9440

Bezrobocie

WSTĘP

WSTĘP

Lata osiemdziesiąte i początek lat dziewięćdziesiątych naszego stulecia są okresem, kiedy w większości rozwiniętych krajów nastąpił wyraźny wzrost bezrobocia w porównaniu z okresem lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Bezrobocie samo w sobie wywołuje negatywne skutki społeczne i ekonomiczne, mające znaczenie zarówno dla osób bezrobotnych, jak i gospodarki jako całości. Nie tylko oznacza ono pogorszenie poziomu życia osób bezrobotnych, frustrację, wzrost niezadowolenia i rozwój szeregu niekorzystnych zjawisk społecznych, lecz również- w płaszczyźnie makroekonomicznej- niepełne wykorzystanie zasobów siły roboczej i w związku z tym produkcję faktyczna niższą od potencjalnej. Skala i skutki istniejącego bezrobocia są na tyle poważne, że dość powszechne jest przekonanie o konieczności interwencji państwa zmierzającej do ograniczenia tego zjawiska.

Znaczenie, jakie odgrywa analiza bezrobocia dla gospodarki narodowej- czym zajmuje się makroekonomia- obrazuje tzw. Prawo Okuna, wedle którego wzrost zatrudnienia w danej gospodarce narodowej o 1 % powoduje przyrost PKB o 2- 2,5 %. Zatrudnienie jest więc istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Dlatego keynesiści uznali, ze celem nadrzędnym, najważniejszym w polityce makroekonomicznej państwa jest walka z bezrobociem, albo inaczej- walka o pełne zatrudnienie.

DEFINICJA

W najczęściej przyjmowanej przez ekonomistów definicji do bezrobotnych zalicza się osoby w wieku produkcyjnym (jako granice wieku produkcyjnego przyjmuje się w Polsce 18-59 lat dla kobiet i 18-64 lata dla mężczyzn), które są zdolne do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz pozostają bez pracy, pomimo podjęcia jej poszukiwań. Z powyższej definicji wynika, że bezrobotni są częścią ludności w wieku produkcyjnym.

Według ustawy o zatrudnieniu z 14 grudnia 1994 (Dz. U. Nr 1 z 1995, poz1 z późn. zm.) bezrobotnym jest osoba nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie ucząca się w systemie dziennym, zarejestrowana we właściwym urzędzie pracy i spełniająca następujące warunki:

ukończenie 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów);
w przypadku kobiet nie ukończone 60 lat, a w przypadku mężczyzn- 65 lat;
brak prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, albo-po ustaniu zatrudnienia- niepobieranie świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego, macierzyńskiego i wychowawczego;
nieposiadanie nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych;
niepodleganie ubezpieczeniu emerytalno - rentowemu z tytułu stałej pracy jako domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe;
niepodjęcie pozarolniczej działalności gospodarczej lub niepodleganie- na podstawie odrębnych przepisów- obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zabezpieczenia emerytalnego;
stan zdrowia pozwalający na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie;
nieprzebywanie w areszcie tymczasowym lub nieodbywanie kary pozbawienia wolności;

METODY POMIARU BEZROBOCIA

W Polsce w praktyce stosowane są dwie metody pomiaru bezrobocia:

metoda wykorzystywania w statystyce urzędów pracy
metoda wykorzystywana w badaniach aktywności ekonomicznej ludności (w skrócie BAEL);

Badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) są w Polsce prowadzone przez GUS od maja 1992 roku zgodnie z metodyką Międzynarodowej Organizacji Pracy. Zapewnia to porównywalność danych w skali międzynarodowej. Badania dotyczą reprezentacyjnej próby osób w wieku 15 i więcej lat. W trakcie BAEL zostaje ustalona liczba aktywnych zawodowo osób, równa sumie pracujących i bezrobotnych. Bierni zawodowo to ci, których nie sklasyfikowano ani jako pracujących, ani jako bezrobotnych.

W przypadku danych uzyskiwanych z urzędów pracy należy podkreślić, że definicja osób pracujących i bezrobotnych jest nieco inna, niż w przypadku metody BAEL, gdyż pochodzi wprost z ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu z 1994, która została przytoczona w części omawiającej definicję bezrobocia w niniejszej pracy.

