DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
CHRONOLOGIA I TŁO HISTORYCZNO-SPOŁECZNE
Zarówno początek jak i koniec epoki wyznaczają najważniejsze w XX w. wydarzenia historyczne: koniec I wojny światowej 1918r. oraz początek II wojny światowej -1939r. W Polsce okres dwudziestolecia dzieli się na dwie fazy:
pierwsza 1918-1932 (tzw. okres jasny)
druga 1932-1939 (tzw. okres ciemny)
Po I wojnie światowej równowaga sił państw europejskich została całkowicie zburzona. Potęgi europejskie straciły znaczenie, powstało pierwsze państwo socjalistyczne - ZSRR, największą potęgą kapitalistyczną stały się Stany Zjednoczone.
Nastąpiły zmiany w obyczajowości i moralności. W życiu społecznym znaczną rolę zaczęły odgrywać kobiety (kultura, polityka). Rozwinęły się: prasa, kino, radio, telewizja oraz, po raz pierwszy na tak szeroką skalą, kultura masowa, co dało okazję do manipulacji i propagandy politycznej.
PRZEDSTAWICIELE FILOZOFII I NAUKI
HENRYK POINCARE - podkreślał ograniczoną rolę nauki, uważał, że wszystkie jej ustalenia są konwencjonalne.
WILLIAM JAMES - twórca propagantyzmu, uważał, że wszelkie poznanie ma charakter czysto praktyczny - przede wszystkim służy zaspokajaniu ludzkich potrzeb, a nie poszerzaniu wiedzy o świecie.
ALBERT EINSTEIN - twórca teorii względności, podważył stałość czasu i przestrzeni, przedstawił nowe spojrzenie na strukturę światła i energii.
ZYGMUNT FREUD - uważał, że motorem ludzkich działań są przeżycia tkwiące w podświadomości (zwłaszcza związane z popędem płciowym), tłumione przez ograniczenia społeczne i normy moralne.
ALFRED ADLER I KAROL GUSTAW JUNG - kontynuatorzy myśli naukowej Freuda. Według Adlera w podświadomości ukryte są dążenia do ujawnienia w pełni własnej mocy życiowej. Jung twierdził, że podświadomość jednostki to część podświadomości zbiorowej, która składa się z pierwotnych, wspólnych wszystkim pojęć i mitów, tzw. archetypów.
KIERUNKI ARTYSTYCZNE
KUBIZM - kierunek w malarstwie, w którym obraz traktowany jest jako kompozycja brył, a wszystkie kształty jako formy geometryczne (Pablo Picasso, Georges Braque). W literaturze kubizm reprezentowany był przez Guillaume'a Apollinaire'a, a w Polsce głównie przez Adama Ważyka. Charakterystyczne cechy literackiego kubizmu to: odrzucenie logicznych zasad formułowania wypowiedzi, likwidacja związków przyczynowo-skutkowych, zestawienie luźnych, nie powiązanych ze sobą elementów.
EKSPRESJONIZM - kierunek, który w sztuce związany był z dążeniem artysty do intuicyjnego i spontanicznego wyrażania treści wewnętrznych - ekspresji, czyli siły wyrazu gwałtownych uczuć. w literaturze cechy kierunku najlepiej uwidoczniły się w dramacie. W Polsce ekspresjonizm reprezentowany był przez pisarzy skupionych wobec poznańskiego czasopisma „Zdrój”, wydawanego przez Jerzego Hulewicza.
FUTURYZM - (łac. futurus - przyszły) - kierunek uważany przez jego twórców za awangardę nowych czasów. W sztuce manifestowali oni całkowite odrzucenie przeszłości. Założenia artystyczne manifestowali przede wszystkim w poezji - przekształcenie języka, wprowadzenie języka techniki. Pierwszy manifest futurystyczny ogłosił Włoch, Filippo Tomasso Marinetti, w 1909r. Polscy futuryści byli skupieni w dwóch ośrodkach: warszawskim (Aleksander Wat, Anatol Stern) i krakowskim (Tytus Czyżewski, Stanisław Młodożeniec, Bruno Jasieński).
DADAIZM - (franc. dada - zabawka dziecięca) - jego twórcy głosili totalny bezsens rzeczywistości, charakteryzował ich anarchistyczny bunt i absolutna negacja. Ich utwory były zlepkiem, potokiem luźnych słów. Główni przedstawiciele dadaizmu to Tristan Tzara, Louis Aragon, Paul Eluard.
NADREALIZM - (surrealizm) - zwolennicy kierunku uważali, że artysta posługując się elementami natury, nie powinien jej naśladować. Uważali, że notowanie potoku luźnych skojarzeń sprzyja ujawnieniu głębszych pokładów psychiki. Autorem pierwszego manifestu nadrealistów był Andre Breton. Ogłosił go w 1924r.
GRUPY POETYCKIE DWUDZIESTOLECIA
SKAMANDER - grupa poetów skupionych od 1920r. wokół warszawskiego czasopisma „Skamander”, wychodzącego w latach 1920-1928 i 1935-1939. Jej członkowie unikali jakichkolwiek sformułowań programowych. Głosili kult życia, zachwyt jego biologicznymi aspektami, urokami codzienności, optymizm, witalizm. Bohaterem poezji skamandrytów stał się przeciętny człowiek i jego przeżycia. Wprowadzili też nowe prozaiczne tematy, potoczny język, opisywali nastrój chwili, jednorazowe zdarzenia. Zasadniczo grupę tworzyło pięciu poetów:
Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Jan Lechoń
Ze Skamandrem związani byli: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Liebert, Władysław Broniewski. Za swojego literackiego patrona skamandryci uznali Leopolda Staffa.
AWANGARDA KRAKOWSKA - artyści skupieni wokół pisma „Zwrotnica”, wydawanego w latach 1922-1927, na łamach którego swoją teorię poezji sformułował Tadeusz Peiper - przywódca grupy. Awangardyści głosili kult nowoczesnej cywilizacji, maszyny, techniki (3 X M - Miasto, Masa, Maszyna), chcieli wyrazić dynamikę współczesnego im życia i cywilizacji. Związane z tym były zmiany w języku poetyckim: postulat ekonomizacji języka, nowa metafora, hasło ekwiwalentyzacji uczuć ( tworzenia nowych określeń - ekwiwalentów zamiast używania funkcjonujących nazw). Według awangardystów poeta to rzemieślnik słowa.
FUTURYŚCI - pierwsze wystąpienia futurystów miały miejsce ok. 1919r. Ich najgłośniejszym manifestem był artykuł pt. „Prymitywiści do narodów świata...”(1920r.). Futuryści polscy byli skupieni w dwóch ośrodkach: krakowskim (Tytus Czyżewski, Stanisław Młodożeniec, Bruno Jasieński) i warszawskim (Anatol Stern, Aleksander Wat). Główną metodą działania była estetyczna i poetycka prowokacja: zrywali z zasadami ortografii, próbowali realizować hasło „słowa na wolności” domagając się odrzucenia reguł gramatycznych i składniowych. Organizowali liczne happeningi, którym często towarzyszyły skandale i atmosfera sensacji obyczajowej.
ŻAGARY - grupa poetów - studentów polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego - skupionych wokół czasopisma „Żagary”, wychodzącego od 1931r. jako dodatek do dziennika „Słowo”, potem pod nazwą „Piony”, wreszcie jako odrębne pismo. W poezji żagaryści posługiwali się patetycznym, podniosłym stylem. Ich utwory cechuje katastrofizm, poczucie rosnącego zagrożenia, lęk przed wojną. Z grupą Żagary byli związani: Aleksander Rymkiewicz, Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament i okresowo - Stanisław Cat-Mackiewicz.
