się wynagrodzenia, praktyka odbywana w celu nauczenia się zawodu. Dziś jest to bezpłatna, dobrowolna, świadoma i ochotnicza praca, świadczona stale bądź okazjonalnie na rzecz innych ludzi. Źródłami woluntaryzmu można nazwać ideę filantropii rozwijane w starożytnej Grecji i Rzymie oraz chrześcijańską ideę dobroczynności na rzecz ubogich, chorych i potrzebujących jakiejkolwiek pomocy.
Motywacje wolontariuszy:
altruistyczna - dopełnienie własnego życia bezinteresowną pracą dla innych, chęć bycia potrzebnym
zadaniowa - neutralizowanie niedostatku, powinność zawodowa
ideologiczna - przeżycie religijne, rodzinne wzory pomocy innym
egoistyczna - niezadowolenie z siebie podczas sprawowania opieki nad kimś bliskim, potrzeba sprawdzenia się
afiliacyjna - poszukiwanie kontaktów z innymi ludźmi
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Wolontariusze pracują we wszystkich dziedzinach życia społecznego, a ich zachowania i działania mają zazwyczaj charakter polimotywacyjny. Ich praca to wymagająca i trudna służba społeczna, wymaga chęci, zaangażowania, zdeterminowania, wrażliwości, wytrzymałości, empatii, wyrozumiałości, cierpliwości i dyscypliny emocjonalnej.
Wolontariat to również zespół wartości, czyli poczucie pełnienia misji. Poczucie takie musi towarzyszyć w szczególności pracy w organizacjach nie nastawionych na zysk, w których płace są stosunkowo niskie.
11. PRACA SOCJALNA - działalność zawodowa, mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w
społeczeństwie, poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie
warunków sprzyjających temu celowi (Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 6, pkt 12.)
Praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin
w ich środowisku społecznym. Praca socjalna prowadzona jest:
1) z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej;
2) ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji
działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokajania potrzeb członków
społeczności.
Praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny.
W pracy socjalnej wykorzystuje się właściwe tej działalności metody i techniki,
stosowane z poszanowaniem godności osoby i jej prawa do samostanowienia.
Praca socjalna świadczona jest osobom i rodzinom bez względu na posiadany
dochód (Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 45.).
12. POMOC SPOŁECZNA - jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej,
współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi (Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 2.).
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Zasady pracy socjalnej
1. Akceptacja klienta - fundamentalna zasada pracy socjalnej, oznaczająca tolerancyjne rozumienie klientów. Pracownicy socjalni, znając wartości, potrzeby
i cele, którymi kierują się klienci, odnoszą się do nich w sposób rozważny i ludzki. Pracownik socjalny, który postępuje w sposób akceptujący to taka osoba, która posiada zdolność empatii, jest w stanie dostrzec i zarazem zrozumieć wszystkie okoliczności, w jakich funkcjonuje klient (co obejmuje zarówno słabości jak i mocne strony, pożądane oraz nieatrakcyjne cechy, cechy pozytywne i negatywne, konstytutywne i destrukcyjne aspekty zachowania).
Akceptacja klienta to budowanie na cechach stanowiących jego siłę oraz rozpoznawanie i uznawanie jego potencjalnych możliwości rozwoju i wyzwań
w tym zakresie istniejących, to przyznawanie prawa do godności i wartości, szacunek.
Akceptacja w relacji zawodowej objawia się w szczerym zainteresowaniu, uważnym słuchaniu czy intencjonalnym reagowaniu, dzięki czemu uznajemy punkt widzenia drugiej osoby i tworzymy swoisty klimat zaufania. U niektórych osób jednak, akceptacja wywołuje poczucie zagrożenia, może wywołać lęk w szczególności u tych jednostek, które miały w przeszłości nieudane związki i relacje z innymi, lub też często czuły się wyalienowane. Osoby takie będę reagować na postawę pracownika socjalnego reprezentującą akceptację z ambiwalentnymi uczuciami i poczuciem strachu.
2. Afirmacja indywidualności - oznacza uznanie i docenienie wyjątkowych cech klienta, ponieważ każdy ma prawo być traktowany jako indywidualna
i konkretna osoba ludzka. Każda osoba ma swój system wartości, doświadczenia życiowe i instytucjonalne, potrzeby, a zdolności radzenia sobie z przeciwnościami również są bardzo różne. W pracy socjalnej praktykujący ją stosują z konieczności uogólnione rozumienie problemów, sytuacji, jednakże w praktyce, pracownicy socjalni muszą brać pod uwagę konkretne i niepowtarzalne okoliczności, związane z danym przypadkiem, lub też sytuacje, gdzie dana sytuacja wymaga odpowiedniej adaptacji uogólnionych schematów postępowania.