Zatrudnionym jest tu każdy, kto pracuje na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego oraz umowy o pracę nakładczą lub inną zarobkową (np. umowę agencyjną, zlecenia, o dzieło). Zgodnie z metodą stosowaną w urzędach pracy, bezrobotnymi są osoby:

zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia w ramach stosunku pracy;
pozostające bez pracy i nie uczące się w szkołach, z wyjątkiem szkół zaocznych i wieczorowych;
zarejestrowane w urzędzie pracy, jeżeli:

ukończyły 18 lat
nie ukończyły 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni)
nie nabyły prawa do emerytury
nie są właścicielami lub posiadaczami gospodarstwa rolnego
nie prowadzą pozarolniczej działalności gospodarczej

Natomiast według metody stosowanej w BAEL, do bezrobotnych zalicza się osoby spełniające jednocześnie trzy warunki, tzn. osoby, które:

w okresie badanego tygodnia nie pracowały (nawet przez okres 1 godziny);
aktywnie poszukują pracy przez okres 4 tygodni- wliczając jako ostatni tydzień badany;
są gotowe podjąć pracę w badanym lub następnym tygodniu;

Na podstawie wyników uzyskanych w trakcie BAEL oblicza się także współczynnik aktywności zawodowej, czyli udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności oraz wskaźnik zatrudnienia, czyli udział pracujących w liczbie ludności (w wieku 15 lat i więcej).

Ze względu na nieco odmienne definicje bezrobocia przyjęte w obu metodach dane o bezrobociu pochodzące z obu źródeł nieco się różnią. Różnica ta może sugerować, ze pewna część bezrobotnych rejestruje się w urzędach pracy nie po to, aby znaleźć pracę, ale po to, aby otrzymać zasiłek dla bezrobotnych (warunkiem jego otrzymania jest rejestracja).

Spadek bezrobocia może być wynikiem różnych procesów, np. stopa bezrobocia przestaje wzrastać, kiedy pracownicy zagrożeni bezrobociem szybciej niż do tej pory przechodzą na emeryturę, wykorzystując przy tym ułatwienia ustawowe. Taki sam skutek, czyli wyhamowanie wzrostu bezrobocia, ma zwiększenie produkcji przez przedsiębiorstwa, wzrost popytu na pracę oraz przepływ podejmujących pracę i wznawiających pracę ze zbioru bezrobotnych do zbioru zatrudnionych. Na poniższym rysunku przedstawiono ludność aktywną i bierną zawodowo, do której zalicza się uczniów, studentów studiów dziennych, emerytów, rencistów, gospodynie domowe itp.

0x08 graphic

Rys. 1 Aktywni i bierni zawodowo

Wielkość zasobu bezrobocia zmienia się w zależności od różnicy między strumieniami napływu i odpływu. Gdy strumienie napływu przewyższają strumienie odpływu, to zasób bezrobocia powiększa się, gdy zaś napływy są mniejsze od odpływów, to zasób bezrobocia zmniejsza się. Można to zapisać:

, gdzie

B- zmiana wielkości zasobu bezrobocia

N_b - napływ do zasobu bezrobocia

O_b - odpływ z tego zasobu

0x08 graphic
Do oceny bezrobocia niezbędna jest znajomość jego struktury. Szczególnie dotkliwe jest bezrobocie długookresowe. To właśnie poziom życia długookresowych bezrobotnych i ich rodzin obniża się najbardziej. Oni też mają najmniej szans na znalezienie pracy. Skutkiem tego jest wyobcowanie spowodowane przerwaniem kontaktów ze środowiskiem zawodowym,

Rys. 2 Struktura bezrobocia długookresowego wg płci w latach 1993-2003 (na podstawie „Roczników statystycznych” wydanych przez GUS w latach 1994-2004)

stres wywołany poczuciem mniejszej wartości, zanik kwalifikacji, choroby, uzależnienia, bieda, przestępstwa, rozpad rodziny, a nawet samobójstwa. W krajach gospodarczo rozwiniętych za długookresowe uważa się już półroczne bezrobocie. W czasie kryzysu na początku lat osiemdziesiątych w wielu krajach Europy bezrobocie długookresowe osiągnęło poziom 50 % wszystkich bezrobotnych. Dane dla Polski przedstawiono powyżej.