2. Przemiany światopoglądowe na poczatku XX w. Osiągnięcia Z. Freuda, J. Watsona, A. Einsteina. Przeobrażenia w strukturze społecznej. Poglądy S. I. Witkiewicza na temat kultury, cywilizacji i społeczeństwa. Prawidłowości rządzące procesem dziejowym na podstawie „Szewców”. Literackie portrety dyktatorów jako ostrzeżenie dla ludzkości (od Kreona do Gnębona Puczymordy). Jednostka zagubiona w świecie cywilizacyjnego koszmaru w świetle „Procesu” i „Szewców”.
* Freudyzm, Behawioryzm (Watson)
* A. EINSTEIN, TEORIA WGLĘDNOŚCI SZCZEGÓLNA I OGÓLNA
ANALIZA RUCHU ciała, ciało do którego odnosi się ruch przedmiotu - układ odniesienia
PODWAŻENIE STAŁOŚCI CZASU I PRZESTRZENI - wielość czasów i przestrzeni określonej ciałami
„SZEWCY” S. I. WITKIEWICZA
Pierwszego przewrotu dokonuje prokurator Robert Scurvy przy pomocy faszystowskiej bojówki Dziarskich Chłopców Gnębona Puczymordy. Szewcy zostają osadzeni w więzieniu. Po przewrocie faszystowskim następują kolejne bunty i przewroty. Zaczyna się od komunistycznej rebelii Szewców, którym udaje się uciec z więzienia pod przywódctwem Sajetana. Sajetan zostaje jednak pozbawiony władzy i zamordowany (widać tu bardzo wyraźną analogię do sytuacji w Związku Radzieckim - czystki lat dwudziestych i trzydziestych spowodowały wymordowanie starych, „prawdziwych” komunistów, którzy przeprowadzili Rewolucję Październikową).
Następnie po władzę usiłuje sięgnąć anarchistyczny Hiper-Robociarz, który gardzi nawet Czeladnikami będącymi dla niego pseudorewolucjonistami i fałszywymi tchórzami.
Ostatnie zdanie należy jednak do dwóch tajemniczych towarzyszy: X i Abramowskiego. Prezentują oni ostateczny totalitaryzm, całkowitą uniformizację i absolutną, bezwzględną władzę. Są to ludzie pozbawieni uczuć, zapowiadają sztuczny, zmechanizowany świat, w którym nie będzie miejsca dla człowieka jako autonomicznej jednostki.
Dla Witkiewicz towarzysze X i Abramowski byli właśnie ucieleśnieniem ostatecznej katastrofy, jaka czeka świat pozbawiony sił napędzających cywilizację: religii, filozofii, sztuki.
Najsmutniejszym wnioskiem jest fakt, że według Witkiewicza, dla takiego rozwoju wydarzeń nie ma alternatywy. Odpowiedzią na rewolucję może być tylko kolejna rewolucja.
Świat dramatu jest światem, który zmierza do nieuchronnej katastrofy. Degradacji ulegają wszystkie uczucia, bohaterowie mają zniekształconą, okaleczoną psychikę, zachowują się jak obłąkani. Nie ma tu miejsca nawet na miłość. Uczucie prokuratora do księżnej jest jedynie perwersyjnym pożądaniem, prawdziwa miłość zanika, gubi się. Bohaterowie zaczynają mówić dziwnym językiem, miesza się w nim patos z wulgarnością, styl wysoki z nadętą grafomanią.
Wnioski, jakie wynikają z lektury „Szewców”, są bardzo trafną oceną świata dwudziestego wieku.
Witkiewicz uważa, że z rewolucji największa korzyść odnoszą zupełnie inni ludzie niż ci, którzy ją przeprowadzali.
Witkiewicz ukazuje bardzo ważną prawdę historyczną: każda rewolucja pożera własne dzieci. Jako przykład mogą służyć tu dzieje Sajetana Tempe, który po obaleniu faszyzmu i wprowadzeniu komunizmu sam zostaje zabity.
Najboleśniejszą prawda zawartą w „Szewcach” jest przeswiadczenie, że ludzie, którzy zdobyli władzę, niezależnie od głoszonych programów, staną sie wkrótce tacy sami jak ci, którym tą władzę wcześniej odebrali. Każdy władca więc musi stać sie tyranem i ciemiężycielem narodu, nad którym sprawuje władzę.
Świat według Witkiewicza
Stanisław Ignacy Witkiewicz stworzył własną teorię sztuki, teorię Czystej Formy. Wyszedł on z przekonania, że świat ogarnia wielki kryzys. Zanikają: religia, filozofia i sztuka, czyli wartości, które od wieków stanowiły o postępie cywilizacyjnym. Ludzkość staje w obliczu katastrofy. Świat zmierza do uniformizacji (ujednolicenia wszystkich ludzi), odebrania jednostce prawa wyboru, głosu, niezależności i intymności.
Przemiany estetyczne na początku XX wieku.
Osiągnięcia J. Joyce'a i M. Prousta.
Ekspresjonizm, dadaizm, futuryzm i nadrealizm w Europie.
Dadaiści i futuryści wobec tradycji i kultury.
Ekspresjoniści i futuryści wobec wojny.
Nowatorstwo artystyczne ”Sklepów cynamonowych” B. Schulza.
Na początku XX wieku dążono w sztuce do zerwania z zasadami tworzenia w wiekach poprzednich. Dotychczasowy wyłączny kanon piękna ustalony przez starożytność i renesans został zastąpiony nowym. Do tej pory za model sztuki uchodziła natura, za ideał piękna - najdokładniejsze odtworzenie modelu, za atrybuty doskonałości - harmonia i równowaga. Wiek XX nie uznaje ponadczasowej techniki artystycznej, istnieje tu wielość stylów i rozmaitość piękna. Sztukę XX wieku charakteryzuje antynaturalizm. Sztuka współczesna zaskakuje i niepokoi odbiorcę, wywołuje szok i napięcie, w przeciwieństwie do zrównoważonej i harmonijnej sztuki dawnej.
W literaturze zmienia się obraz bohatera. Ideał ”prawdziwego” człowieka ustępuje miejsca anonimowemu podmiotowi, którego indywidualność zostaje zastąpiona przez nieskończoną rzekę myśli, wewnętrzny monolog. W powieści XX-wiecznej psychika bohatera jest poddawana wnikliwej analizie, w której granice czasu i przestrzeni ulegają rozmyciu i zatarciu.
Cykl powieściowy Marcela Prousta ”W poszukiwaniu straconego czasu” stanowi przełom w historii powieści XX-wiecznej. Rzeczywistość, w której znajduje się narrator, jest zawartością jego indywidualnej świadomości, ludzie i rzeczy nabierają charakteru symboli. Temat powieści jest jedynie tłem, pretekstem do rozpatrywania moralnych, metafizycznych lub społecznych problemów. Przeszłość i teraźniejszość, sen i medytacja przełamują granice czasu i przestrzeni.
Podobnie w powieści ”Ulisses” Jamesa Joyce'a zostaje wprowadzony monolog wewnętrzny (forma skojarzeniowego ”strumienia świadomości”), niekonwencjonalne pojęcie czasu i przestrzeni, odrzucenie klasycznych ram osobowości bohaterów i wprowadzenie różnorodności stylów i poetyk. Płaszczyzny czasowe krzyżują się w ten sposób, że powieść można czytać w dowolnym porządku.
Powieść współczesna dąży do wyrażenia życia człowieka w jego najgłębszej istocie. Jednak ambicje przerastają niewydolność starych chwytów pisarskich, co w konsekwencji prowadzi do rozsadzenia struktur tradycyjnych. Pojawia się estetyka ” nerwowa, gwałtowna i brutalna”.