Zachowania pracownika socjalnego powinny odzwierciedlać przekonanie, że klienci traktowani są jako indywidualności posiadające swoje prawa i potrzeby, nie zaś jako
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
przedmioty, „przypadki”. Klienci oczekują zrozumienia i niepodzielnej uwagi. Indywidualizacja wymaga wolności od nastawień i uprzedzeń, unikania „przyklejania etykietek” i podejścia stereotypowego oraz uznania i doceniania różnorodności, jak również wiedzy na temat ludzkich zachowań.
3. Celowe wyrażanie uczuć i odczuć - klienci muszą mieć możliwość swobodnego i nieskrępowanego wyrażania swoich uczuć i odczuć w relacji
z pracownikiem socjalnym. Jest to niezbędne, gdyż emocje stanowią integralną część ludzkiego życia, zaś ludzie doświadczają pełnej gamy uczuć. Pracownicy socjalni muszą nakłaniać swoich klientów do wyrażania uczuć w sposób celowy. Należy dotrzeć do uczuć i motywacji, które leżą u podstaw zaistniałych faktów.
Wyrażanie uczuć musi odbywać się w sposób celowy - musi być uzasadnione samym procesem rozwiązywania problemów. Celem tym może być po prostu ulżenie napięciu, co pozwoli klientowi na podejmowanie działań o charakterze konstruktywnym i pozytywnym. Dla wielu ludzi, wyrażanie swoich uczuć ma charakter oczyszczający, co pozawala im ujawnić problem we właściwy sposób. Wyrażanie uczuć może również wytworzyć związki w ramach relacji skierowanej na udzielanie pomocy.
4. Postawa nie oceniająca - zasada powstrzymywania się od ocen opiera się na przekonaniu, że funkcja pracy socjalnej nie polega na przypisywaniu winy lub niewinności, czy też odpowiedzialności za wywoływanie problemów lub potrzeb, choć zawarte są w niej oceny wartościujące postawy, standardy lub też działania jednostki.
Pracownicy socjalni nie osądzają nikogo negatywnie czy też pozytywnie, czy też jako osoby wartościowe czy bezwartościowe, w rzeczy samej dokonują wszak każdego dnia profesjonalnych ocen dotyczących między innymi alternatywnych możliwości rozwiązań i sposobów szukania rozwiązań.
Wstrzymywanie się od oceniania jest zawsze zasadą operacyjną obowiązującą pracownika socjalnego. Jednakże zdarzają się okoliczności wymagające stosowania tej zasady ze szczególnym wyczuciem, na przykład gdy klient jest zdemoralizowany, odczuwa napiętnowanie lub też uważa, że należy go obwiniać.
Chociaż powstrzymywanie się od oceniania ma swoje znaczenie w całym procesie udzielania pomocy, jest ono szczególnie ważne w jego fazach początkowych. Badania wykazują, że najważniejsze są pierwsze wrażenia, mają one trwałe skutki
i działają jako „ekran”, przez który filtrowane są kolejne interakcje. Wstrzymywanie
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
się od oceniania w początkowych kontaktach na znaczenie zasadnicze dla zbudowania efektywnej, trwałej relacji z klientem.
Powstrzymywanie się od ocen jest zasadą, która powinna byś stosowana powszechnie, choć preferencje osobiste pracowników socjalnych mogą utrudniać jej stosowanie w praktyce.
5. Obiektywizm - zasada praktyczna badania sytuacji bez osobistych preferencji, jest ściśle powiązany z powstrzymywaniem się od oceniania. Aby być obiektywnymi w prowadzonych obserwacjach i analizie sytuacji, pracownicy socjalni muszą unikać wprowadzania odczuć osobistych i uprzedzeń do swoich relacji z klientami.
Skrzywienie zdolności oceniania może spowodować, że pracownicy socjalni będą preferować jedno rozwiązanie w stosunku do innych.
6. Kontrolowanie zaangażowania emocjonalnego - zasada, na którą składają się trzy komponenty: wrażliwość na odczucia i uczucia wyrażane lub nie wyrażane, zrozumienie oparte na wiedzy o zachowaniach ludzkich oraz reakcja kierująca się zasadą celowości i wiedzy. Nie kontrolowaną reakcję emocjonalną możemy umieścić w układzie, z którego z jednej strony znajdzie się brak zainteresowania klientem - obojętność, zaś z drugiej nadmierna identyfikacja
z klientem i jego punktem widzenia.
Osoba o podejściu chłodno-obiektywnym traktuje inne osoby jak rzeczy, czyli takie jednostki, które można przestudiować, którymi da się manipulować, a może
w pewien sposób zmienić.
