SPIS TREŚCI

1.WPROWADZENIE

1. WPROWADZENIE

Rozszerzenie uprawy lasu na grunty użytkowane dotychczas rolniczo ma swoje głębokie uzasadnienie i to zarówno ekonomiczne, jak i ekologiczne. Uzasadnienie ekonomiczne to oczywiście potrzeba jakiegoś zagospodarowania i wykorzystania obszarów, na których produkcja płodów rolniczych stała się lub staje się nieopłacalna, niewystarczająco efektywna. Z taką sytuacją mamy oczywiście do czynienia na glebach rolniczo najsłabszych. Na glebach tych nawet intensywne nawożenie mineralne (NPK), mimo że początkowo (szczególnie w latach obfitujących w opady) daje zadowalające wyniki, po pewnym czasie przestaje jednak wystarczająco skutkować. Plony stają się coraz niższe, nie przynoszą spodziewanego zysku, a nawet nie dają niekiedy szansy na zwrot poniesionych nakładów. Utrzymanie na tego rodzaju glebach produkcji rolniczej byłoby oczywiście możliwe, wymagałoby jednak stosowania jakiś, zwykle bardzo kosztownych, melioracji użyźniających. Ponieważ te jednak są znacznie bardziej efektywne, a więc i bardziej opłacalne, na glebach średniej i dobrej jakości, jest zrozumiałe, że zainteresowanie producentów rolnych glebami najsłabszymi spada. Stwarza to możliwość przejmowania tych gleb przez leśnictwo i leśnego ich zagospodarowania.

Za zalesianiem marginalnych, nieopłacalnych rolniczo gruntów przemawiają również, jak wspomniano wyżej, względy ekologiczne. Chodzi mianowicie o to, że w miarę liczącego się zwiększania lesistości kraju (możliwego przecież przede wszystkim przez zalesianie gruntów porolnych) oczekiwać można intensyfikacji korzystnego i pożądanego oddziaływania lasów na środowisko przyrodnicze, a więc zaistnienia tych wszystkich zjawisk, które w dużym uproszczeniu dadzą się przedstawić jako :

• wpływanie lasu na łagodzenie niekorzystnego bilansu wodnego, obniżanie ekstremalnych wielkości przepływu wód powierzchniowych oraz utrzymywanie pożądanego poziomu wód gruntowych i głębinowych;

• przeciwdziałanie obserwowanym już na znacznych obszarach procesom erozji i stepowienia gleb;

• przeciwdziałanie postępującym procesom ogólnej degradacji gleby oraz stymulowanie pozytywnych procesów glebotwórczych;

• korzystne modyfikowanie mikroklimatu we wnętrzu lasu i na obszarach do niego przylegających;

• polepszanie warunków życia populacji ludzkiej na obszarach zurbanizowanych i uprzemysłowionych, a także - zaspokajanie jej potrzeb w zakresie wypoczynku w środowisku przyrodniczym.

Wspomnieć by tu trzeba również nie dający się przecenić wpływ lasu na oczyszczanie atmosfery, gleby i wód z emitowanych, przy różnych formach działalności przemysłowej człowieka, toksycznych substancji chemicznych. Tu jednak należy zaznaczyć, że to korzystne oddziaływanie odbywa się z reguły kosztem lasu. Las płaci za pełnienie tej funkcji zawsze jakimś pogorszeniem warunków swej własnej egzystencji, a w skrajnych przypadkach - nawet jej ustaniem.

Przy rozważaniu ekologicznych wartości lasu zasadne staje się pytanie o najbardziej korzystny stosunek wielkości jego powierzchni do całkowitej powierzchni kraju, a więc o tzw. optymalny wskaźnik lesistości. Przy dzisiejszym stanie wiedzy obiektywne ustalenie takiego wskaźnika jest właściwie niemożliwe. Nie potrafimy bowiem, jak dotychczas, sformułować potrzebnych do tego celu jednoznacznych kryteriów. W zależności od punktu widzenia i kierunku rozważań można uzyskiwać zdecydowanie różniące się wielkości. Precyzowanie pożądanej lesistości dla Polski opieramy więc głównie na tym, że aktualna, wynosząca 27,8%, powinna być zwiększona przynajmniej do takiej, z jaką mamy do czynienia w pozostałej części Europy (bez europejskiej części byłego Związku Radzieckiego), to jest do około 30%.

Osiągnięcie takiego wskaźnika wymagałoby zalesienia około 730 tysięcy hektarów nieprzydatnych rolnictwu gruntów. Według statystyk powierzchnia gruntów nieopłacalnych dla produkcji rolniczej, a także innych nieużytków, jak np. grunty ulegające erozji wodnej czy również obszarów, które powinny być zalesione dla optymalnego ukształtowania warunków agroekologicznych i ekonomiczno-produkcyjnych w rolnictwie - sięga nawet 4,5 miliona hektarów, a więc znacznie przekracza wymaganą wielkość.

Postępowanie hodowlane przy uprawie lasu na gruntach porolnych ma w efekcie końcowym doprowadzić do powstania ekosystemu leśnego. Według przeważających opinii nie będzie to jednak możliwe do osiągnięcia w czasie trwania pierwszego pokolenia drzew wprowadzonych na tego rodzaju obszary. Oznacza to, iż przy restytucji lasu na grunty pozostające dotychczas w użytkowaniu rolniczym możemy mieć do czynienia z koniecznością wykonywania zarówno prac dotyczących zakładania upraw (zalesiania), jak również szeregu innych czynności wynikających z potrzeby pielęgnowania istniejących już drzewostanów, przebudowy częściowej lub całkowitej drzewostanów zniszczonych przez choroby i szkodniki, i wreszcie - ochrony istniejących nasadzeń.

Jest przy tym oczywiste, iż odnoszące się do tych zagadnień i wykonywane w terenie prace musi cechować pewna odmienność od tego, co zalecane jest w normalnej gospodarce leśnej. Informacje uwzględniające tę odmienność zostały zamieszczone w dalszej części niniejszej pracy.

1. Rys historyczny

Lasy współczesne są wynikiem długotrwałego ścierania się wpływów dwóch, często przeciwstawnych, czynników rozwoju: naturalnych i cywilizacyjnych.

Przez ok. 10 tysięcy lat - od czasu ustąpienia lodowców aż do czasów wczesnofeudalnych, proces lasotwórczy na ziemiach polskich odbywał się pod dominującym wpływem czynników naturalnych. Dopiero rozwój pasterstwa, osadnictwa, gospodarki żarowej, folwarków, floty i eksportu zbóż przyczyniał się do zwiększenia plądrowniczego wyrębu lasów. Drewno, które początkowo służyło do wypalania popiołów, pędzenia smoły i dziegciu, stawało się z czasem bazą rozwoju osadnictwa i budowy okrętów, w tym także eksportu wyrobów drzewnych: wańczosu, klepki itp. Proces eksploatacji lasów i zajmowania gruntów leśnych pod uprawę rolną nasilał się aż do połowy XVIII w. Dopiero pod koniec XVIII w. niektórzy właściciele ziemscy zaczęli tworzyć gospodarstwa leśne prowadzone w sposób zapewniający odnawialność zasobów i ciągłość korzyści z lasu.

Odnawialność lasu zmierzała do zapewnienia ciągłości produkcji i pozyskiwania drewna użytkowego. Preferowano więc gatunki iglaste, a w szczególności sosnę na nizinach i świerka w górach. Wraz z ubywaniem powierzchni leśnej następowało zubożanie składu gatunkowego i struktury drzewostanów. Skutki wielkoobszarowych wylesień w postaci zmian klimatu lokalnego deficytu wodnego, erozji wodnej i wietrznej gleb, procesów stepowienia uświadamiały konieczność przywracania lasów na tereny podlegające procesom degradacji przestrzennej.

Proces ponownego zalesiania gruntów porolnych, głównie zdegradowanych, rozpoczął się w Polsce na przełomie ubiegłego i bieżącego stulecia (jeszcze w okresie zaborów), lecz w sposób zauważalny zaznaczył się dopiero w okresie międzywojennym. Z tamtego okresu pochodzą drzewostany sosnowe i świerkowe na gruntach porolnych V - VII klasy wieku.

Według wstępnego rozeznania BULiGL szacuje się, że do dziś zachowało się w Polsce ok. 300 tys. ha drzewostanów sosny i świerka założonych na gruntach porolnych przed wybuchem I wojny światowej. Ich stan jest zróżnicowany. Większość z nich jest w różnym stopniu opanowana przez hubę korzeni i podlega procesom destrukcji, ale są i takie, które w zadowalającej formie dotrwały do wieku rębności (łącznie ok. 3 tyś. ha).