Niezmiernie istotny jest również wiek bezrobotnych. Uporczywy charakter ma zwłaszcza bezrobocie ludzi młodych i bardzo młodych. Z reguły nie maja oni jeszcze znacznych doświadczeń zawodowych, a przedsiębiorstwa w okresie słabej koniunktury niechętnie wydają pieniądze na szkolenie nowych pracowników. W dodatku skutki tego bezrobocia dla dotkniętych nim osób (i dla całego społeczeństwa) są szczególnie niszczące. Także osobom w podeszłym wieku bardzo trudno jest znaleźć nową pracę. Przedsiębiorstwom nie opłaca się bowiem inwestowanie w przyuczenie do pracy kogoś, kto i tak za kilka lat przejdzie na emeryturę. Rysunek poniżej ilustruje strukturę bezrobocia wg wieku w Polsce na koniec grudnia roku 1999.

0x08 graphic
Rys. 3 Struktura bezrobocia wg wieku na koniec grudnia 1999 roku (na podstawie „Rocznika statystycznego 1999” wyd. GUS, Warszawa 2000)

RODZAJE BEZROBOCIA

Rozpatrując kategorie podziału bezrobocia na początek należy określić czy jest bezrobocie klasyczne, zwane dobrowolnym. Dzisiaj nie operuje się już pojęciem bezrobocia klasycznego rozumianego jako ludzi nie przyjmujących danej im oferty pracy tylko z powodu niezadowalającej stawki płacy. Monetaryści posługują się dzisiaj pojęciem bezrobocia naturalnego. Jest ono zbieżne z bezrobociem klasycznym, ale zdecydowanie przekracza zakres bezrobocia klasycznego, dobrowolnego. W skład tej grupy wchodzą:

ludzie o wysokich kwalifikacjach, którzy stracili pracę i właśnie poszukują pracy, z dobrymi perspektywami;
absolwenci różnego typu szkół (od średnich po uniwersytety), którzy nie otrzymują pracy „na drugi dzień” po otrzymaniu dyplomu i potrzebują pewnego czasu na znalezienie pracy;
ludzie, którzy obecnie się przekwalifikowują;
ludzie, którzy „wypadli” z procesu produkcji i nie opłaca się ich przekwalifikowywanie, a są blisko przed emeryturą, np. 5 lat (zwykle otrzymują oni zasiłek przedemerytalny)

W związku z tym, że jeżeli w jakimś kraju stopa bezrobocia (ogólna) wynosi mniej niż 7 % lub jest równa 7 %, to według monetarystów w tym kraju jest stan pełnego zatrudnienia, czyli tak, jakby nie było bezrobocia. Dopiero, gdy ogólna stopa bezrobocia przekroczy granicę 7 %, wtedy- według monetarystów- należy podjąć walkę z bezrobociem.

Oprócz bezrobocia klasycznego występuje jeszcze bezrobocie przymusowe, które następnie podzielić można na bezrobocie technologiczne, cykliczne, bądź wynikające z niedostatecznego popytu, bezrobocie strukturalne i ukryte, najczęściej mające charakter agrarny.

Przy tym warto wyznaczyć jaka jest różnica pomiędzy bezrobociem fikcyjnym a bezrobociem ukrytym. Bezrobocie ukryte oznacza, ze w gospodarce istnieje grupa pozbawionych pracy osób, które- z różnych przyczyn- nie zarejestrowały się jako bezrobotne. Na przykład ukryte bezrobocie w Polsce i innych krajach realnego socjalizmu przez wiele lat przyjmowało formę nadmiernego- w stosunku do potrzeb produkcyjnych- zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych. W latach dziewięćdziesiątych ukryte bezrobocie wynosiło w Polsce około 30 % bezrobocia zarejestrowanego. Szczególnie wysokie było na wsi. Wiele osób pod wpływem ciągłych niepowodzeń rezygnowało z poszukiwań pracy, przechodziło na przedwczesną emeryturę lub rentę inwalidzką.