Jeżeli natomiast pracownik socjalny nadmiernie identyfikuje się z klientem, nie jest
w stanie przeprowadzić granicy między swoimi obowiązkami a obowiązkami klientów w zakresie rozwiązywania problemów. Nadmierna identyfikacja emocjonalna kłóci się z zasadą obiektywności i neutralności.
Kontrolowane zaangażowanie emocjonalne osiąga się przez empatię. Pracownik „współodczuwa” z klientem, to jest wyczuwa i reaguje na jego odczucia i uczucia. Empatia jest antytezą obwiniania, wprowadza dynamizm powodujący rozróżnienie pomiędzy współczuciem a użalaniem się nad kimś.
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
7. Samostanowienie - zasada oparta na uznaniu praw oraz potrzeb jednostek, które są klientami pracowników socjalnych, co do wolności dokonywania autonomicznych wyborów i podejmowania decyzji. Każdy pracownik socjalny jest odpowiedzialny za zbudowanie takich relacji z klientem, aby możliwe było dokonywanie wyborów.
Istnieją pewne ograniczenia dotyczące możliwości samostanowienia klientów. Jednym z takich ograniczeń jest zdolność do podejmowania pozytywnych
i konstruktywnych decyzji, które w żadnym wypadku nie naruszają prawa, czy
to moralnego czy cywilnego.
8. Dostęp do zasobów - aby móc sprostać wyzwaniom, jakie stawia nam życie
i rzeczywistość oraz realizować własne możliwości i cele, każdy z nas potrzebuje dostępu do określonych zasobów i możliwości.
Pracownicy socjalni wzywani są do działania na rzecz zapewnienia wszystkim potrzebnych zasobów, usług oraz możliwości. Zaangażowanie się w udostępnianie środków wszystkim ludziom jest zgodne z zasadami godności, samostanowienia
i wartości jednostki.
9. Poufność - prawo do prywatności, zasada, która mówi o tym, że klient musi wyrazić zgodę na to, aby jakiekolwiek informacje dotyczące jego tożsamości, treści prowadzonych z nim rozmów czy opinii profesjonalistów, mogły zostać ujawnione. Zazwyczaj poufność związana jest z konkretną sytuacją i okolicznościami i rzadko ma charakter absolutny. Zachowanie poufności jest niezbędne do wytworzenia atmosfery zaufania pomiędzy pracownikiem socjalnym a klientem, co skutkuje efektywną relacją roboczą.
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
Służby społeczne i pracownicy socjalni
1. Rodzaje służb
Jan Rosner: służby społeczne to wszystkie instytucje i organizacje, które działają na polu polityki społecznej (w ścisłym tego słowa znaczeniu), więc bez służby zdrowia, szkół oraz innych instytucji oświatowych i wychowawczych, instytucji sportowych i rekreacyjnych.
Służby społeczne to zorganizowane, względnie trwałe i wyspecjalizowane zespoły ludzi, które działają w ścisłym związku lub w ramach pewnych instytucji i organizacji, a których zadaniem jest wspomaganie jednostki, rodziny czy innych grup i zbiorowości w sytuacjach, gdy nie mogą one z powodów bądź to obiektywnych bądź subiektywnych, zaspokoić swoich potrzeb na wystarczającym poziomie lub w zadowalającej formie.
Służby społeczne:
zinstytucjonalizowane (państwowy system pomocy społecznej, kościelne organizacje charytatywne, fundacje)
niezinstytucjonalizowane (pomoc rodzinna i sąsiedzka, nieformalne grupy samopomocowe)
** ze względu na źródło finansowania możemy podzielić służby społeczne na:
społeczno-publiczne - finansowane z podatków
niepubliczne - opłacane bezpośrednio z pieniędzy prywatnych
** jeszcze inne kryterium - również finansowe - dzieli służby społeczne na te, które mają charakter komercyjny i nastawione są na zysk oraz takie, które nie są nakierowane tylko i wyłącznie na własny interes - instytucje non-profit.
**ze względu na miejsce działania dzielimy służby społeczne na:
zakładowe służby socjalne - działające w miejscu pracy
terenowe służby społeczne - funkcjonujące w miejscu zamieszkania
Sfery aktywności służb społecznych:
- pomoc społeczna - realizowana w formie otwartej i zamkniętej przez zawodowych pracowników socjalnych, działaczy społecznych
- służba zdrowia - asystenci socjalni w szpitalach ogólnych i psychiatrycznych, pielęgniarki środowiskowe, osoby współpracujące z ludźmi uzależnionymi, pomocnicy inwalidów
- wymiar sprawiedliwości - kuratorzy zawodowi i społeczni, patronat nad więzieniami, grupy Anonimowych Alkoholików w zakładach karnych
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
- edukacja i wychowanie - pedagodzy szkolni, poradnie społeczno-wychowawcze, pracownicy socjalni w domach dziecka, świetlice środowiskowe
- zatrudnienie - pracownie społeczno-zawodowe, stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych
- pomoc rodzinie i jednostce w sytuacjach kryzysowych - poradnie rodzinne, telefony zaufania, grupy samopomocowe
2. Zadania i role pracownika socjalnego
Pracownikiem socjalnym może być osoba, która posiada dyplom uzyskania tytułu
zawodowego w zawodzie pracownik socjalny, dyplom wyższej szkoły zawodowej
o specjalności praca socjalna lub ukończone studia wyższe o specjalności praca socjalna, na jednym z kierunków: pedagogika, politologia, psychologia, socjologia lub nauki o rodzinie (Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 116.).