W rysie historycznym lesistość Polski wynosiła:

w 1772 roku   - 31 700 tys. ha   - 43,2%,
w 1918 roku   - 8 969 tys. ha   - 23,1%,
w 1938 roku   - 8 623 tys. ha   - 22,2%,
w 1945 roku   - 6 470 tys. ha   - 20,8%,
w 1990 roku   - 8 670 tys. ha   - 27,8%.

Olbrzymie straty poniosło leśnictwo polskie w czasie wojen światowych, tylko w II wojnie władze okupacyjne wycięły około 190 mln m3 drewna wylesiając powierzchnię ok. 1000 tys. ha lasów.

W okresie powojennym wzrost lesistości został zapoczątkowany w 1947 roku.
Proces zalesiania gruntów porolnych i nieużytków właściwych postępujący w Polsce od zakończenia II wojny światowej można prześledzić na podstawie danych statystycznych zestawionych przez były Naczelny Zarząd Lasów Państwowych za okres od 1947 do 1991 r. i Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych za lata 1992 - 1999. Dane te w podziale na grunty rolne i nieużytki, państwowe i niepaństwowe, według lat zalesienia obrazuje i rys. 1.

Z zestawienia wynika, że największe nasilenie prac zalesieniowych miało miejsce w latach 1949 - 1967. W tym okresie zalesiono łącznie ponad 850 tys. ha gruntów porolnych i nieużytków, tj. ok. 45 tys. ha średnio rocznie. Z tego ok. 470 tys. ha stanowiły grunty państwowe (55%), a 380 tys. ha grunty prywatne (45%). W latach 1968 - 1980 tempo prac zalesieniowych znacznie osłabło do poziomu średnio 18 - 19 tys. ha rocznie, a w latach 1981 - 1993 do 5 - 8 tys. ha rocznie.

Łącznie w latach 1947 - 1999 zalesiono ok. 1296 tys. ha gruntów porolnych i nieużytków, w tym ok. 747 tys. ha gruntów państwowych i ok. 549 tys. ha gruntów nie stanowiących własności Skarbu Państwa.

Ponowny wzrost rozmiarów zalesień nastąpił po 1993 r. w następstwie wejścia w życie umów pożyczkowych zawartych pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju i Europejskim Bankiem Inwestycyjnym. W ramach tych umów oraz ze środków własnych budżet państwa przeznaczył na zalesienia państwowych gruntów porolnych odpowiednio

Tabela Nr 1. Zalesienia w Polsce w latach 1947 - 1998 (w tys. hektarów)

Lata	Grunty organizacji gospodarczej  "Lasy Państwowe"			Zalesienia gruntów poza Skarbem Państwa	Ogółem zalesienia	Udział % gruntów LP
		Grunty	Nieużytki					Razem
		porolne	właściwe					LP
1	2	3	4	5	6	7
1947 - 1960	204,1	87,8	291,9	213,2	505,10	57,79%
1961 - 1970	239,2	10,9	250,1	196,2	446,30	56,04%
1971 - 1980	86,3	6,5	92,8	69,6	162,40	57,14%
1981 - 1990	31,7	3,4	35,1	27,8	62,90	55,80%
1991 - 1995	32,44	1,34	33,78	17,49	51,27	65,89%
1996 - 1998	42,21	1,68	43,89	24,62	68,51	64,06%
Suma	635,95	111,62	747,57	548,91	1 296,48	57,66%

1.2. Założenia i przesłanki programu zwiększania lesistości w Polsce

Polska jako główną zasadę dalszego rozwoju społeczno - gospodarczego kraju przyjęła EKOROZWÓJ, określony w polityce ekologicznej i leśnej Państwa. Głównym celem w zakresie leśnictwa jest zachowanie trwałości ekosystemów leśnych i ciągłości ekologicznej ich obszarów, a także rozwijanie wszechstronnej użyteczności lasów.

Gospodarka leśna bardzo ściśle wiąże się z kształtowaniem krajobrazu, gdyż las jest jednym z głównych czynników wpływających na jego ostateczny kształt. Stąd las jako element środowiska powinien być wkomponowany w krajobraz z uwzględnieniem roli, jaką odgrywa lub powinien odgrywać w jego kształtowaniu.

Powiększenie powierzchni lasów wynika przede wszystkim z potrzeby wzmożenia ich korzystnego oddziaływania (funkcji) na całe środowisko przyrodnicze, w tym również na warunki życia człowieka. Szczególnie ważne są następujące zagadnienia:

• zwiększenie hydrologicznej roli lasu, poprawa bilansu wodnego kraju, wykorzystanie zjawiska retencji - w drodze zalesienia źródlisk i wododziałów (retencja wód opadowych w ściółce i glebie leśnej, zmniejszanie wpływu powierzchniowego, regulacja stanu wód w ciekach, a także zapobieganie zabagniania się terenów), 

• oczyszczanie powietrza, gleby, wód gruntowych i powierzchniowych z różnego rodzaju substancji chemicznych oraz szkodliwych dla człowieka drobnoustrojów, - wykorzystanie wpływu Iasu jako czynnika glebotwórczego oraz chroniącego glebę przed erozją wodną lub powietrzną, 

• wykorzystanie wpływu lasu jako czynnika modyfikującego mikroklimat, regulującego obieg CO_{2 i O2 w atmosferze,} 

• zaspokajanie potrzeb społecznych w zakresie rekreacji i turystyki oraz poprawa warunków życia w terenach uprzemysłowionych, 

• ochrona przyrody i jej zasobów, 

• racjonalne wykorzystanie nieprzydatnych w gospodarce rolnej gruntów.

Przystępując do opracowania programu wzrostu lesistości w Polsce starano się uwzględnić wszystkie wymienione czynniki, mające określone znacznie dla danego regionu kraju. Następnym uwarunkowaniem, które ma duże znaczenie dla kształtu przestrzennego programu jest rozpoznanie i zlokalizowanie podaży gruntów porolnych oraz zakwalifikowanie ich do zalesień (umieszczenie w planie przestrzennego zagospodarowania gminy). Kryterium decydującym jest tu uzyskiwania efektywność użytkowania rolniczego. Do zalesień przeznaczone będą grunty najsłabsze, nieopłacalne w produkcji rolnej bądź grunty zdegradowane przez przemysł, na których produkcja żywności ze względu na zagrożenie zdrowia człowieka musi zostać zaprzestana.

Istotne znaczenie ma również fakt występowania różnego rodzaju zagrożeń zewnętrznych: zanieczyszczeń przemysłowych powietrza atmosferycznego (pyły i gazy) i organizmów szkodliwych, które w niektórych rejonach kraju nabrały charakteru klęski ekologicznej. Na obszarach w różnym stopniu zatrutych, znajdujących się w stanie silnie zachwianej równowagi w pierwszej kolejności muszą powstawać środowiska zastępcze o charakterze zadrzewień i różnych agrocenoz.

Jednym z kierunków zagospodarowania takich obszarów jest uprawa plantacyjna szybkorosnących drzew leśnych.

Wszystkie wymienione założenia i przesłanki składają się na całość koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju, w której rozmieszczenie lasów rozpatrywane jest w skali regionalnej. Zaproponowano stworzenie "osnowy ekologicznej" opartej na obszarach przyrodniczych, których podstawą jest układ wodny kraju i obszary leśne.

2. ZAKŁADANIE UPRAW NA GRUNTACH POROLNYCH - PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI

Uznaje się za niezbędne, aby zakładanie upraw na gruntach porolnych było poprzedzone rozpoznaniem warunków glebowych umożliwiającym zakwalifikowanie zalesianego nieużytku do tzw. potencjalnego typu siedliskowego lasu. Zalecane jest uwzględniać przy tym także tzw. gleboznawczą klasyfikacje gruntów rolniczych, opierającą się na właściwościach gleb oraz warunkach fizjograficznych i określającą ich rolniczą wartość użytkową. I tak :

• gleby orne najsłabsze, a więc bielicowe, brunatne kwaśne, wytworzone z piasków luźnych, żwirów piaszczystych, płytkie i szkieletowe oraz najsłabsze mady (bardzo suche), słowem gleby klasy VI wg wspomnianej klasyfikacji, powinny być zaliczane do potencjalnego typu siedliskowego lasu boru świeżego (Bśw), przy czym występujące wśród nich gleby skrajnie suche - najczęściej na jakiś lokalnych wywyższeniach - wyróżniać trzeba jako potencjalny typ siedliskowy boru suchego (Bs);

• gleby orne słabe ( V klasy wg wspomnianej klasyfikacji), do których należą gleby bielicowe, płowe i brunatne wytworzone z piasków gliniastych, utworów pyłowych na piaskach - zalicza się do potencjalnego typu siedliskowego lasu boru mieszanego świeżego (BMśw). Również do tego typu zalicza się gleby bogatsze, IV i wyższej klasy jakości rolniczej.