Reformie uległ również teatr. Główną rolę w przedstawieniu nie odgrywa już słowo i literatura lecz gest i gra przestrzeni, które tworzą swoistą ekspresję teatralną. Spektakl teatralny miał nie być odtworzeniem rzeczywistości tylko widowiskiem, nową, autonomiczną, niezależną całością. Środkami ekspresji były taniec, ruch, obrzęd, mające na celu pogłębić wrażliwość ludzką i służyć wyrażeniu metafizycznej dziwności istnienia. Realizm zostaje wyparty przez symbolikę i metafizykę. Sięgano do sztuki ludowej, średniowiecznej (widowiska pasyjne i misteria), do wielkiego teatru greckiego. Fascynacja grą form geometrycznych i techniką doprowadza do zabudowania sceny, upodabniając ją do hali fabrycznej.
Sztuka XX wieku określa się jako tworzenie form. Forma jest sztuką sama w sobie. Wzruszenie jakie wywołuje artysta, nie jest efektem działania tematu lecz formy. Przeciwstawienie się naturalizmowi objawia się w abstrakcjonizmie. Liczy się idea dzieła, a nie wrażenia optyczne, niczym nie przypominające rzeczywistości. Oddzielając sztukę od przyrody stworzono czyste malarstwo, czystą rzeźbę i czystą architekturę. W malarstwie eliminuje się elementy plastyczne i perspektywę: obraz ma być czystą płaszczyzną. Rzeźbę znamionuje skrajny subiektywizm i dążenie do antyantropomorfizmu. Artysta mógł wkomponowywać w dzieło elementy natury według dowolnego i subiektywnego wyboru. Cechą najistotniejszą rzeźby jest deformacja. W architekturze natomiast istotne miejsce zajmował funkcjonalizm. Wyzbyto się elementów malarskich i plastycznych, ograniczając się do konstrukcji geometrycznych i oświetlonych przestrzeni. Pojawiły się nowe materiały konstrukcyjne: stal, nikiel, chrom, które wyparły kamień i drewno.
Zmiany pojawiły się również w świecie muzyki. Miała ona być ładem i konstrukcją, grą form, która nic nie wyraża. W obrębie jednego dzieła kojarzono najróżniejsze i najsprzeczniejsze konwencje, prowadząc do nakładania się stylów. Stworzono tzw. muzykę absolutną - bez praw tonalności, tematyki i modulacji. Później powstała również ”muzyka konkretna” - złożona z dźwięków rzeczywistych (np. hałasów).
Ruchy dadaistyczny i futurystyczny zajmowały podobne pozycje wobec tradycji i kultury.
Futuryści przeciwstawiali się uciążliwemu dziedzictwu historii. Człowiek XX stulecia odczuwa tradycję jako przeszkodę, która hamuje i krępuje jego twórczą swobodę. Tradycja i dorobek artystyczny poprzednich pokoleń jest dla niego bezwartościowy. Wychowanie i szkoła funkcjonują wedle starych wzorów, narzucając nawyki, normy myślenia, odczuwania i postępowania wzorujące się na przeszłości. Dziedzictwo to obarcza i ogranicza możliwość manifestowania idei powstających na gruncie rozwoju. Tradycje i dziedzictwo przeszłości uważali za główne hamulce społecznego i artystycznego postępu.
Dadaiści sprzeciwiali się sztuce, moralności, społeczeństwu, kulturze. Według nich społeczeństwo i kultura były odpowiedzialne za powstawanie wojen. Dążyli do zniszczenia jednego i drugiego, cofnięcia się do pierwotności, początków dziejów stworzenia. Wartości społeczne, moralne, artystyczne uważali za względne i wątpliwe. Dadaizm miał być wyzwoleniem z kategorii czasu historycznego. Tradycyjnej sztuce zarzucali nieszczerość, kłamstwo. Jej dzieła fałszują rzeczywistość i autentyczność wyrazu. Walka z tradycją w malarstwie stworzyła technikę tzw. collage'u (nakładanie się na siebie różnych i sprzecznych stylów w jednym obrazie).
Futuryści i ekspresjoniści mieli odmienny stosunek do wojny.
Futuryści uważali, że to, co nowe, silne, dynamiczne i agresywne, ma rację, jest słuszne. Wojna miała być niezawodnym i najlepszym sprawdzienem fizycznej i moralnej tężyzny człowieka. Warunkowała jego wartość i przydatność społeczną i narodową. Ideałem była siła i agresja.
Ekspresjoniści potępiali wojnę jako przyczynę powszechnego kryzysu duchowego, który dotknął kulturę europejską, a także kryzysu polityczno-społecznego lat powojennych. Głosili ideologię powszechnego braterstwa. Zwracali się przeciw militaryzmowi i kapitalizmowi. Atakowali aparat wojska, wojny i kapitału, który miał być wszechpotężny.
Proza Brunona Schulza jest prozą nowatorską, odbiegającą od tradycji. W ”Sklepach cynamonowych” autor posługuje się oryginalnym stylem, który podobny jest do języka poezji (metafory), a jednocześnie - do języka naukowego (wyszukane słowa, zwroty obcego pochodzenia). Rzeczywistość kształtowana jest przez subiektywnego narratora, który stwarza świat pełen symboli i mitów uniwersalnych. Jest to świat płynny, zmienny, nie podlegający stałym prawom i zasadom. Przypomina on rzeczywistość senną (oniryczną), surrealistyczną, egzystującą poza prawem logiki. W ”Sklepach cynamonowych” krajobraz miasteczka ulega zaskakującym przemianom: ulice zmieniają się w labirynt, modyfikacje przestrzeni odzwierciedlają nastrój bohatera.
LITERATURA PIERWSZEJ I DRUGIEJ DEKADY DWUDZIESTOLECIA
Pierwsze dziesięciolecie nazywane jest JASNYM. Dominuje radość z odzyskania niepodległości, optymizm widząc lepszą szczęśliwą przyszłość. Wszechstronnie rozwija się poezja. Powstały liczne grupy: Skamander (Warszawa); Awangarda Krakowska, futuryści, ekspresjoniści skupienia wokół pisma „Zdrój”, „Czartak”. W prasie dominowały tematy polityczne i społeczne. Tworzyli Juliusz Kaden - Bandrowski, Zofia Nałkowska, Andrzej Strug i inni. Znaczna grupa literatów wiązana była z Legionami. Współtwórcą legendy legionowej stał się Jan Lechoń (poemat „Piłsudzki”) Przeżycia wojenne odbiły się echem w twórczości Władysława Broniewskiego, Juliana Przybonia, Kazimiery Iłłakowiczówny.
Przełom lat 20-tych i 30-tych zaznaczył się kryzysem ekonomicznym. Pogorszenie nastrojów znalazło swój wyraz w literaturze. Ten okres XX-lecia nazwano CIEMNYM. Kryzys wywołał w ludziach niepokój i lęk. Narastało napięcie prowadzące do upadku norm etycznych i powstaniu patologii społecznej. W literaturze dominował Katastrofizm - szczególnie w twórczości Witkacego, wileńskiej grupy Żagary. Warszawska Kwadryga skupiała między innymi Lucjana Szenwalda, Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego i Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (okresowo), którzy prezentowali nurt literatury społecznej dedykowanej przeciętnym i zwykłym ludziom. W dramatopisarstwie obok nurtu awangardowego (Witkacy, W. Gombrowicz) dominowały tendencje tradycyjne (J. Szaniawski, Z. Nałkowska).
STOSUNEK DO KULTURY, TRADYCJI W WIERSZACH „HEROSTRATES”, „MANIFEST SZALONY”, „DO KRYTYKÓW” ODRZUCENIE TRADYCJI ROMANTYCZNEJ W „HEROSTRATESIE” I „CZARNEJ WIOŚNIE”
„HEROSTRATES” - Jan Lechoń
Poeta chce tworzyć nowe tradycje, pragnie zerwać ze starymi przyzwyczajeniami. Zastanawia się co będzie po tym jak zwalczy stare narodowe tradycje.