Z kolei z bezrobociem fikcyjnym mamy do czynienia wtedy, gdy część zarejestrowanych bezrobotnych w rzeczywistości wcale nie chce podjąć pracy. Przykładem są gospodynie domowe w Polsce, które na początku lat dziewięćdziesiątych masowo rejestrowały się w urzędach pracy jako bezrobotne tylko dlatego, żeby otrzymać zasiłek. Oczywiście ustalenie poziomu bezrobocia fikcyjnego jest trudne ze względów technicznych, gdyż zainteresowani ukrywają informacje.

Podsumowując tego rodzaju klasyfikację można przedstawić jej efekt w formie rysunku poniżej.

0x08 graphic

Rys. 4 Podział bezrobocia na naturalne i przymusowe.

Należy tu jeszcze dodać, że udział bezrobocia dobrowolnego, czyli naturalnego, w całości zasobów pracy to naturalna stopa bezrobocia. Stopy bezrobocia, w tym stopa bezrobocia naturalnego, są powszechnie stosowane w celu opisania sytuacji na rynku pracy. Natomiast stopa bezrobocia rejestrowanego w urzędach pracy dotyczy zarówno bezrobotnych dobrowolnych, jak i przymusowych.

Zgodnie z klasyfikacja akademicką można wyróżnić bezrobocie związane z niedopasowaniami strukturalnymi oraz bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na nią.

Bezrobocie związane z niedopasowaniami strukturalnymi może występować zarówno w sytuacji równowagi na rynku pracy, a więc gdy całkowita podaż siły roboczej jest równa całkowitemu popytowi na siłę roboczą, jak i w sytuacji nierównowagi na rynku pracy. Ten rodzaj bezrobocia obejmuje bezrobocie frykcyjne i bezrobocie strukturalne.

Bezrobocie frykcyjne jest nieredukowalnym minimum bezrobocia w dynamicznej gospodarce. Powstaje ono w związku z powolnością przystosowań struktury podaży siły roboczej i struktury popytu na nią na niedoskonale funkcjonującym rynku. W dynamicznej gospodarce pojawiają się niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a wolną siłą roboczą, gdyż ciągle zachodzą procesy dotyczące tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu siły roboczej i odpływu oraz zmiany miejsc pracy przez pracowników. W rezultacie tych procesów zawsze występuje pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych. Ze względu na to, że informacje posiadane przez pracodawców i pracowników są niedoskonałe, musi upłynąć jakiś czas zanim bezrobotni znajdą czekające na nich miejsca pracy.

Bezrobocie frykcyjne nie jest wielkością stałą. Mogłoby się obniżyć, gdyby informacje o rynku pracy szybciej docierały do zainteresowanych stron. Istotną rolę mają tu do odegrania takie czynniki jak: rozwój sieci urzędów pracy, wzrost liczby pracowników biur pracy zajmujących się pośrednictwem pracy oraz poprawa wyposażenia tych biur w środki techniczne. Pewne znaczenie dla redukcji bezrobocia frykcyjnego mogą też mieć pewne przedsięwzięcia zwiększające intensywność poszukiwań pracy przez bezrobotnych. W teorii ekonomii panuje pogląd, że poszukiwania pracy są intensywniejsze w sytuacji wzrostu kosztów bycia bezrobotnym; określonych przez stosunek płac w istniejących ofertach pracy do zasiłków dla bezrobotnych. Z poglądu tego wynika, że przez obniżenie zasiłków dla bezrobotnych można stymulować intensywność poszukiwań pracy. Przy formułowaniu takiego postulatu w stosunku do polityki gospodarczej trzeba jednak pamiętać, że zasiłki dla bezrobotnych obok funkcji motywacyjnej pełnią również funkcję dochodową.

Bezrobocie strukturalne powstaje w rezultacie niedopasowań struktury podaży siły roboczej i popytu na tę siłę, przede wszystkim w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym i regionalnym. U podstaw tych niedopasowań leżą procesy upadku lub rozwoju pewnych branż i gałęzi, związane z tendencjami postępu technicznego i kierunkami międzynarodowego podziału pracy. Pojawiające się w efekcie tych niedopasowań bezrobocie strukturalne może mieć charakter dosyć trwały, gdyż jego likwidacja wymaga zazwyczaj dłuższego okresu w związku z koniecznością zmiany zawodu, kwalifikacji czy miejsca zatrudnienia. Przykładem bezrobocia tego typu jest bezrobocie w rolnictwie czy przemyśle spożywczym, spowodowane sezonowymi wahaniami aktywności gospodarczej. Podobny wpływ mają także normy kulturowe- np. przy produkcji ozdób choinkowych zatrudnienie znajduje się jedynie w okresie jesiennym do początku grudnia. W konsekwencji czasowa struktura podaży pracy nie pokrywa się z czasową strukturą zapotrzebowania na pracę.