Nietrudno zauważyć, że zgodnie z powyższym, do zalesień powinny być przeznaczone przede wszystkim porzucone grunty orne niezbyt wilgotne lub nawet suche. Natomiast klasyfikowane także w klasie V i VI gruntów ornych gleby podmokłe z wysokim poziomem wody gruntowej, czy również podmokłe grunty V i VI klasy użytków zielonych jako wymagające przed zalesieniem bardzo pracochłonnych i kosztownych melioracji ( takich jak np. okresowe uregulowanie stosunków wodnych za pomocą wysoce skomplikowanych specjalistycznych zabiegów uprawy gleby, a niekiedy też stosowania podsypek w miejscach sadzenia drzew) powinny być raczej pozostawione do sukcesji wtórnej (pasywna restytucja lasu). Można się bowiem spodziewać (świadczą o tym wyniki dotychczasowych, także polskich badań naukowych), że w efekcie trwania tego naturalnego procesu będą na nich powstawać, wprawdzie w długim czasie, różnego rodzaju zbiorowiska roślinne drzewiaste i krzewiaste, bardzo cenne w sensie ogólnoprzyrodniczym. Zresztą tereny, o których mowa, porzucone przez rolnictwo, są już teraz miejscem bytowania licznych gatunków zwierząt i pełnia ważne dla środowiska funkcje ekologiczne.

2.1. Uprawa gleby

Niekorzystne warunki fizyczne oraz silne niekiedy zachwaszczenie gleb porolnych stwarzają konieczność stosowania przed ich zalesianiem dość intensywnych zabiegów uprawowych. Mają one na celu poprawę struktury gleby, decydującej o właściwościach wodnych, powietrznych i termicznych tych gleb, a więc zdecydowanie wpływających na zwiększenie ich aktywności biologicznej i udostępnienie (uruchomienie) zawartych w nich trudno przyswajalnych składników pokarmowych. Z tych względów na gruntach porolnych za najbardziej korzystne uznaje się stosowanie pełnych orek na głębokość przekraczającą dotychczasową uprawę rolniczą, to znaczy nieco poniżej 30 cm (chodzi tu między innymi o zlikwidowanie tzw. podeszwy płużnej, tj. zwięzłej warstwy powstałej w wyniku uciskania przez pług znajdującej pod nim gleby w czasie wielokrotnej, dotychczasowej uprawy). Do orki pełnej korzystne jest, szczególnie na glebach zachwaszczonych, zastosowanie pługa dwupoziomowego z przedpłużkiem lub zapłużkiem. Pług taki umożliwia staranne i możliwie głębokie przyoranie chwastów, co utrudnia ich odrastanie, a więc zmniejsza potrzebę i uciążliwość późniejszych zabiegów pielęgnowania upraw. Po orce pełnej, dla wyrównania powierzchni gleby pod sadzenie, a także dla dalszego polepszania jej struktury oraz zapobiegania wyparowywaniu z niej wody, zaleca się, w zależności od warunków, wykonać włókowanie czy bronowanie powierzchni gleby.

Zabiegiem najczęściej stosowanym przy zakładaniu upraw na gruntach porolnych jest jednak uprawa częściowa polegająca na wyoraniu bruzd dwuodkładnicowym pługiem leśnym. Głębokość orki nie powinna przekraczać grubości przypowierzchniowej warstwy rozłogów i korzeni rosnących na uprawianej powierzchni roślin dziko żyjących, najczęściej jest to głębokość około 10 cm. Orka dwuodkładnicowym pługiem leśnym musi być przy tym bezwzględnie uzupełniona intensywnym spulchnieniem dna bruzdy na prawie całą jej szerokość i głębokość przekraczającą nieco miąższość dawnej warstwy uprawnej gleby. Spulchnienie to podobne jak przy orce pełnej ma poza innymi wynikającymi stąd korzystnymi skutkami ( polepszenie stosunków wilgotnościowych i powietrznych w glebie, poprawienie jej struktury) zlikwidować podeszwę płużną. Tak przygotowane podłoże stwarza warunki do swobodnego, unaturalnionego rozwoju systemów korzeniowych sadzonych drzewek, zwiększając w ten sposób szansę ich dalszego, pomyślnego wzrostu.

Najodpowiedniejszym terminem omówionych wyżej zabiegów uprawy gleby pod zalesienia gruntów porolnych jest jesień poprzedzająca sadzenie.

2.2. Skład gatunkowy upraw

Podstawowym, perspektywicznym celem wprowadzenia lasu na grunty porolne jest restytucja ekosystemów leśnych. Obecnie uważa się, iż najbardziej przydatne do realizacji tego celu są gatunki liściaste. Ich występowanie na określonym terenie doskonali bowiem przebieg wszelkich procesów glebotwórczych, uaktywnia obieg biogenów, sprzyja naturalnemu niejako infekowaniu gleb porolnych grzybami leśnymi. Powoduje więc w konsekwencji większą stabilność tworzonych sztucznie na tych gruntach zbiorowisk drzewiastych, a także przyspiesza i stabilizuje powstawanie w tych warunkach siedliska leśnego.

Gatunki liściaste okazują się być także bardziej odporne na występujące często w sosnowych drzewostanach zakładanych w minionych latach na gruntach porolnych choroby grzybowe, przede wszystkim hubę korzeni. W badaniach Instytutu Badawczego Leśnictwa stwierdzono, że takie gatunki drzew liściastych, jak: brzoza brodawkowata oraz dąb bezszypułkowy i czerwony są stosunkowo bardziej niż sosna odporne na tę chorobę.

Dobór odpowiednich gatunków do upraw jest zadaniem dość trudnym, gdyż w przypadku gruntów porolnych mamy zazwyczaj do czynienia z glebami raczej ubogimi. Sprawę ułatwia fakt, iż tolerancja większości polskich drzew na warunki glebowe jest stosunkowo duża, jak również to, iż produkcja i jakość drewna w tego typu uprawach nie są zagadnieniem pierwszoplanowym.

Dobór odpowiednich gatunków do upraw zakładanych na gruntach porolnych jest zadaniem dość trudnym, ponieważ mamy tu zazwyczaj do czynienia z glebami raczej ubogimi. Orientacyjny skład upraw zamieszczono w tabeli:

Tabela nr 2. Skład upraw zakładanych na gruntach porolnych

Potencjalny typ siedliskowy lasu	Gatunki			Kraina przyrodniczo-leśna
		Główne	domieszkowe		Biocenotyczne i fitomelioracyjne
Bór suchy (Bs),gleby najsłabsze	So-60-70 Brz-30-40		Lp, Olsz, Jrz i inne	I-VI
Bór świeży (Bśw), gleby słabe	So-40-50 Brz-30-40	Dbbs-10-20	Bk, Gb, Jrz, Lp, Olsz i inne	I-V I VIII
Bór mieszany świeży, gleby średnie	Bk, Md, Lp Brz, Dbbs-70	So-30	Gb, Kl, Olsz, Jrz, Krusz, leszcz. I inne	I, III
		Dbbs, Md. Lp, Brz-70		So-30		II, IV
		Dbbs, Md, Lp, Brz, Jd, Bk-70		So-30		V, VI, VIII

Podane wyżej propozycje mogą być modyfikowane w zależności od własnych spostrzeżeń i lokalnych doświadczeń.

2.3. Materiał sadzeniowy

Stan sadzonek używanych do zakładania upraw na gruntach porolnych determinuje w znacznym stopniu późniejszy wzrost i rozwój wprowadzanych na te powierzchnie nasadzeń. Wymaga się więc, aby używany do tych celów materiał sadzeniowy był wyłącznie I klasy jakości. Ponadto duże nieraz odległości pomiędzy szkółką a powierzchnią przewidzianą do zalesiania powodują konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na właściwe, zabezpieczające przed przesuszeniem, osłabienie korzeni sadzonek w czasie ich transportu.

Aktualnie duże znaczenie przypisuje się zagadnieniom mikotrofizmu uznając, iż właściwe stosunki mikoryzowe są warunkiem prawidłowego rozwoju drzewa i to już od stadium kilkumiesięcznej siewki. Zagadnienie jest niezwykle ważne w „normalnych „ układach leśnych, a szczególnie istotne w sytuacji, kiedy drzewo zostaje przeniesione na grunt zupełnie obcy, a więc na glebę porolną. Dlatego też, należy „wyposażyć” sadzonki przeznaczone do zalesień na grunty porolne we właściwe mikoryzy, które nie tylko usprawniają przebieg odżywiania się drzewa, wywierają korzystny wpływ na jego system korzeniowy przez tworzenie licznych rozgałęzień i zwiększenie siły ssącej, ale również - chociaż to nie zostało w badaniach jednoznacznie wyjaśnione mogą zwiększać obronność korzeni drzew przed grzybami patogenicznymi, np. przed hubą korzeni.