Poeta pragnie, by nowa egzystencja kraju była inna od dotychczasowej, pozbawiam mitów narodowych („A wiosną - niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę”.). Lechoń chciałby bowiem Polski zwyczajnej, wolnej od obciążeń historycznych. Chciałby również przełamać stereotyp pisania o Polsce umęczonej, cierpiącej. Nie oznacza to jednak rezygnacji z wieszczej, przywódczej roli poety.
„DO KRYTYKÓW” - Julian Tuwim
Poeta kpi z konwencji literatury. Rezygnuje ze starych przyzwyczajeń z zamiarem tworzenia nowej literatury.
„MANIFEST SZALONY” - Kazimierz Wierzyński
Poeta odrzuca wszelkie kanony poetyckie, podstawowe prawdy o świecie. Wyraża to poprzez związki frazeologiczne, które mają zupełnie inne znaczenie.
„życie jest piękne, nie ma żadnej sztuki”
„CZARNA WIOSNA” - Antoni Słonimski
Poemat odrzucenie wszelkich przyzwyczajeń - pozytywistycznych, romantycznych, martypologii
KRYTYCZNA POSTAWA RZECZYWISTOŚCI W WIERSZU „NIEMCOM”
RZECZYWISTOŚĆ - krytyczna postawa poetów „Niemcom” - Antoni Słonimski
Utwór opowiada o ataku Rzymian m. in. na dom Archimedesa, którego zabija barbarzyńca. Ten obrazek zwycięstwa siły i zbrodni nad nauką i mądrością Słonimski dedykował Niemcom. W 1935 w Niemczech szalał już zwycięski faszyzm. Niszczono nie tylko fizycznie ale i duchowo. Na stosach płonęły książki uznane przez reżim za nieprawomyślne, a ich autorzy albo ginęli w obozach koncentracyjnych, albo zmuszeni byli emigrować. Ginął dorobek kulturalny twórców żydowskiego pochodzenia. Słonimski starał się w tym wierszu pokazać pewne analogie między zachowaniem rzymskiego barbarzyńcy a postępowaniem faszystów, wskazujących przecież na swe rzymskie korzenie. Wymowa wiersza jest pesymistyczna i pełna grozy. Autor przewiduje, że Niemcy mogą w przyszłości zagrozić innym narodom i zniszczyć dorobek intelektualny wielu pokoleń.
ROZWÓJ IDEOWY POETÓW GRUPY SKAMANDER
Początki formowania się grupy poetyckiej związane są z pismem „Pro arte et studio” wydawanym w Warszawie od 1916 roku przez młodzież akademicką. Młodzi pisarze spotykali się w warszawskiej kawiarni „Pod Pikadorem”. Działalność kawairni określić można jako przejaw powojennej demokratyzacji życia artystycznego. Lansowano tam nowe postawy i wartości literackie. Pod koniec 1919 roku Jan Lechoń, Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski i Kazimierz Wierzyński oficjalnie zawiązali grupę poetycką i zaczęli używać nazwy Skamander. Nazwę grupy wzięto z dramatu Akropolis Stanisława Wyspiańskiego („Skamander połyska, wiślaną świetlący się falą”). W 1920 roku grupa rozpoczęła wydawanie pisma literackiego „Skamander”, będącego trybuną poetów. Drukowano w nim także recenzje plastyczne, muzyczne, literackie, teatralne, filmowe oraz polemiki. Po 1935 roku „Skamander” zmienił swój charakter, stając się miesięcznikiem literackim publikującym twórczość przedstawicieli innych grup (np. „Żagary”), nie znanych wcześniej poetów.
Program Skamandra:
1) faktycznym braku konkretnego programu i zezwalał na demonstrowanie całkowitej dowolności artystycznej.
2) chcemy być poetami dzisiejszego dnia
3) stała się krytyka wzorców romantycznych i młodopolskich. Jednak, mimo zdecydowanie antyromantycznej i antymłodopolskiej postawy, skamandryci musieli czerpać z pewnych tradycji literackich, bowiem ich odrzucenie oznaczałoby przyjęcie haseł awangardowych.
4) Skamndryci wykreowali model „poety-uczestnika”, czyli „człowieka z tłumu”.
5) Narażając się na ostre ataki nacjonalistów i konserwatystów głosili hasła demokratyczne i pacyfistyczne.
EWOLUCJA IDEOWA POLSKICH FUTURYSTÓW
Prekursorem ruchu był Jerzy Jan Karski. Futuryści głosili, że wszystko co przyjdzie będzie lepsze od przeszłości i teraźniejszości. Tworzyli w duchu przyszłości, chcąc na jej wzór kształtować teraźniejszość. Głosili kult cywilizacji maszyny, zachwycali się tłumem, ulicznym hałasem. Ów osobliwy „maszynizm” łączyli często z folklorem i ludową stylizacją. Chcieli likwidować wszystko co „stare” wprowadzając „nowe”. Dotyczyło to także języka i formy ich wierszy. Udziwniali ortografię i interpunkcję burząc jej ustalone zasady. Atakowali także obyczaje i nawyki. Często w ich utworach pojawiały się seks i nagość (Mój czyn miłosny w Paragwaju i Nagi człowiek w śródmieściu Sterna). Prowokujący charakter miały ulubione przez futurystów spotkania z liczną masową publicznością. Najwięcej ich odbyło się na krakowskim Rynku Głównym w latach 1918 - 1922.
Podczas mityngów futuryści wygłaszali manifesty, z których uczynili swój sztandarowy sposób wypowiedzi. Manifesty często przybierały formę jednodniówek plakatów i ulotek.
Tytus Czyżewski (1885 - 1945) - poeta, malarz, początkowo wyznawca formizmu; Stanisław Młodożeniec (1895 - 1959), Anatol Stern (1899 - 1968), Aleksander Wat (1900 - 1967) oraz z pewnością najsłynniejszy - Bruno Jasieński (1901 - 1939).
LOSY BRUNA JASIEŃSKIEGO
Właściwe nazwisko Wiktor Bruno Zysman. Prześladowany w Polsce za radykalne poglądy wyjechał do Paryża, skąd wydalono go po opublikowaniu utopijnej książki "Palę Paryż". Już jako komunista wyjechał do sowieckiej Rosji, gdzie pisał po rosyjsku reportaże i opowiadania. W czasach terroru stalinowskiego aresztowany z niewiadomych powodów. Umarł na dyzenterię (czerwonka bakteryjna) po zesłaniu na Syberię. Podobno konającego poetę pozostawiono wilkom na pożarcie. Rehabilitowany w 1955 roku.
AKTUALNOŚĆ POLITYCZNA POEZJI W. BRONIEWSKIEGO
"Zagłębie Dąbrowskie"
Zagłębie Dąbrowskie jest wierszem o tematyce społecznej. Broniewski ukazuje tragiczną sytuację górników z Zagłębia Dąbrowskiego. Robotnicy wydobywają węgiel, ciężko pracują, otrzymują jednak głodowe pensje. Właściciele kopalń poszukują zysku, a górnicy skazani są „na mór, na nędzę, na głód”.
Wiersz jest ostrzeżeniem przed możliwością wybuchu buntu.
"Bagnet na broń"
Wiersz jest wezwaniem do stawienia oporu najeźdźcom. Polskę Broniewski porównuje do domu, zaś napastników do podpalaczy. Broniewski nie gloryfikuje ojczyzny. Jednak podkreśla, że wobec zagrożenia ojczyzny każdy Polak powinien chwycić za broń i nawet oddać życie na polu walki.
"Targowisko"
Wiersz powstał w 1944 roku, po konferencji w Teheranie i w Jałcie, które przesądziły los Polski. Polskę przyłączono do bloku pozostającego pod wpływem sowieckiej Rosji. Wiersz jest protestem poety przeciwko owym układom. Sam tytuł ma szczególne znaczenie. Symbolizuje sferę wpływów i walkę polityczną o polskie ziemie przez przyszłych zwycięzców wojny. Polska staje się, niczym niewolnica, przedmiotem przetargów i stręczycielstwa historii.
"Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego"
Broniewski w swoim wierszu opisuje ostatnie chwile życia i moment śmierci Ludwika Waryńskiego, który za działalność rewolucyjną został skazany na uwięzienie w twierdzy Schlüsselburskiej.
"Na śmierć rewolucjonisty"
W wierszu poeta opisuje ostatnie chwile anonimowego więźnia cytadeli - tytułowego rewolucjonisty. Młody, dwudziestoletni człowiek żegna się ze światem. Ostatni raz spogląda w pogodne niebo i wspomina własne życie. Bohater może symbolizować każdego więźnia ginącego za swoje przekonania patriotyczne czy polityczne. Najważniejsze jest tu przekonanie o sensie godnej, odważnej śmierci, mogącej przyczynić się do zwycięstwa wiary.
"Młodość"
Poeta opisuje wojenne doświadczenia siedemnastoletniego żołnierza. Utwór zawiera realistyczne opisy tułaczki i krajobrazów pól bitewnych. Wiersz Młodość ma niezwykle osobisty charakter, bowiem opiera się na wojennych doświadczeniach poety.
KATASTROFIZM I JEGO PRZEJAWY W LITERATURZE MIĘDZYWOJENNEJ
J. Czechowicz: „Na wsi” (p. l. ukrywa się przed złem
„Sam” (eskalacja lęku)
„Przeczucia” (nie ma bezpiecznego schronienia przed lękiem)
„Ballada z tamtej strony” (p.l. boi się śmierci; widzi swoje życie jako już zakończenie)
„Przedświt” (wizja Apokalipsy splata się z wizją wojny; nie ma przed zagładą ucieczki)
„Żal” (realia wojny)
Cz. Miłosz:
„Obłoki” (zło jest ukryte w człowieku; zło budzi lęk)
„Roki” (przewartościowanie świata; pojawia się nowy agresywny, silny człowiek)
ŚMIERĆ STANISŁAWA IGNACEGO WITKIEWICZA
Ogarnięty paniką po wybuchu II wojny światowej (wrzesień 1939 r.) udał się na Wschód. Dotarł do wsi Jeziory. Po wkroczeniu Armii Czerwonej, znający realia bolszewickiej Rosji Witkacy popełnia samobójstwo 18 września 1939 r.
Zwłoki Witkacego, ekshumowane w 1988 r. i pochowane z wielkim rozgłosem w Zakopanem, okazały się doczesnymi szczątkami młodej kobiety.
FUNKCJONOWANIE GRUP I PISM LITERACKICH W DWUDZIESTOLECIU
Twórcy dwudziestolecia na ogół, oprócz wystąpień pojedynczych, łączyli się w tzw. grupy literackie i wspólnie dążyli do podbicia rynku i zdobycia czytelnika. Do najważniejszych znanych grup literackich, działających w latach 1918 -1939 należały:
grupa Skamander, ugrupowanie futurystów, pierwsza awangarda tzw. Krakowska,
druga awangarda (Wilno to Żagaryści) - Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz, w Lublinie - Józef Czechowicz, w Warszawie - Gałczyński. Twórcy zaliczani do tego kręgu, nie byli związani z jedną, konkretną grupą literacką. Na plan pierwszy wysuwa się u nich katastrofizm, przejawiający się w często obecnych wierszach poszczególnych twórców nastrojem lęku, obawy przed zbliżającą się nieuchronnie klęską, Apokalipsą.
Pisma literackie:
1917, powstanie w Poznaniu pisma „Zdrój” (Jerzy i Witold Hulewiczowie). Poezja miała być wyrazem „Ja” artysty nie liczącego się ze światem zewnętrznym.
1920 -1928 nieregularnie ukazywało się pismo „Skamander” (Mieczysław Grydzewski)
„Wiadomości Literackie”
KIERUNKI ARTYSTYCZNE I GRUPY LITERACKIE
1. ekspresjonizm - intuicyjne wyrażanie gwałtownych uczuć i doznań: zachwytu, ekstazy; sztuka wywołująca wstrząs; styl ten wykorzystywał różne środki: kontrast, deformację, karykaturę. Przedstawiciele - Tuwim, Przybyszewski, Bereut. - SKAMANDER
2. futuryzm - rozwinął się we Włoszech. Odcinali się od przeszłości, uważali się za awangardę nowych czasów; dążyli do oddania jej dynamiki przez przekształcenie jęz. poetyckiego, piękno świata=piękno szybkości. W Polsce dwa ośrodki:
Warszawski - Stem i Wat,
Krakowski - Czyżewski i Jasieński
Rozwijali się przez manifesty, skandale, szokowali publiczność - FUTURYŚCI
3. dadaizm - zrodzony 1916 r. w Szwajcarii; doprowadzał do absurdu wszystkie dotychczasowe dążenia sztuki nowoczesnej; bunt przeciw całemu światu; utwory były zlepkiem luźnych słów i nieartykułowanych dźwięków; narodziny fotomontażu - PIERWSZA AWANGARDA
4. nadrealizm(franc.surrealizm) - awangardowy kierunek artystyczny; przedstawiciele dążyli do stworzenia „nadrealnej rzeczywistości” poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia; proces twórczy to notowanie potoku luźnych słów; dużą rolę odgrywał przypadek; bunt przeciwko tradycji i mieszczaństwu - DRUGA AWANGARDA - KATASTROFIZM
5. neoklasycyzm - nawiązuje do kultury starożytnej i baroku; przedstawiciel Paul Valery używa abstrakcji i aluzji filozoficznych; forma rygorystyczna oparta na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język.
HISTORIA I PROGRAM GRUPY „SKAMANDER”
Dzieje grupy Skamander związane były z Warszawą; tu w latach 1926-1919 formowała się ona wokół pism „Pro arte at studio” i „Pro arte”. Istotne znaczenie dla jej konsolidacji miały wspólne występy w literackiej kawiarni-kabarecie „Pod Picadorem”. W XII. 1919 r. poeci po raz pierwszy wystąpili pod nazwą Skamander, natomiast w I 1920 r. ukazał się pierwszy numer pisma „Skamander”.
„Wielką piątkę” Skamandra stanowili: Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski.
Za swego duchowego patrona uważali oni Leopolda Staffa.
Skamander był grupą programowo bezprogramową jednakże mieli oni wspólne przekonania ideowo-artystyczne, którym dali wyraz w lirykach. Poezja młodych skamandrytów charakteryzuje się przede wszystkim zwrotem ku problemom codzienności i sprawom zwykłego, „szarego” człowieka. Niektórzy poeci podjęli próbę zwyciężenia romantyczno-modernistycznej koncepcji poety i poezji. Nowej koncepcji podmiotu lirycznego towarzyszy w poezji powszedniość. Liryka młodych skamandrytów wyraża zachwyt nad życiem i światem.
Próby przezwyciężenia tradycji romantycznej są widoczne w odrzuceniu narodowych i patriotycznych powinności literatury („Czarna wiosna” A. Słonimski ). Nastąpiło ożywienie języka poetyckiego. Imituje on język potoczny a nawet wprowadza wulgaryzmy (Tuwim - mistrz neologizmów). Wartość poezji skamandryckiej polega na jej artystycznej różnorodności.
PROBLEM „PROGRAMOFOBII”
Artykuły „Programofobia” Karola Irzykowskiego jest potępieniem bezprogramowej ideologii Skamandrytów. Ich „Słowa Wstępnego” najważniejsze punkty programu to:
brak ugrupowań programowych w Polsce,
niestawianie programów, objawem małoduszności
„... lecz dziwne jest u pokolenia najmłodszego, które się jeszcze nigdy nie sparzyło, a już na zimne dmucha”.