Zawód pracownika socjalnego, z racji zatrudnienia w różnych instytucjach
i wykonywania różnorodnych zadań, wymaga realizacji wielu funkcji:
diagnostyczna - rozpoznanie potrzeb
planistyczna - układanie planów pomocy
terapeutyczna - prowadzenie poszczególnych przypadków i grup
edukacyjna - szkolenie współpracowników i samokształcenie
administracyjna
organizacyjna
koordynatorska - wobec różnych podmiotów pracy socjalnej
usługowo-opiekuńcza
decyzyjna
kontrolna
doradczo-informacyjna
Do zadań pracownika socjalnego należy w szczególności:
1) praca socjalna;
2) dokonywanie analizy i oceny zjawisk, które powodują zapotrzebowanie na
świadczenia z pomocy społecznej oraz kwalifikowanie do uzyskania tych
świadczeń;
3) udzielanie informacji, wskazówek i pomocy w zakresie rozwiązywania
spraw życiowych osobom, które dzięki tej pomocy będą zdolne samodzielnie
rozwiązywać problemy będące przyczyną trudnej sytuacji życiowej;
skuteczne posługiwanie się przepisami prawa w realizacji tych zadań;
4) pomoc w uzyskaniu dla osób będących w trudnej sytuacji życiowej poradnictwa
Teoretyczne podstawy pracy socjalnej
dotyczącego możliwości rozwiązywania problemów i udzielania pomocy przez właściwe instytucje państwowe, samorządowe i organizacje pozarządowe oraz wspieranie w uzyskiwaniu pomocy;
5) udzielanie pomocy zgodnie z zasadami etyki zawodowej;
6) pobudzanie społecznej aktywności i inspirowanie działań samopomocowych
w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych osób, rodzin, grup
i środowisk społecznych;
7) współpraca i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania
i ograniczania patologii i skutków negatywnych zjawisk społecznych, łagodzenie
skutków ubóstwa;
8) inicjowanie nowych form pomocy osobom i rodzinom mającym trudną sytuację
życiową oraz inspirowanie powołania instytucji świadczących usługi służące poprawie sytuacji takich osób i rodzin;
9) współuczestniczenie w inspirowaniu, opracowaniu, wdrożeniu oraz rozwijaniu
regionalnych i lokalnych programów pomocy społecznej ukierunkowanych na podniesienie jakości życia.
Przy wykonywaniu zadań pracownik socjalny jest obowiązany:
1) kierować się zasadami etyki zawodowej;
2) kierować się zasadą dobra osób i rodzin, którym służy, poszanowania ich godności i prawa tych osób do samostanowienia;
3) przeciwdziałać praktykom niehumanitarnym i dyskryminującym osobę, rodzinę
lub grupę;
4) udzielać osobom zgłaszającym się pełnej informacji o przysługujących im świadczeniach
i dostępnych formach pomocy;
5) zachować w tajemnicy informacje uzyskane w toku czynności zawodowych,
także po ustaniu zatrudnienia, chyba że działa to przeciwko dobru osoby lub
rodziny;
6) podnosić swoje kwalifikacje zawodowe poprzez udział w szkoleniach i samokształcenie
(Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 119.).
Pracownik socjalny korzysta z prawa pierwszeństwa przy wykonywaniu swoich zadań
w urzędach, instytucjach i innych placówkach. Organy są obowiązane do udzielania pracownikowi socjalnemu pomocy w zakresie wykonywania tych czynności.
Pracownikowi socjalnemu przysługuje ochrona prawna przewidziana dla funkcjonariuszy
publicznych.
Pracownikowi socjalnemu zatrudnionemu w ośrodku pomocy społecznej lub
w powiatowym centrum pomocy rodzinie, do którego obowiązków należy praca socjalna oraz przeprowadzanie rodzinnych wywiadów środowiskowych, jeżeli przepracował nieprzerwanie
i faktycznie co najmniej 5 lat, przysługuje raz na dwa lata dodatkowy urlop wypoczynkowy
w wymiarze 10 dni roboczych (Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 12.03.2004, art. 121.).
1