Zaleca się aby sadzonki przeznaczone do zakładania upraw na gruntach porolnych hodowane były w warunkach uwzględniających stosowanie szczepień mikoryzowych, a także na kwaterach, gdzie w istotny sposób ograniczono używanie różnego rodzaju związków chemicznych. Stwierdzono bowiem, że długotrwała i wielostronna chemizacja gleby powoduje niekorzystne zmiany we współżyciu mikoryzowym sadzonek, co może być przyczyną znaczących niepowodzeń w dalszej uprawie lasu na gruntach porolnych.

Jedna z dróg uzyskiwania materiału sadzeniowego odpowiedniego do zalesień nieużytków rolniczych jest również przenoszenie produkcji tego materiału z dotychczasowych, wielkoobszarowych szkółek stałych do niewielkich szkółek czasowych, organizowanych doraźnie specjalnie do tego celu na glebach leśnych. Uważa się, iż uprawiane w takich szkółkach sadzonki znajdują właściwe dla siebie warunki, sprzyjające wytworzeniu się efektywnych związków mikoryzowych.

Optymalny wiek sadzonek przeznaczonych do zalesień porzuconych gruntów rolniczych powinien wynosić : 1 rok dla sadzonek sosny zwyczajnej oraz 2 lub 3 lata sadzonek gatunków liściastych i modrzewia. Przy użyciu sadzarek mechanicznych jednoroczne sadzonki sosny musiałyby mieć wysokość strzałki nie mniejszą niż 10 cm. Do maszynowego sadzania używa się dwuletnich sadzonek sosny z systemem korzeniowym podciętym po pierwszym roku.

3. PRAWNE, ORGANIZACYJNE I TECHNICZNE PROBLEMY PRZEZNACZANIA GRUNTÓW DO ZALESIENIA

3.1. Krajowy Program Zwiększania Lesistości

Dziesięcioletni okres stosowania gospodarki rynkowej w rolnictwie polskim, w połączeniu z likwidacją państwowych gospodarstw rolnych i ze zniesieniem dopłat do produkcji rolnej, stały się przyczyną nieopłacalności tej produkcji na gruntach o niskich klasach bonitacyjnych. Także zwiększony import dotowanej żywności z Zachodu powoduje, że rośnie powierzchnia gruntów nie uprawianych przez rolnictwo. Według szacunków MRiGŻ powierzchnia gruntów rolnych o najniższej przydatności rolniczej wynosi obecnie blisko 5 mln ha, co stanowi ok.30 % ogólnej powierzchni gruntów rolnych w Polsce.

W tych warunkach głównym, ale nie jedynym, sposobem zagospodarowania tych gruntów powinno być ich zalesienie. Jednakże, ze społecznego punktu widzenia, zalesianiu podlegać powinny nie tylko grunty nie uprawiane przez rolnictwo, lecz także inne grunty pozostające w uprawie rolnej, które powinny być z niej wyłączone z powodu:

1. nadmiernego skażenia, zwłaszcza metalami ciężkimi, co ma miejsce w rejonach przemysłowych i wzdłuż dróg o dużym natężeniu ruch samochodowego,

2. intensywnych procesów erozji wodnej i wietrznej gleb oraz stepowienia, a także grunty, których zalesienie powinno służyć poprawie gospodarki wodnej kraju, tj.:

- grunty położone na wododziałach, gdzie obecność lasów mogłaby ograniczać bezużyteczny powierzchniowy spływ wód opadowych i przekształcać go w spowolniony obieg glebowy,

- grunty położone na obrzeżach rzek i zbiorników wodnych, w celu ochrony wód przed eutrofizacją, a koryt rzek i zbiorników wodnych przed zamuleniem,

- grunty na obszarach zalegania zbiorników wód podziemnych, w celu zwiększenia zasilania tych zbiorników wodami oczyszczonymi w środowisku leśnym.

Zalesianie gruntów porolnych powinno służyć także łączeniu lub powiększaniu istniejących kompleksów leśnych i zadrzewień, w celu zapewnienia więzi ekologicznej obszarów.

Krajowy program zwiększania lesistości, opracowany w MOŚZNiL i przyjęty przez Radę Ministrów 23 i 24 czerwca 1995r. uwzględnił kompleksowo potrzeby zalesiania gruntów z różnych punktów widzenia.

Przy tworzeniu tego programu wzięto pod uwagę:

- grunty o najniższej przydatności rolniczej ok.4,6 mln ha,

- grunty marginalne ok. 3,3 mln ha,

- grunty klasy VI i Viz ok. 2,2 mln ha,

- inne grunty ok. 0,6 mln ha.

Do zalesienia do 2050r. przewidziano ok. 1,5 mln ha, a do 2020 r. 0,7 mln ha, z tego 0,1 mln ha w ramach sukcesji naturalnej. Powinno to zapewnić zwiększenie lesistości Polski do 2020r. do 30 %, a do 2050 r. do 33 %.

Obecna - rzeczywista podaż gruntów do zalesienia wynika głównie z kryzysu rolnictwa, a nie z potrzeb racjonalizacji zagospodarowania przestrzennego kraju.

Mimo istnienia programu rządowego i programów wojewódzkich, opracowanych w starym układzie województw, na podstawie programu rządowego oraz istnienia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, przeznaczanie gruntów do zalesienia nie odbywa się w sposób systemowy i przestrzennie uporządkowany, lecz powoduje nadal wiele problemów, które wymagają rozwiązania.

3.2. Problemy prawne

Dotychczasowe regulacje prawne, wynikające z art. 14 ustawy o lasach, ustalające jakie grunty mogą być przeznaczane do zalesienia i podstawy prawne do uwzględnienia tych gruntów w "Krajowym programie zwiększania lesistości" i w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz przepisy wynikające z art. 54 ustawy o lasach, dotyczące finansowania zalesień, można uznać za wystarczające.

Sposób sporządzania, konsultowania i zatwierdzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego określają przepisy ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 89, poz. 415).

Art. 13 tej ustawy stanowi, że:

"ust.1. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego sporządza się obowiązkowo:

"2 dla obszaru, na którym przewiduje się realizację programów, o których mowa w art.58 ust1 i art. 59 ust 1", tj . dla programów zawierających zadania rządowe służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych, zatwierdzone przez Radę Ministrów, zaś art.59 ust 1 stanowi że: "wojewoda sporządza wojewódzkie programy zawierające zadania rządowe należące do jego właściwości, służące realizacji ponadlokalnych celów publicznych" Te rozwiązania prawne, mimo wewnętrznej spójności, nie zapewniły jednak spójności pomiędzy "Krajowym programem zwiększania lesistości", a miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego.

Brak takiej spójności wynika głównie z następujących powodów:

• nie dokonania przez gminy aktualizacji lub niepełnej aktualizacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem wymogów krajowego i wojewódzkich programów zwiększania lesistości, a to m in. z powodu nie zapewnienia gminom wystarczających środków budżetu państwa na ten cel,

• braku systemu badania poziomu skażeń gruntów uprawianych rolniczo,

• braku środków przymusu w celu zalesienia gruntów skażonych, erodowanych itp. oraz rekompensat dla właścicieli za wyłączenie tych gruntów z produkcji rolniczej,

• braku priorytetów rządowych dotyczących kolejności przeznaczania gruntów do zalesienia i odpowiedniego systemu zachęt finansowych za uwzględnianie tych priorytetów przy zalesianiu gruntów,

• niewystarczającej pomocy Państwa na zalesienie, pielęgnację i ochronę upraw leśnych dla właścicieli gruntów przeznaczonych do zalesienia.

Wymienione przyczyny sprawiają, że postęp w realizacji "Krajowego programu zwiększania lesistości " jest zbyt powolny - zwłaszcza w części dotyczącej zalesiania gruntów prywatnych oraz, że realizowane zalesienia prowadzone są często w sposób przypadkowy, nieuporządkowany przestrzennie i bez kierowania się potrzebą maksymalizacji ich wpływu na poprawę warunków środowiska przyrodniczego.

W tej sytuacji proponuje się następujące kierunki działań korekcyjnych, tzn uzupełnienie rządowego programu zwiększania lesistości przez określenie priorytetów realizacyjnych i ukierunkowanie środków budżetu państwa, przeznaczanych corocznie na zalesienia, na te cele, które są najważniejsze z punktu widzenia interesu publicznego.