Irzykowski uważa iż we „Słowie Wstępnym” Skamandrytów jest wiele pomyłek. Nieświadomie wzorują się oni na filozofii Bergsona i stąd ich wstręt do programów.
programy są istotnym spojrzeniem wstecz i dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane.
wyprawa Kolumba w nieznane jest dowodem, że mimo odkrycie Ameryki nie było planowane (brak programu) to Kolumb wyruszył z pewnym zamierzeniem (programem), znalezienia najkrótszej drogi do Indii.
bez programowości nie ruszy się z miejsca,
tylko gdy ma się program, ma się również niespodzianki nadprogramowe
„Do chaosu `stawania się' należy się tylko przez to, że się temu chaosowi przeciwstawia, a nie przez to, że się chaos naśladuje”
„Słowo Wstępne” jest miejscem nie na słowa, nie na czyny.
dawne programy nie dotykały aktu poetyckiego, obiecywały tylko nową jakość i takie mogłoby być „Słowo Wstępne”* gdyby nie zaprzeczyło własnej naturze.
„Słowo Wstępne” - do pierwszego numeru pisma „Skamander” było ono uzasadnieniem, dlaczego Skamandryci byli niechętni wobec wszelkich programów.
AKTYWIZM, BIOLOGIZM, WITALIZM W POEZJI J. TUWIMA
Tuwim pisał m.in. wiersze, poematy, satyry. Jego spuścizna literacka jest bardzo bogata i różnorodna. Wczesne wiersze tego poety (znajdujące się w czterech pierwszych zbiorach: „Czyhanie na Boga” (1918), „Sokrates tańczący” (1920), „Siódma jesień” (1921), „Wierszy tom czwarty” (1923)), charakteryzują się ogromnym entuzjazmem, aktywizmem, witalizmem. Tak więc podstaw filozofii życiowej „młodego” Tuwima należałoby szukać w filozofii Nietschzego (aktywizm), i przede wszystkim Henri Bergsona (witalizm). Tuwim za Bergsonem zainteresował się życiem w jego biologicznym wymiarze (biologizm), pisał więc o tłumie, masach ludzkich.
BIOLOGIZM w poezji Tuwima:
„Wiosna” - utwór wychwalający życie, biologizm, instynkt. Ukazuje ludzi, którzy żyją w mieście fabrycznym. Jest wiosna i ludzie są zdominowani przez instynkty biologiczne, gł. popęd seksualny; poeta nie stroni od wulgaryzmów; tłum fascynuje ale jednocześnie budzi odrazę i lęk.
WITALIZM w poezji Tuwima i AKTYWIZM
„Do krytyków” - poeta jeździ po mieście tramwajem i staje się to czynnością najwspanialszą Świat przepełniony jest zapachami, dźwiękami, kolorami, piękne jest wszystko dookoła.
„Życie” - w kilku wersach poeta opisuje swą ogromną radość z faktu, że żyje; jest przepełniony poczuciem własnej siły i jedności z naturą, bo „krew jest czerwona”.
OBRAZ MIASTA W POWIEŚCI TUWIMA
Julian Tuwim - poeta łódzki, czy poeta urodzony w Łodzi? To pierwsze hasło funkcjonuje w charakterze symbolu. Miasto cierpiące na niedostatki wielkich tradycji kulturalnych niejako przypisuje sobie owego 20-letniego, który opuszcza Łódź, aby do niej tak naprawdę nigdy nie wrócić. Nieczęsto wracał do tego miasta także w swojej poezji. Ani w „Czyhaniu na Boga”, ani w „Sokratesie tańczącym”, ani w „Siódmej jesieni” nie znajdziemy nawet jednego wiersza, który by wprost mówił o rodzinnym mieście. Może to dlatego, gdyż w 1905 roku nazywano go „łamistrajkiem” ponieważ jako jeden z nielicznych gimnazjalistów nie strajkował. A może dlatego, że łódzki „Rozwój”, w dniu 3. V. 1928 r., pisał, że przyznanie Tuwimowi Nagrody Literackiej „zakrawa na gruby a niewłaściwy żart”.
Jednakże miasto jako takie często pojawia się w utworach Tuwima.
„Do krytyków” - miasto radosne i powszednie,
„Wiosna” - miasto okazuje się niszczącym, bezwzględnym i okrutnym molochem.
SZARY CZŁOWIEK JAKO OBIEKT ZAINTERESOWANIA TWÓRCY
Tuwim za Bergsonem zainteresował się życiem w jego biologicznym wymiarze. Pisał więc o tłumie, masach ludzkich, codziennej miejskiej egzystencji. Poeta tworzy w wierszach nowego dla poezji bohatera. Jest to człowiek prosty, zwyczajny, z nizin społecznych. Konieczność reform społecznych, dążenie do demokratyzmu jest potrzebą chwili. Tuwim rozumie swoją rolę w tej sprawie. Spełnia ją należycie poprzez napisanie utworu „Prośba o piosenkę”. Jest to apel skierowany do Boga o pomoc w zmianie stosunków społecznych.
PROGRAM POETYCKI AWANGARDY KRAKOWSKIEJ
Nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, powinna likwidować przedziały jakie utworzyły się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jej słowa-hasła to:
miasto - masa - maszyna = „3 x M”
Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. W poetyce została uprzywilejowana metafora łącząca pojęcia odległe bądź sprzeczne. Peiper w okresie drugiej serii „Zwrotnicy” odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem. Rym regularny został uznany za niezbędny. Twórcy: J. Przyboś, A. Ważyk, J. Brzękowski.
ISTOTA PROCESU TWÓRCZEGO W/G DADAISTÓW, FUTURYSTÓW, NADREALISTÓW I PRZEDSTAWICIELI AWANGARDY KRAKOWSKIEJ.
DADAIŚCI
Wyrósł z gwałtownego sprzeciwu wobec współczesnej cywilizacji burżuazyjnej i toczącej się wojny; odrzucali europejską tradycję kulturalną, wszelkie ideologie, autorytety w życiu i w sztuce; tworzyli na zasadzie swobodnej gry skojarzeń odznaczającej się prymitywizmem, infantylizmem, były kombinacją zwrotów mowy potocznej, cytatów, tytułów gazet, cząstek wyrazów i oderwanych liter.
FUTURYŚCI
Awangardowy kierunek w sztuce - futuryzm; zrywali z dotychczasową sztuką i stworzyli własną, oddającą dynamikę życia nowoczesnego, kult rozwoju techniki i siły; zerwali z formami gramatycznymi; w procesie twórczym nakazywali oryginalność i potępiali naśladownictwo.
NADREALIŚCI
Dążyli do stworzenia „nadrealnej rzeczywistości” poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych słów, skojarzeń wynikających z podświadomości twórcy; dużą rolę w procesie twórczym odegrał przypadek, absurdalny żart, groteska; buntowali się przeciwko tradycji.
AWANGARDA KRAKOWSKA
Ich program sztuki wiązał się z teraźniejszością nastawioną na współbrzmienie z nowoczesną cywilizacją techniczną. Istotą procesu twórczego było „3 x M” - miasto, masa, maszyna. W poetyce została uprzywilejowana metafora.
POECI AWANGARDY KRAKOWSKIEJ I FUTURYŚCI WOBEC WYRAZU I ZDANIA
AWANGARDA KRAKOWSKA:
zachowanie najoszczędniejszej gospodarki słownej,
centralnym „nerwem” poezji staje się zdanie oparte na spiętrzonej metaforze,
postulowali przeobrażenie uczuć w konstrukcję pięknych słów i pięknych zdań.