Bezrobocie ukryte bądź utajone występuje tam, gdzie na działce, np. 100 ha pracuje kilkakrotnie więcej osób, niż wynoszą potrzeby dotyczące zatrudnienia na takim areale ziemi. Wynika to stąd, ze ci ludzie- najczęściej członkowie rodziny- nie mogą znaleźć pracy gdzie indziej.

Bezrobocie związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej (a więc podaży w skali całej gospodarki) nad całkowitym popytem na siłę roboczą jest często określane mianem bezrobocia wywołanego osłabieniem ogólnej aktywności gospodarczej. Wśród ekonomistów istnieją zasadnicze rozbieżności poglądów w kwestii przyczyn tego bezrobocia. Keynesiści tłumaczą je niedostatecznym popytem na dobra i dlatego ten typ bezrobocia określany jest często mianem bezrobocia związanego z niedostatecznym popytem (albo bezrobocia keynesistowskiego), natomiast neoklasycy tłumacza je przede wszystkim zbyt wysokimi płacami (takie bezrobocie nazywane jest bezrobociem klasycznym).

Przyczyną bezrobocia może być zatem także, dotyczący wielu rynków gałęziowych naraz, spadek popytu na dobra. Takie bezrobocie nazywa się cyklicznym, inaczej nazywane keynesowskim, koniunkturalnym czy po prostu wynikającym z braku popytu. Pojawia się ono wówczas, gdy- z jakichś powodów- popyt w całej gospodarce się zmniejsza. Cykliczność zmian koniunktury gospodarczej usprawiedliwia nazwę tej odmiany bezrobocia.

Wielu ekonomistów uznaje bezrobocie frykcyjne i strukturalne za odmiany bezrobocia dobrowolnego (naturalnego) innymi słowy, naturalną stopę bezrobocia uważają oni za sumę stopy bezrobocia strukturalnego i stopy bezrobocia frykcyjnego. Natomiast nadwyżka rzeczywistego bezrobocia nad bezrobocie naturalne, stanowiąca bezrobocie przymusowe, to według nich bezrobocie cykliczne. Tego rodzaju klasyfikację przedstawia rysunek poniżej.

0x08 graphic

Rys. 5 Podział bezrobocia dobrowolnego i przymusowego.

Duże bezrobocie frykcyjne i (lub) strukturalne może istnieć nawet wtedy, gdy krajowy rynek pracy jako całość jest zrównoważony i - w kategoriach arytmetycznych- zapotrzebowanie na pracę jest równe oferowanej ilości pracy. Przyczyną może być np. znaczące zróżnicowanie geograficzne struktury przemysłu. Ekspansywna polityka fiskalna i (lub) pieniężna oraz zwiększenie zagregowanego popytu nie przyczynią się wówczas do uspokojenia sytuacji na rynku pracy. Ich skutkiem okaże się wówczas inflacja. Aby zmniejszyć bezrobocie potrzebne są zupełnie inne działania (np. zwiększenie mobilności pracowników, udoskonalenie pośrednictwa pracy, umożliwianie ludziom zmiany kwalifikacji).

Odwrotnie jeśli bezrobocie ma charakter cykliczny. Programy przekwalifikowywania bezrobotnych i dostarczanie im informacji o tym, jakich pracowników potrzebują przedsiębiorstwa, nie przyniosą widocznego efektu. Skuteczne okaże się jednak keynesowskie „podkręcanie koniunktury”.