Proponuje się rozważyć następujące grupy priorytetów:

1. zalesienia w celu poprawy warunków wodnych w kraju, a w szczególności:

- na wododziałach,

- w strefach ochrony cieków i zbiorników wodnych,

- na obszarach zalegania zbiorników wód podziemnych,

2. zalesienia w celu ochrony powierzchni ziemi przed erozją i procesami stepowienia, a w szczególności:

- w centralnej części kraju,

- na terenach wyżowych i górskich,

- na terenach jarów, wąwozów i wzgórz morenowych,

3. zalesienia w celu tworzenia rusztu ekologicznego kraju, złożonego z lasów, zadrzewień, wód i obszarów chronionych, zapewniającego ciągłość ekologiczną obszarów,

4. zalesienia w celu wykorzystania powierzchni ziemi, produkcji drewna i wiązania węgla atmosferycznego w lasach.

Kolejnym problemem prawnym i ekonomicznym jest konieczność zapewnienia w budżecie państwa środków na pielęgnację i ochronę lasów założonych na gruntach porolnych dla pełnienia funkcji publicznych- bez względu na własność tych lasów. Zalesianie bowiem najsłabszych gruntów porolnych nie służy ekonomicznym celom gospodarki leśnej, a przeciwnie nadmiernie obciąża koszty tej gospodarki. Zalesienia takich gruntów powinny mieć charakter inwestycji środków publicznych dla osiągnięcia publicznych świadczeń lasów.

3.3. Problemy organizacyjne

Problemy organizacyjne zalesiania gruntów porolnych wiążą się z koniecznością wykonywania szeregu, często kilkuletnich, prac przygotowawczych i kredytowania ich przez nadleśnictwa, bowiem cały proces zalesiania gruntów jest finansowany z budżetu państwa tylko jednorazowo - tj. po założeniu upraw.

Koszty prac przygotowawczych związanych z:

- z przejmowaniem gruntów do zalesienia,

- oczyszczaniem powierzchni ze zbędnej i uciążliwej pokrywy roślinnej,

- badaniem zasobności gleby,

- przygotowaniem gleby,

- dezynfekcją gleby,

- przygotowaniem materiału sadzeniowego,

- zapewnieniem środków technicznych

obciążają nadleśnictwa na 2 - 3 lata przed zalesieniem gruntu . Także samo zalesienie jest kredytowane przez nadleśnictwo z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem w stosunku do daty zwrotu z budżetu państwa całości lub części faktycznie poniesionych kosztów tych prac.

Kredytowanie to odbywa się oczywiści bez oprocentowania. Problem ten wymaga systemowego rozwiązania, zgodnego z rzeczywistym czasem trwania procesu zalesieniowego.

Innym problemem organizacyjnym jest potrzeba uregulowania zasad :

• współpracy instytucji zobowiązanych do udziału przy przeznaczaniu - gruntów do zalesienia i zalesianiu tych gruntów, a w szczególności:

• uporządkowania i uaktualnienia wymaga ewidencja gruntów,

• istnieje potrzeba zaktualizowania lub opracowania nowych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem "Krajowego programu zwiększania lesistości” i przyjętych priorytetów realizacyjnych,

• niezbędne jest zapewnienie możliwości finansowania z budżetu państwa i funduszy celowych całego procesu prac zalesieniowych na gruntach państwowych i prywatnych na takich zasadach aby maksymalnie ograniczyć konieczność kredytowania tych prac przez ich wykonawców,

• niezbędne jest usprawnienie procesu przejmowania przez nadleśnictwa gruntów przeznaczonych do zalesienia z zasobu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa wraz z wymaganą dokumentacją geodezyjną i kartograficzną,

• istnieje potrzeba ustalenia zasad inicjowania i wspierania naturalnej sukcesji roślinności leśnej na gruntach przeznaczonych do zalesienia, uznawania sukcesji za udaną i wprowadzania zmian w ewidencji gruntów.

4. ZALESIENIA GRUNTÓW W POLITYCE ROLNEJ WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

4.1. Informacja ogólna

Powstałe od 1 stycznia 1999 r. województwo świętokrzyskie obejmuje powierzchnię 11672 km2 (3,7% powierzchni kraju), co plasuje go na 15 miejscu w kraju. W granicach województwa zamieszkuje 1328 tys. mieszkańców (3,4 % mieszkańców kraju), co daje mu 13 miejsce wśród 16 województw. Region Świętokrzyski podzielony został na 102 gminy i 14 powiatów, w tym 1 miasto Kielce na prawach powiatu.

W związku z nowym podziałem administracyjnym kraju do województwa świętokrzyskiego zostały włączone gminy z byłych województw:

- częstochowskiego - 3 : Moskorzew, Radków, Secemin,

- piotrkowskiego - 2 : Kluczewsko, Fałków,

- radomskiego - 1 : Gowarczów,

- tarnobrzeskiego - 24: Staszów, Łubnice, Połaniec, Osiek, Rytwiany, Bogoria, Sandomierz, Łoniów, Koprzywnica, Klimontów, Samborzec, Obrazów, Wilczyce, Dwikozy, Zawichost, Opatów, Iwaniska, Backowice, Sadowie, Lipnik, Wojciechowice, Ożarów, Tarłów, Ćmielów.

Użytki rolne zajmują 731,9 tys.ha, co stanowi 62% ogólnej powierzchni województwa. Największy udział użytków rolnych przypada na powiat kazimierski (89%) oraz sandomierski (81%). Z użytków rolnych aż 76% powierzchni stanowią grunty orne. Pozostałą powierzchnię zajmują uprawy sadownicze oraz użytki zielone. Ponad 60% sadów występuje w powiecie: sandomierskim i opatowskim, natomiast ca 50% łąk województwa skupia się w powiatach: kieleckim, koneckim i buskim.

Województwo świętokrzyskie ma korzystne w skali kraju warunki przyrodnicze dla rozwoju rolnictwa. Przeważają tu obszary o glebach III, IV i V klasy bonitacyjnej. Pod względem jakości gruntów województwo świętokrzyskie plasuje się na poziomie wyższym niż średnia krajowa. Występuje jednak znaczne zróżnicowanie jakości gleb. Najlepsze gleby tj. I, II i III klasy bonitacyjnej zajmują południowo-wschodnią część województwa. Natomiast słabe gleby skupiają się w gminach położonych w północno-zachodniej części województwa. W strukturze władania dominuje sektor małych gospodarstw rolnych, których jest w województwie około 135 tysięcy. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosi 5,4 ha użytków rolnych, a najliczniejszą grupę stanowią gospodarstwa o powierzchni od 2-5 ha.

Lasy zajmują 27,6 % powierzchni ogólnej województwa.

Wskaźnik lesistości zbliżony jest do przeciętnej lesistości kraju wynoszącej 28,1%, ale odbiega znacznie od średniej europejskiej wynoszącej 32 %.

Powierzchnia lasów w województwie wynosi: 321,8 tys. ha w tym:

A. lasy państwowe stanowiące własność Skarbu Państwa 242,1 tys.ha, w tym:

- zarządzane przez jednostkę organizacyjną "Lasy Państwowe" - 224,2 tys.ha

- Świętokrzyskiego Parku Narodowego - 7,2 tys.ha

- pozostałe - 10,7 tys.ha

B. lasy nie stanowiące własności Skarbu Państwa 79,7 tys.ha

Struktura siedliskowa lasów państwowych jest bardzo urozmaicona. Przeważają siedliska borowe, które zajmują 51% powierzchni leśnej, pozostałą część stanowią siedliska leśne.

W odmiennej sytuacji znajdują się lasy niepaństwowe. W lasach tej kategorii własności gatunkiem panującym jest również sosna, ale występująca na zdecydowanie słabszych siedliskach, głównie boru świeżego.

4.2. Charakterystyka i realizacja wojewódzkiego programu zwiększania lesistości

Ważnym elementem polityki leśnej tego regionu jest dążenie do dalszego zwiększania udziału lasów w przestrzeni przyrodniczej, ze szczególnym preferowaniem zalesień służących ochronie powierzchni ziemi, poprawie warunków hydrologicznych, zwiększaniu różnorodności biologicznej krajobrazu oraz regulacji struktury użytkowania gruntów.

Realizacja przyjętych kierunków zwiększania lesistości w województwie świętokrzyskim oparta została na założeniach "Krajowego programu zwiększania lesistości", który przyjęty został przez Radę Ministrów w czerwcu 1995r. Opracowany przez resort ochrony środowiska wspólnie z IBL program zakładał zalesienie do roku 2020 w byłym województwie kieleckim - 22,9 tys. ha gruntów: w tym gruntów państwowych 4,9 tys.ha, niepaństwowych 18 tys.ha. Z obszaru województwa kieleckiego wydzielono 10 gmin o wysokich preferencjach zwiększania lesistości, przy czym waloryzację gmin pod względem potrzeb zalesieniowych ustalono w/g kryteriów między innymi takich jak: udziału gleb najsłabszych, przydatności do rolnictwa, rzeźby terenu, ochrony wód podziemnych, zagrożenia erozją wodną, niskiej lesistości, deficytu wody, obszarów chronionych, zlewni chronionych, obszarów rekreacyjnych, zagrożeń warunków życia ludności itp.