FUTURYŚCI
dążenie do uwolnienia słowa z rygorów semantyki i składni,
destrukcja znaczenia słowa,
chętnie sięgali po neologizmy,
imitowali język telegraficzny i stenotypiczny,
całkowite lekceważenie zasad ortografii prowadzącej do przemiany znaczeń w zakresie słownictwa,
wprowadzenie gwary
ESTETYKA CZYSTEJ FORMY I JEJ POSTAWY ŚWIATOPOGLĄDOWE
Już jako dojrzały twórca Witkiewicz stworzył własną teorię sztuki określaną mianem teorii Czystej Formy. Wywodziła się ona z przekonania, że oto świat ogarnięty jest wielkim kryzysem. Zanika wszelki postęp, gdyż zamierają wartości warunkujące rozwój ludzkości: religia, filozofia, sztuka. Cywilizacja jest zagrożona, ludność stanęła na skraju przepaści. W tej sytuacji należy szukać ratunku w nowej koncepcji sztuki. Jakiej? To właśnie jest wyrazem w teorii Czystej Formy.
Punktem wyjścia jego rozważań było przekonanie, że kryzys, jaki ogarnął całą cywilizację dotknął również teatr naturalistyczny. Kryzys ten powinien zostać zwyciężony przez nową sztukę, która musi realizować zupełnie inne postulaty ideowo-artystyczne i stawiać przed sobą zupełnie inne cele niż dotychczas.
Do najważniejszych postulatów teorii Czystej Formy należały:
odpolitycznienie sztuki - która tym samym nie powinna służyć żadnej ideologii; powinno się zrezygnować z funkcji utylitarnych; dzieło sztuki powinno istnieć dla sztuki.
wyzwolenie sztuki spod rygorów realizmu - realizm to logicznie uporządkowana akcja i fabuła, tymczasem sztuka ma wyjść poza mimetyczną kategorię obrazowania świata: akcja i fabuła, jak i również łańcuch przyczynowo-skutkowy muszą ulec destrukcji; konsekwencją będzie uwolnienie bohaterów od prawideł psychologicznych.
szczególna kreacja bohaterów - którymi u Witkacego są z reguły artyści przeżywający ból istnienia, próbujący zgłębić tajemnicę sensu bytu ludzkiego w ogóle.
Eksperymentują więc nierzadko, wykraczają poza kanony dobrego smaku, gustu.
POETYKA J. CZECHOWICZA
źródłem inspiracji twórcy: Awangarda Krakowska i T. Peiper
częste wykorzystywanie środków artystycznych, (elipsy, metafory),
ogromna dyscyplina w kreowaniu obrazu lirycznego,
niezwykła kondensacja środków poetyckich.
powyższe punkty dotyczą poematu „Na wsi”
w miarę rozwoju liryki Czechowicza nasilają się w niej wizje katastroficzne,
chętnie korzysta z poetyki nadrealizmu (potęguje dramatyczny obraz świata).
/powyższe punkty dotyczą poematów „Nic więcej” 1936, „Dzień jak codzień” 1930
dramatyzm obrazu poetyckiego wzmacnia łączenie refleksji katastroficznej z motywami arkadyjsko-sielankowymi,
w tomie „ballada z tamtej strony” podejmuje poeta temat śmierci, przeczucie jej rychłego nadejścia,
w ostatnim tomie „nuta człowiecza”, problematyce katastroficznej, towarzyszy refleksja natury religijnej. Dostrzec można bolesne rozdarcie pomiędzy świadomością nieuchronnej śmierci i zagłady a pragnieniem życia - pełnego bogactw i niezwykłości.
POETYKA WIERSZY ŻAGARYSTÓW
W liryce poetów Wileńskich (Żagarystów) dominowała problematyka katastroficzna, wyrażająca się przekonaniem o głębokim kryzysie kultury europejskiej, który nieuchronnie prowadzi do dzisiejszego dramatu: zarówno w wymiarze jednostkowym, egzystencjonalnym, jak i powszechnym-społecznym, narodowym.
Tonacja wierszy Żagarystów wynika z intuicyjnego przewidywania katastrofy. Tonacja ta nie ma realistycznego uzasadnienia - wynika z „głosu” wyobraźni, rodzi się z lęku i niepokoju. W poetyce ogromnego znaczenia nabiera tradycja romantycznego wizjonerstwa.
Przedstawiciele: Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander Rymkiewicz.
Rozważania o procesie twórczym w wierszu "Sitowie" J.Tuwima.
Poszukiwanie pierwotnej siły słowa w "Słopiewniach".
"Język pozarozumowy" futurystów rosyjskich.
Sposób kreowania rzeczywistości i opisu krajobrazu w poezji polskiej (Słowacki, impresjoniści, Przyboś).
Poszukiwanie prawdy o kobiecej duszy w poezji M. Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej.
Rozważania o procesie twórczym w wierszu "Sitowie":
Jest to wbrew pozorom wiersz o poezji i tworzeniu. Tuwim wspomina swoje dzieciństwo, "polegiwanie wakacyjne" w trawach, ziołach i sitowiu, tęsknotę za pachnącą
miętą i piękno przyrody! To prawda, lecz wspomnienie jest skontrastowane z sytuacją obecną - męki tworzenia i przekształcania świata w poezji. Niegdyś
sitowie było zwykłe i miało cieniutkie włókienka - dziś jest elementem świata, materią do przetworzenia w wierszu, żródłem słowa poetyckiego. To prawda, że
Tuwim tęskni za beztroską, bo oto twórczość okazała się męką, piętnem, nałogiem twórczego interpretowania świata. Zioła stały się po latach "w
wierszach słowami" - oto stwarzająca siła poezji.
Poszukiwanie pierwotnej siły słowa w „Sołopiewniach”.
„Słowisień”,
„W białodrzewiu jaśnie dźni słoneczko,
Miodzie złoci białopałem żyśnie,
Drzewia pełni pszczelą i pasieczną,
A przez liście kraśnie pęk słowiśnie.
A gdy sierpiec na niebłoczu łyście,
W cieniem ciemnie jeno niedośpiewy:
W białodrzewiu ćwirnie i srebliście
Słowik słowi słowisieńskie ciewy.”
(drugi wiersz z cyklu)
Cykl „Sołopiewnie” jest bardzo nietypowy. Widać w nim zabawy i gry słowotwórcze Tuwima. Poeta szuka takich środków wyrażenia, które silnie oddziaływałyby na czytelnika i oddałyby intencje autora. Poszukuje pierwotnej siły słowa. W tym celu używa i tworzy wielu neologizmów. Dowodem tego jest przytoczony wiersz.
Można się tu dopatrzyć pewnych elementów języka pozarozumowego futurystów rosyjskich.
"Język pozarozumowy" futurystów rosyjskich:
W Rosji działała grupa artystyczna "Hilea", założona w roku 1911 (W. Majakowski, W.Chlebnikow, D.Burluk). Głównym założeniem tej grupy była konieczność
przebudowy języka poetyckiego, stworzenie "języka pozarozumowego". Literaturę rozumieli jako autnomiczną sztukę słowa. Futuryści wyznawali planowy system
antyestetyzmu - wiersze prowakacyjne drukowano np. na papierze pakowym.
Język pozarozumowy:
Wrogość (nienawiść) wobec tradycyjnej poezji i jej zasadom, które doprowadziły do skostnienia słów (jedno znaczenie raz na zawsze) , i które ograniczają poetę (artystę);
Nowe treści = >nowe słowa + nowe skojarzenia słów;
Futuryści rosyjscy (od założeń kubizmu ) - podstawa rewolucji język poetyckiego;
Poezja powinna dążyć do ograniczenia dominacji materiału na rzecz obnażania struktur i form;
Nie akcja lub fabuła, a jakość formy to kryterium oceny;
„Mistyczne siły” zdolne wyrazić najcięższe treści (niemożliwe do wyrażenia przez umowny, konwencjonalny sposób) są ukryte u podstaw języka (m in. w sylabach, głoskach);
„Należy uwolnić słowa, udręczone i storturowane tyranią myśli, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami lecz słowo, dźwięk objawiały nieznaną i rewelacyjną treść.”