WSKAŹNIKI OPISUJĄCE BEZROBOCIE

Ogólnie biorąc, ludność w wieku produkcyjnym można podzielić na aktywnych i biernych zawodowo. Do aktywnych zawodowo (określanych również mianem zasobów siły roboczej) zaliczamy te osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach (zwłaszcza płacowych) dla danej gospodarki. Pozostałe osoby w wieku produkcyjnym tworzą grupę biernych zawodowo. Stosunek liczby aktywnych zawodowo do liczby ludności w wieku produkcyjnym nazywamy współczynnikiem aktywności zawodowej, tj.:

gdzie Az- współczynnik aktywności zawodowej

Sr- zasoby siły roboczej

Lp- ludność w wieku produkcyjnym

Im wyższy jest ten współczynnik, tym większa część ludności w wieku produkcyjnym chce pracować zawodowo. Wysokość tego współczynnika zależy od szeregu czynników, wśród których za najważniejsze należy uznać: poziom i zmiany stawek płac, preferencje jednostek w zakresie kształcenia, modelu rodziny, liczby dzieci w rodzinie i sposobu ich wychowywania, a także możliwości znalezienia pracy. Kształtowanie się tego współczynnika w latach 1993-2003 ilustruje rysunek poniżej.

Rys. 6 Stopa aktywności zawodowej w Polsce w latach 1993-2003 wg płci (na podstawie „Rocznika statystycznego” wydanego przez GUS w latach 1994-2004)

0x08 graphic
W dynamicznej gospodarce rzadko zdarza się, aby pracowały wszystkie osoby należące do zasobów siły roboczej. Ci, którzy pracują, tzn. wykonują pracę najemną lub pracują na własny rachunek, tworzą grupę zatrudnionych. Natomiast ci, którym nie udało się znaleźć pracy, tworzą grupę bezrobotnych, co można zapisać następująco:

, gdzie

Sr- zasoby siły roboczej

Z- grupa zatrudnionych

B- grupa bezrobotnych

Dokonując pewnych przekształceń powyższego wzoru otrzymujemy:

Z równania tego wynika, ze rozmiary bezrobocia zależą od trzech czynników: współczynnika aktywności zawodowej, liczby ludności w wieku produkcyjnym i rozmiarów zatrudnienia. W okresie krótkim dwa pierwsze czynniki są, na ogół, bardziej stabilne od czynnika trzeciego. To właśnie z tego powodu w krótkookresowych analizach bezrobocia zasadniczą wagę przywiązuje się do kształtowania się zatrudnienia.

Bezrobocie można wyrazić albo w wielkościach absolutnych, określających liczbę bezrobotnych , albo w wielkościach relatywnych (procentowych). Taką miarą jest wskaźnik stopy bezrobocia, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Pokazuje on, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bezrobotni. Wskaźnik ten ujęty procentowo, można zapisać następująco:

, gdzie

b- wskaźnik stopy bezrobocia

B- liczba bezrobotnych, wyznaczona np. według metodyki BAEL,

S_r- zasób siły roboczej, obliczony jako suma zatrudnionych i bezrobotnych

W przypadku BAEL stopą bezrobocia jest stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawodowo. Natomiast stopa bezrobocia rejestrowanego to stosunek liczby zarejestrowanych bezrobotnych do cywilnej ludności aktywnej zawodowo, która nie obejmuje osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych resortów obrony narodowej i spraw wewnętrznych. Wystarcza to, aby stopa bezrobocia rejestrowanego okazała się wyższa od stopy wyznaczanej wg BAEL.

Na poniższych rysunkach przedstawiono kształtowanie się stopy bezrobocia w ostatnich latach oraz różnice w stopach bezrobocia rejestrowanego i ustalanego wg BAEL wynikające ze stosowania odrębnych metod pomiaru i kwalifikacji.

0x08 graphic

Rys. 7 Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach 1998-2004

0x08 graphic

Rys. 8 Bezrobocie rejestrowane i ustalone w trakcie BAEL w Polsce w latach 1990-2000 (na podstawie „Roczników statystycznych” wydanych przez GUS z lat 1990-2000).

Istotne jest, że od 1997 roku do bezrobotnych przestano zaliczać osoby otrzymujące świadczenie lub zasiłek przedemerytalny, a także osoby odbywające szkolenie oraz staż u pracodawcy, co spowodowało odwrócenie stosunku bezrobocia rejestrowanego i ustalanego wg BAEL.

0x08 graphic
W jaki sposób kształtował się przeciętny roczny poziom bezrobocia w 1999 roku w Polsce i w innych krajach przedstawia rysunek poniżej.