Za szczególnie preferowane w zwiększaniu lesistości uznano gminy: Chęciny, Końskie, Stąporków, Daleszyce, Krasocin, Małogoszcz, Morawicę, Piekoszów, Raków, Sobków. .

Mając na względzie opracowanie szczegółowe realizacji programu oraz zaplanowanie finansowania ze środków budżetowych i pozabudżetowych tego zamierzenia Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa zobowiązał w 1996r. wszystkich wojewodów do opracowania gminnych programów zwiększania lesistości oraz na ich podstawie zbiorczych programów wojewódzkich.

Szczegółowe wytyczne związane z opracowaniem gminnych programów zwiększania lesistości były wojewoda kielecki przekazał do wszystkich gmin oraz urzędów rejonowych z poleceniem sporządzenia programów na lata 1997-2020.

Opracowywane przez gminy programy zwiększania lesistości zawierały ustalenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a w przypadkach ich braku propozycje gruntów przydatnych do ewentualnego zalesienia, lecz nie ujętych w miejscowych planach (docelowo do zalesienia w latach następnych).

Na podstawie materiałów uzyskanych z gmin oraz urzędów rejonowych opracowano dla kielecczyzny "Wojewódzki program zwiększania lesistości", który zakładał zalesienie do roku 2020-go11822 ha gruntów prywatnych.

Obowiązująca od 1992r. ustawa o lasach nakładała obowiązek określenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin - gruntów przeznaczonych do zalesień (art.14 ustawy z dnia 28 września 1991r. o lasach). Zapis ten poszerzony został w nowelizacji ustawy o lasach z 1997r. o możliwość określenia gruntów do zalesień w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu.

Dla gmin które wyznaczyły w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego grunty do zalesień, przyznawane były corocznie ze środków budżetu Państwa dotacje na zakup sadzonek, dla właścicieli tych gruntów. Łącznie w latach 1993-95 przyznano 100.000 zł dotacji (w tym: 1993r - 20.000 zł, 1994r - 30.000 zł, 1995r - 50.000 zł).

Działania te przyniosły efekty w postaci aktualizacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w zakresie problematyki leśnictwa, poprzez wyznaczenie 12.748 ha gruntów do zalesień w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Powierzchnia obszarów zalesianych w województwie wykazywała z roku na rok tendencję wzrostową.

W roku 1995 rozmiar prac zalesieniowych na gruntach prywatnych wzrósł o 175 % w porównaniu z 1993r. i o 31% w porównaniu z 1994 (1993 - 45.70 ha, 1994 - 96.31 ha, 1995 - 125.92 ha).

Celem przyśpieszenia realizacji zamierzenia zwiększania lesistości kraju Resort Ochrony Środowiska uzyskał z funduszu PHARE środki finansowe na wspomaganie w latach 1996-97 zalesień gruntów prywatnych, głównie na zakup sadzonek i przygotowanie dokumentacji technicznej do zalesień. Dofinansowanie z tych środków uwarunkowane było ujęciem gruntów proponowanych do zalesień w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Dla byłego województwa kieleckiego zaplanowano dofinansowanie w latach 1996-97 sporządzenie dokumentacji technicznej oraz zakup sadzonek na zalesienia 590 ha gruntów. Program pilotażowy PHARE wsparty został środkami finansowymi z budżetu wojewody na dowóz sadzonek.

Dzięki zaangażowaniu służb gmin, urzędów rejonowych, Lasów Państwowych oraz władz województwa w latach 1996-97 ze środków unii europejskiej zalesiono 620 ha gruntów prywatnych (107 % wykonania planu). Realizację zalesień w latach 1996-1997 z funduszu PHARE przedstawiono tabelarycznie .

Tabela nr 3. Realizacja zalesień w latach 1996-1997 finansowanych z funduszu PHARE wg Urzędów Rejonowych

	Busko	Jędrzejów	Kielce	Końskie	Miechów	Starachów	Razem
Powierzchnia. zalesień w 1996r (ha)	84,16	23,31	16,48	1,35	6,04	15,13	146,47
Ilość zalesionych działek 1996 (szt)	183	82	45	12	77	25	424
Pow. zalesień w 1997r (ha)	178,82	117,53	46,50	62,52	54,88	13,41	473,66
Ilość zalesionych działek 1997 (szt)	450	276	120	165	224	32	1267

Plan zalesienia na lata 1996 - 1997 - 580 ha

Wykonano - 620 ha

% wykonania - 107

W roku 1996 część właścicieli gruntów planowanych do zalesienia zrezygnowało z udziału w programie pilotażowym, dlatego niezbędne było wykonanie dodatkowej dokumentacji technicznej obejmującej inne tereny planowane do zalesień. Takie rozwiązanie w pełni zabezpieczyło wykonanie założonego planu.

Oprócz narzędzi ekonomicznych stymulujących rozmiar zalesień corocznie prowadzone były przez organy administracji rządowej oraz samorządowej inne działania mające na celu rozpropagowanie polityki zalesieniowej w województwie. Odpowiednie publikacje w środkach masowego przekazu oraz prowadzenie szkoleń dla zainteresowanych właścicieli gruntów przyczyniły się w sposób istotny do pobudzenia zainteresowania społeczeństwa kielecczyzny problematyką zalesieniową. Pomimo tego, że właściciele gruntów otrzymywali jedynie dotacje na zakup sadzonek, a pozostałe prace związane z zalesieniem wykonywane były na własny koszt, z roku na rok potrzeby zalesieniowe województwa były coraz większe.

Obecnie roczny rozmiar prac zalesieniowych uwarunkowany jest wyłącznie środkami finansowymi pozyskiwanymi na te cele z różnych źródeł. W ostatnich latach (1998-99) materiał sadzeniowy dofinansowywano: z budżetu Wojewody, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska oraz Funduszu Leśnego. Właściciele gruntów wpłacali udział własny, stanowiący 10-20 % wartości sadzonek, co zapewniało właściwe wykorzystanie materiału sadzeniowego. Podobne działania będą prowadzone w latach następnych.

Tabela nr 4. Zalesienia w latach 1998-99 w byłym województwie kieleckiem obrazuje poniższe zestawienie.

Rok	Powierzchnia zalesień [ha] z podziałem na źródła finansowania
	Budżet Wojewody	WFOSiGW	Fundusz Leśny	Razem
1998	151,41	73,01		224,42
1999	83,07	264,64	131,59	479,3
Razem	234,48	337,65	131,59	703,72

4.3. Zalesienia gruntów z uwzględnieniem polityki rolnej województwa

Stan i struktura gospodarstw rolnych oraz ludności rolniczej regionu uległy w ciągu ostatnich lat bardzo dużym zmianom między innymi pod wpływem procesu transformacji całej gospodarki narodowej, obniżonego tempa migracji do miast, ograniczonego rynku pracy. Głęboki spadek opłacalności produkcji rolniczej, w tym zwierzęcej rzutuje na dochodowość gospodarstw rolnych. Osiągany w nich dochód jest ponad dwukrotnie mniejszy, niż w gospodarstwach rodzin pracowniczych. Rolnictwo stanowi główne źródło utrzymania dla ponad jednej czwartej społeczeństwa województwa. Duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, użytkowanie gleb niskiej jakości i mała efektywność gospodarowania jest istotnym hamulcem rozwoju rolnictwa. Innym nie mniej ważnym problemem w skali regionu jest dalsze wykorzystywanie gruntów marginalnych tzn. takich, na których prowadzenie produkcji rolnej jest nieopłacalne. Właśnie takie grunty należałoby przede wszystkim przeznaczać do zalesień. W ostatnich latach wzrosła także powierzchnia "odłogów i ugorów". Na podstawie spisu rolnego przeprowadzonego w 1996r. - 66290 ha gruntów ornych stanowiły właśnie odłogi i ugory (12% gruntów ornych).

Część tych gruntów należy do niskich klas jakości, natomiast niektóre grunty wyższych klas jakości, położone są na obszarach o dużym nachyleniu. Użytkowanie rolnicze takich gruntów, szczególnie przy mechanizacji rolnictwa jest nieopłacalne.

Zgodnie z wytycznymi "Krajowego programu zwiększania lesistości" do gruntów marginalnych należy zaliczyć:

- grunty VI i VI oraz część klasy V bonitacji, wchodzące w skład kompleksu przydatności rolniczej gleb "żytniego słabego" i "żytniego bardzo słabego", wytworzone przeważnie z piasków luźnych i piasków słabo gliniastych,

- użytki rolne o trudnej dostępliwości (duże odległości od zagród, brak przejezdnych dróg),

- gleby zanieczyszczone substancjami toksycznymi (kadm, cynk, ołów).