Język pozarozumowy = władza nad ludzką wyobraźnią.
Sposób kreowania rzeczywistości i opisu krajobrazu w poezji J. Przybosia i B. Leśmiana.
Julian Przyboś
Młodzieńcze wiersze = fascynacja pracą, techniką (słownictwo specjalistyczne), rozwojem cywilizacji (miasto - cechy antropomorfizacji - powstaje, rodzi się, tak jak człowiek w bólu i trudzie);
Dojrzała poezja = liryka pejzażowa i refleksyjna. Sposób kreowania = dyscyplina słowa i obrazu poetyckiego + nienaśladowywanie lecz konstruowanie rzeczywistości + metaforyczne szeroko-znaczeniowe wizje + środki artystyczne (oksymorony, elipsy);
Opis krajobrazu (np. w wierszu „Z Tatr”) = brak ujęcia chwili, opisu fauny i flory, opisu zjawisk, odpowiedni nastrój;
Bolesław Leśmian
Kreowanie rzeczywistości = symbole (ze względu na zmieniający się, metafizyczny charakter świata) potrzebne do pozaintelektualnego poznania + niezwykłość i fantastyka (wszystko jest możliwe) + środki artystyczne (neologizmy, oksymorony);
Opis krajobrazu (np. w wierszu „Ballada bezludna”) - świat ,w którym nie ma człowieka, przyroda (zwierzęta) posiada cechy ludzkie. Przyroda to byt - człowiek to nie byt;
Różne techniki opisu krajobrazu górskiego w poezji polskiej (Słowacki, impresjoniści, Przyboś).
Juliusz Słowacki (monolog Kordiana na Mont Blanc; wiersz „Rozłączenie”)
Opis krajobrazu jest dynamiczny. Krajobraz górski ( w wierszu) przedstawiony jest w różnych porach dnia (dzień, noc) i podczas różnych zjawisk (np. w czasie deszczu). Jest on dość ogólnikowy. W monologu Kordiana pokazana jest potęga gór. Do opisu
Impresjoniści (poezja Tetmajera i Kasprowicza)
Opis krajobrazu miał za zadanie uchwycić ulotny moment (zmierz, wschód słońca itd.). Przedstawiane było konkretne miejsce (np. Czarny Staw). By lepiej oddać panujący nastrój poeta opisywał dźwięki, kolory (pastelowe i stonowane), zapachy. Ważną rolę odgrywało też światło i cień. Kontury skał były rozmyte.
Julian Przyboś (wiersz pt. „Z Tatr”)
Opis krajobrazu nie przedstawiał konkretnego momentu. Brakuje dokładnego opisu przyrody, która jest tylko niemym świadkiem. Nie ma też opisu zjawisk ani ich nastrojów. Wszystko to wprowadza pewien nastrój tajemniczości i grozy.
Poezja Marii Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej (prawda o kobiecej duszy):
jej poezja to tzw. "poezja intymna", wiersze - miniatury obrazujące świat przeżyć kobiety, jej uczucia, walkę o szczęście, zbiór drobiazgów jaki ją otacza.
"La precieuse" - to mała "pół żartem, pół serio" naszkicowana scenka. Wykwintna dama w futrze z parasolką w ręku i z małym pieskiem pod pachą waha się nad kałużą... I Jakże ty zrobisz krok w nieskończoność? - pyta kruchą damę poetka. Interpretacje mogą być co najmniej dwie: albo jest pustą, rozpieszczoną, niezdolną do
samodzielności istotą - albo kałuże i życie niewiele mają wspólnego i wówczas dama może uśmiechnąć się przebiegle. Waha się nad kałużą, bo wymaga
opieki i czułości, lecz nie przejdzie przez życie bez echa, ani tak bezradnie jak na to wygląda.
"Miłość" jest to krótka opowieść porzuconej kobiety. Jej słowa skierowane są do byłego ukochanego. Wiersz kończy się słowami "można żyć bez powietrza!",
tymi słowami została wyrażona rozpacz kobiety, która nie może poradzić sobie z samotnością, gdyż podobnie jak bez powietrza, nie można życ bez miłości.
Tematyka wierszy Jasnorzewskiej krąży wokół problemów takich jak:
szczęście, miłość, zmysły, psychika ludzka, lecz też starość, śmierć, cierpienie.
Twórczość Marii Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej:
Można ją podzielić na trzy okresy, w czasie których charakterystycznym dla niej gatunkiem była miniatura zakończona niespodziewaną pointą.
I okres do 1927 roku poezja o tonacji jasnej, chwilami radosnej i żartobliwej tomy wierszy:
"Niebieskie migdały"
"Różowa magia"
"Pocałunki"
okres 1927 - 1939 silna fascynacja zjawisk przemijania, starzenia się, śmierci, natury, zainteresowania spirytyzmem i magią skierowały poetkę w stronę religii hinduskiej.
tomy poezji
"Cisza leśna"
"Balet powojów"
III okres od 1939 oderwana od kraju przez wybuch wojny, tematem były uczucia antywojenne, katastroficzne przewidywania i przejmującej tęsknoty za krajem i
rodziną tomy wierszy:
"Róża i lasy płonące"
"Gołąb ofiarny"
"Środowisko" człowieka w literaturze
Miasto
„Mistrz i Małgorzata” - Michał Bułhakow
„Sklepy cynamonowe” - Bruno Schulz
,,Granica” - Zofia Nałkowska
,,Przedwiośnie” - Stefan Żeromski
„Wiosna” - Julian Tuwim
,,Mieszkańcy” - Julian Tuwim
,,Chrystus miasta” - Julian Tuwim
Technika
„Ziemia planeta ludzi” - A. de Saint Exupery
Społeczeństwo
„Mistrz i Małgorzata” - Michał Bułchakow
„Przedwiośnie” - Stefaz Żeromski
„Granica” - Zofia Nałkowska
„Sklepy cynamonowe” - Bruno Schulz
„Szewcy” - Stanisław Ignacy Witkiewicz
Cywilizacja
„Mistrz i Małgorzata” - Michał Bułhakow
,,Ziemia planeta ludzi” - A. de Saint Exupery
„Przedwiośnie” - Stefaz Żeromski
„Ferdydurke” - Witold Gąbrowicz
„Szewcy” - Stanisław Ignacy Witkiewicz
Państwo
„Mistrz i Małgorzata” - Michał Bułhakow
„Przedwiośnie” - Stefaz Żeromski
„Proces” Franc Kafka
„Pogrzeb prezydenta Narutowicza" J. Tuwim
Tajemnice ludzkiej duszy
„Z Tatr” Julian Przyboś
„Mistrz i Małgorzata” - Michał Bułhakow
„Przedwiośnie” - Stefaz Żeromski
„Proces” Franc Kafka
„Granica” - Zofia Nałkowska
„Sklepy cynamonowe” - Bruno Schulz
„Ferdydurke” - Witold Gąbrowicz
„Ziemia planeta ludzi” - A. de Saint Exupery
Powieść rozrachunkowa (tytuły, tematyka).
Po wygaśnięci początkowego entuzjazmu spowodowanego odzyskaniem Niepodległości pojawia się w literaturze obraz konfliktów społecznych. Pojawia się rzeczywistość powojenna w sposób realistyczny, zdemistykowany. O powieści napisanych w tym okresie można zliczyć
„Przedwiośnie” - Stefan Żeromski
„Romans Teresy Hennert” -Zofia Nałkowska - obraz warszawskiego środowiska miejsko - urzędniczego tuż po wojnie
„Pokolenie Marka Świdy” - Andrzej Struga - niepodległość w oczach kombatanta (Legiony, wojna 1920r.)