Aby właściwie ocenić warunki przyrodnicze produkcji rolnej w kraju sporządzona została przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Metoda waloryzacji opracowana przez IUNG oceniła poszczególne czynniki środowiska (tj. glebę, agroklimat, rzeźbę terenu i warunki wodne środowiska), co w efekcie pozwoliło na określenie syntetycznego wskaźnika jakości w poszczególnych gminach (oceniającego i porównującego warunki przyrodnicze, a pośrednio i możliwości produkcyjne gmin).

Uszeregowanie gmin województwa świętokrzyskiego w/g waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej obrazuje rys. nr 3.

tu rys 3

Określenie rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest pomocne zarówno w ukierunkowaniu produkcji rolnej, jak również w prowadzeniu polityki zalesieniowej w regionie. Należy przy tym jednak uwzględnić małą możliwość finansowania zalesień ze środków własnych właścicieli gruntów. Niezbędne staje się więc przyznawanie na ten cel znacznie większych nakładów ze środków państwowych.

Obecnie liczne gminy województwa świętokrzyskiego opracowały, bądź też opracowują studium uwarunkowań i kierunki zagospodarowania przestrzennego swojej gminy.

W opracowaniach studialnych gmin bardzo precyzyjnie określono między innymi obszary gruntów przeznaczonych do zalesień, a także tereny: rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zabudowane, do objęcia ochroną, do ewentualnego zainwestowania itp. Tym samym określone zostały w sposób prawidłowy możliwości zalesieniowe. Brakuje jednak możliwości prawnych do dofinansowania zalesień gruntów prywatnych prowadzonych w oparciu o opracowania studialne gmin, ponieważ zgodnie z obowiązującymi uregulowaniami prawnymi dotacje z budżetu Państwa mogą otrzymywać jedynie właściciele gruntów wskazanych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gmin. Niekorzystna sytuacja ekonomiczna w rolnictwie nie sprzyja finansowaniu zalesień terenów prywatnych na koszt właścicieli, co w efekcie może doprowadzić do załamania realizacji wojewódzkiego programu zwiększania lesistości. Aby zachować ład przestrzenny wykonywanych zalesień oraz stworzyć możliwości dofinansowania tych prac, należałoby znowelizować ustawę o lasach o zapis: grunty wskazane do zalesień określa studium zagospodarowania przestrzennego gmin. Podobne rozwiązanie prawne należałoby zastosować w przypadku przyznawania dotacji z budżetu Państwa. Obecnie dla nowego województwa świętokrzyskiego służby wojewody sporządziły projekt wojewódzkiego programu zwiększania lesistości na lata 2000-2020.

Program powstał z materiałów przygotowanych przez samorządy lokalne z uwzględnieniem następujących elementów: gruntów przeznaczonych do zalesienia w mpzp gmin, gruntów nie ujętych w mpzp, ale planowanych do zalesień w dalszych latach, stopnia zaawansowania prac urbanistycznych w zakresie studium, uwzględnienia stopnia lesistości gminy przy założeniu pełnej realizacji planu zalesień.

Tabela nr 5 Zestawienie gruntów projektowanych do zalesień

Lp	Powiat/Gmina	Grunty do zalesienia do 2020 r.			Grunty do zalesienia w 2000r.	Realizacja zalesień 1996-1999	Studium
				razem				ujęte	nie ujęte
									w mpzp
1	Busko-Zdrój	2099,52	2018,06	81,46	20,00	9,52	w trakcie
2	Gnojno	636,40	636,40	0,00	33,00	118,00	W trakcie
3	Nowy Korczyn	640,00		640,00	143,00	11,00	W trakcie
4	Pacanów	93,03	1,57	91,46	0,00	0,00	W trakcie
5	Solec-Zdrój	-	-	-	-	-	-
6	Stopnica	248,00	198,00	50,00	47,00		W trakcie
7	Tuczępy	1051,00	396,00	655,00	38,00	81,26	W takcie
8	Wiślica	95,00	64,00	31,00	7,50	8,21	W trakcie
	Razem	4862,95	3314,03	1548,92	288,50	227,99	-
1	Jędrzejów	1270,00	942,72	327,28	48,50	38,30	W trakcie
2	Imielno	80,00	72,00	8,00	10,50	28,96	W trakcie
3	Małogoszcz	273,00	273,00	0,00	24,50	40,00	jest 1998
4	Nagłowice	1051,00	0,00	1051,00	12,00	4,00	W trakcie
5	Oksa	107,20	107,20		10,50	41,54	W trakcie
6	Sędziszów	415,00	0,00	415,00	bd	-	W trakcie
7	Słupia	47,29		47,29	17,40	bd	bd
8	Sobków	1048,00	1048,00	0,00	31,00	42,30	W trakcie
9	Wodzisław	-	-	-	-	-	-
	Razem	4291,49	2442,92	1848,57	154,40	195,10	-
1	Kazimierza Wlk.	153,00	88,00	65,00	2,00	0,00	w trakcie
2	Bejsce	15,00	0,00	15,00	10,00	0,00	w trakcie
3	Czarnocin	-	-	-	-	-	-
4	Opatowiec	-	-	-	-	-	-
5	Skalbmierz	-	-	-	-	-	-
	Razem	168,00	88,00	80,00	12,00	0,00	-
	Kielce Ziemski	-	-	-	-	-	-
1	Bieliny	483,42	483,42		6,00	2,25	w trakcie
2	Bodzentyn	258,00	258,00	0,00	20,00	0,00	jest
3	Chęciny	226,00	0,00	226,00	19,00	27,00	w trakcie
4	Chmielnik	833,75	732,75	151,00	54,00	116,61	w trakcie
5	Daleszyce	99,00	13,00	63,00	23,00	bd	w trakcie
6	Górno	60,36	-	60,36	0,00	0,00	w trakcie
7	Łagów	-	-	-	-	-	-
8	Łopuszno	774,00	720,00	54,00	40,20	35,00	w trakcie
9	Masłów	bd	bd	bd	bd	bd	w trakcie
10	Miedziana Góra	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	w trakcie
11	Mniów	231,00	0,00	231,00	88,00	0,00	w trakcie
12	Morawica	406,90	302,93	103,97	29,00	64,00	w trakcie
13	Nowa Słupia	-	-	-	-	-	-
14	Piekoszów	2086,02	0,00	2086,02	54,50	bd	w trakcie
15	Pierzchnica	500,00	120,00	380,00	50,00		bd
16	Raków	800,00	-	800,00	10,00	0,00	w trakcie
17	Sitkówka Nowiny	70,00	-	70,00	3,50	26,00	w trakcie
18	Strawczyn	230,00	5,00	225,00	33,00	1,00	w trakcie
19	Zagnańsk	5,67	-	5,67	-	-	w trakcie
	Razem	7064,12	2635,10	4456,02	430,20	271,86	-
	Kielce Grodzki	15,00	0,00	15,00	3,00	9,34	w trakcie
1	Końskie	1052,00	1052,00		31,00	100,00	w trakcie
2	Fałków	698,55	0,00	698,55	2,66	50,00	w trakcie
3	Gowarczów	800,00		800,00	20,00	51,69	w trakcie
4	Radoszyce	451,00	451,00	0,00	50,00	21,00	w trakcie
5	Ruda Maleniecka	535,50	535,50		42,00	86,00	uwzględ.
6	Słupia Konecka	135,00	0,00	135,00	27,50	bd	bd
7	Smyków	60,00	-	60,00	-	5,00	w trakcie
8	Stąporków	270,00	-	270,00	bd	1,64	w trakcie
	Razem	4002,05	2038,50	1963,55	173,16	315,33	-
1	Opatów	60,00		60,00		0,00	w trakcie
2	Baćkowice	246,00	184,00	62,00	2,94	10,00	w trakcie
3	Iwaniska	830,00	150,00	680,00	30,00	48,00	w trakcie
4	Lipnik	-	-	-	-	-	-
5	Ożarów	462,10	462,10	0,00	30,00	15,64	bd
6	Sadowie	58,00	-	58,00	5,00	-	w trakcie
7	Tarłów	892,50	807,50	85,00	67,00	bd	bd
8	Wojciechowice	20,70	-	20,70	2,50	bd	w trakcie
	Razem	2569,30	1603,60	965,70	137,44	73,64	-
1	Ostrowiec Święt.	173,70	-	173,70	3,60	3,65	nie uwzgl
2	Bałtów	72,00	-	72,00	24,00	0,00	w trakcie
3	Bodzechów	141,00	-	141,00	9,00	0,00	w trakcie
4	Ćmielów	208,53	208,53	-	102,41	bd	jest
5	Kunów	560,18	560,18	-	7,56	35,56	jest - 1998
6	Waśniów	14,00	0,00	14,00	0,00	0,00	w trakcie
	Razem	1169,41	768,71	400,70	146,57	39,21	-
1	Pińczów	264,00	264,00	0,00	35,00	bd	w trakcie
2	Działoszyce	-	-	-	-	-	-
3	Kije	805,00	805,00	0,00	614,00	45,00	w trakcie
4	Michałów	-	-	-	-	-	-
5	Złota	100,00	20,00	80,00	0,00	16,88	w trakcie
	Razem	1169,00	1089,00	80,00	649,00	61,88	-
1	Sandomierz	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	nie uwzgl.
2	Dwikozy	309,00	309,00		22,50	bd	bd
3	Klimontów	97,00	26,00	71,00	19,00	0,00	w trakcie
4	Koprzywnica	260,50	158,50	102,00	106,00	46,61	brak
5	Łoniów	244,61	221,31	23,30	18,00	19,88	w trakcie
6	Obrazów	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	nie uwzgl.
7	Samborzec	0,28	0,00	0,28	0,28	0,00	bd
8	Wilczyce	50,00	24,00	26,00	-	0,00	w trakcie
9	Zawichost	100,00	-	100,00	-	-	w trakcie
	Razem	1061,39	738,81	322,58	165,78	66,49	-
1	Skarżysko-Kam.	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	-
2	Bliżyn	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	jest
3	Łączna	35,00	-	35,00	-	-	jest
4		-	-	-	-	-	-
5	Suchedniów	82,80	71,80	11,00	8,20	14,70	jest 1998
	Razem	117,80	71,80	46,00	8,20	14,70	-
1	Starachowice	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	jest
2	Brody	-	-	-	-	-	-
3	Mirzec	-	-	-	-	-	-
4	Pawłów	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	w trakcie
5	Wąchock	250,00	0,00	250,00	5,00	0,00	jest 1998
	Razem	250,00	0,00	250,00	5,00	0,00	-
1	Staszów	1366,58	bd	bd	bd	62,74	w trakcie
2	Bogoria	539,40	539,40	0,00	bd	83,10	jest
3	Łubnice	-	-	-	-	-	-
4	Oleśnica	1030,00	0,00	1030,00	200,00	0,00	w trakcie
5	Osiek	4017,00	116,13	3900,87	1495,00	bd	w trakcie
6	Połaniec	649,59	71,20	394,70	115,00	2,00	jest
7	Rytwiany	400,00	310,90	89,10	58,00	80,00	w trakcie
8	Szydłów	368,00	120,00	248,00	22,00	11,00	w trakcie
	Razem	8370,57	1157,63	5662,67	1890,00	238,84	-
1	Włoszczowa	875,32	752,32	123,00	112,00	69,10	w trakcie
2	Kluczewsko	565,00	565,00	0,00	54,00	24,00	w trakcie
3	Krasocin	1068,00	507,00	561,00	62,00	69,00	bd
4	Moskorzew	120,00	-	120,00	-	37,55	w trakcie
5	Radków	250,00	103,00	147,00	50,00	42,44	brak stud.
6	Secemin	483,00	467,00	16,00	31,00	47,10	w trakcie
	Razem	3361,32	2394,32	967,00	309,00	289,19	-
	RAZEM	38457,40	18342,42	18591,71	4369,25	1794,23	-

Zestawienie sporządzono na podstawie propozycji gmin przedstawionych w gminnych programach zwiększania lesistości w/g stanu na dzień 31.08.2000r..

bd - brak danych - materiały w przygotowaniu.

Z powyższego zestawienia wynika, że przy pełnym zrealizowaniu do roku 2020 wojewódzkiego programu, ostateczna lesistość województwa zwiększyłaby się do 31%.

W roku bieżącym w/w program zalesień zostanie skonsultowany z samorządami lokalnymi. Pilnego uregulowania prawnego wymagają natomiast obowiązki wojewody wynikające z tego programu, bowiem ustawa o lasach takich zagadnień nie precyzuje, a dotacje na zalesienia przyznawane są z budżetu Państwa.

Następnym zagadnieniem wymagającym pilnego uporządkowania jest ustalenie "rzeczywistej" powierzchni lasów niepaństwowych. W województwie świętokrzyskim szacunkowo około 5% lasów niepaństwowych pozostaje w ewidencji jako grunty rolne. Są to zalesienia, które nie zostały zaewidencjonowane jako lasy, bowiem ich właściciele nie chcieli ponieść kosztów związanych ze zmianą klasyfikacji gruntów. Aktualizacji geodezyjnej, ale prowadzonej na koszt Skarbu Państwa wymaga wiele gruntów w województwie. Prawidłowa ewidencja geodezyjna gruntów rolnych i leśnych na pewno podwyższyłaby w sposób znaczny lesistość województwa.

Innym istotnym zagadnieniem, które wiąże się z omawianym problemem są tzw. "dzikie" zalesienia, prowadzone głównie na gruntach rolnych, bez wskazania tych terenów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zalesienia prowadzone samowolnie są w wielu przypadkach powodem licznych napięć pomiędzy właścicielami sąsiadujących ze sobą gruntów. Ustawa o lasach wskazuje wprawdzie jakie tereny powinny być zalesiane, ale nie zawiera żadnej delegacji prawnej dotyczącej sposobu postępowania w przypadkach "samowolnych" zalesień.

Dla sprawniejszej realizacji polityki zalesieniowej oprócz odpowiednich środków finansowych na te cele, należy w trybie pilnym stworzyć odpowiednie normy prawne (poprzez nowelizację stosownych aktów prawnych), które w pełni zabezpieczyłyby sprawną realizację Krajowego programu zwiększania lesistości, a tym samym programów wojewódzkich opracowanych w tym zakresie.

4.4. Wnioski

1. Krajowy program zwiększania lesistości wymaga nowelizacji w zakresie:

- dostosowania do nowego podziału administracyjnego Państwa,

- określenia źródeł finansowania: na zadania rzeczowe oraz niezbędne prace urbanistyczne z uwzględnieniem pomocy finansowej Państwa.

2. Zmiany uregulowań prawnych wymagają niektóre przepisy ustaw:

- o lasach: w zakresie określania gruntów do zalesień, zasad udzielania dotacji na zalesienia oraz sprecyzowanie obowiązków wojewody dot. realizacji programu zalesień,

- o zagospodarowaniu przestrzennym w zakresie stworzenia ustawowych możliwości realizacji programu zalesień na podstawie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

1. Aktualizacji wymaga powszechna ewidencja gruntów w zakresie prowadzenia zalesień.

6. PODSUMOWANIE

Z krajowego planu zwiększania lesistości wynika, że może on być korzystną alternatywą dla rolnictwa, szczególnie na obszarach gdzie infrastruktura uniemożliwia efektywne prowadzenie gospodarstw rolnych. Umiejętne wdrażanie tego programu może przyczynić się do lepszego wykorzystania terenów dotąd niezagospodarowanych, co z kolei uczyni Polskę lepiej przygotowaną do zbliżającej się integracji z Unia Europejską.

W obliczu narastającego poziomu bezrobocia, które wg szacunków powiększyć się ma w sektorze rolniczym po przemianach strukturalnych związanych z integracją, część rolników zmuszona będzie zmienić profil działalności. Dla tych, którzy nie będą potrafili sprostać konkurencji w branży, jedną z możliwości kontynuacji działalności będzie właśnie zalesianie gruntów na obszarach wskazanych przez administrację państwową. Efekty zalesień widoczne będą dopiero w dalszej perspektywie, jednak już dziś zaangażowana praca może być spożytkowana np. poprzez korzyści związane z wykorzystaniem materiałów drzewnych. To tylko jedno z proponowanych rozwiązań, las jednak daje szeroką możliwość działalności, dlatego konieczne jest szukanie szans na wykorzystanie jego zasobów.

7. BIBLIOGRAFIA

1. Krajowy Program Zwiększania Lesistości - 1995 r. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa.

2. Wytyczne i zalecenia w zakresie ujmowania w regionalnym i lokalnym planowaniu przestrzennym problematyki polityki leśnej - wyd. z 1997r. IBL.

3. Studium przestrzenne zwiększania lesistości Polski - wyd. z 1996r. IBL.

4. Rolnictwo województwa świętokrzyskiego - 1999r. Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa Świętokrzyski Urząd Wojewódzki.

5. Racjonalizacja wykorzystania gleb marginalnych - 1998r. autor: prof.dr hab. Waldemar Michna - Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

6. Studium zagospodarowania przestrzennego województwa kieleckiego - 1998r. - Urząd Wojewódzki Kielce.

7. Warunki przyrodnicze produkcji rolnej - 1980r. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach.

8. „Zalesianie gruntów porolnych” - 1995r. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych

9. Internet : www.mos.gov.pl

1

30

---