Rys. 9 Przeciętny roczny poziom bezrobocia w 1999 roku w Polsce i w innych krajach (w % ludności aktywnej zawodowo, BAEL) (na podstawie „Podstawy ekonomii”, B. Czarny, R. Rapacki, wyd. II, PWE, Warszawa, 2002)

Na przełomie wieków bezrobocie w Polsce było silnie zróżnicowane geograficznie. Dotyczyło to województw (np. stopa bezrobocia w woj. warmińsko- mazurskim było przeszło dwa razy wyższa niż w woj. mazowieckim) i powiatów (np. stopa bezrobocia w powiecie świdwińskim na Pomorzu Zachodnim była przeszło 10 razy wyższa niż w powiecie warszawskim).

0x08 graphic
Rys. 10 Bezrobocie w Polsce w końcu grudnia 2000 roku w poszczególnych województwach

0x08 graphic
Rys. 11 Bezrobocie w Polsce w końcu stycznia 2004 roku w poszczególnych województwach

Przyczyną tych różnic była m.in. monopolizacja gospodarki odziedziczona po systemie nakazowo- rozdzielczym. Czasem kłopoty tylko jednego przedsiębiorstwa- giganta powodowały załamanie się całego lokalnego rynku pracy (np. w Starachowicach, Stalowej Woli, Mielcu).

KONCEPCJE PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU

W działalności państwa dotyczącej bezrobocia można wyodrębnić część aktywną, mającą na celu redukcję bezrobocia, oraz część pasywną, której celem jest pomoc socjalna dla osób bezrobotnych. Aktywna polityka państwa na rynku pracy opiera się na wykorzystaniu szeregu instrumentów ekonomicznych. Zgodnie z powszechnie stosowaną klasyfikacją, można w niej wyodrębnić politykę makroekonomiczną oraz politykę mikroekonomiczną.

Polityka makroekonomiczna polega na wykorzystywaniu instrumentów fiskalnych (podatków, wydatków budżetowych) i pieniężnych (stopy procentowej, podaży pieniądza) w celu zredukowania bezrobocia. W zależności od tego, która teoria jest podstawą prowadzonej polityki, instrumenty te skierowane są albo na stymulowanie globalnego popytu na towary ( w przypadku teorii keynesistowskiej), albo stwarzanie producentom korzystniejszych ekonomicznych warunków rozwijania produkcji ( w przypadku teorii neoklasycznej). Polityka makroekonomiczna ma na celu głównie ograniczanie bezrobocia charakterystycznego dla nierównowagi na rynku pracy.

Polityka mikroekonomiczna obejmuje zespół instrumentów mających na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej. Wśród jej instrumentów należy wymienić:

publiczne programy zatrudnienia ( w szczególności programy „robót publicznych”), polegające na tworzeniu przez państwo dodatkowych miejsc pracy w dziedzinach nie cieszących się zainteresowaniem sektora prywatnego;
subsydiowanie zatrudnienia, polegające na udzielaniu przez państwo bezzwrotnej pomocy finansowej przedsiębiorstwom, które rezygnują z planowanej redukcji zatrudnienia lub tworzą nowe miejsca pracy (taki charakter mają w Polsce prace interwencyjne);
pożyczki dla przedsiębiorstw w celu tworzenia nowych miejsc pracy oraz pożyczki dla bezrobotnych w celu podjęcia działalności gospodarczej na własny rachunek;
szkolenia zawodowe, umożliwiające bezrobotnym zdobywanie i zmianę kwalifikacji;
usługi pośrednictwa pracy świadczone przez biura pracy, dotyczące zwłaszcza gromadzenia i udzielania informacji o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy;
odpowiednia polityka podatkowa państwa- powinna ona zawierać przede wszystkim system ulg inwestycyjnych dla sektora prywatnego, ponieważ ulgi te przyczyniają się do tworzenia nowych miejsc pracy, likwidujących bezrobocie; jest to koncepcja lansowana przez ekonomię podaży;

Instrumenty te mają zazwyczaj charakter selektywny, tzn. adresowane są do określonych grup siły roboczej (np. długookresowo bezrobotnych czy też młodzieży). Dzięki takiemu charakterowi mają one podstawowe znaczenie dla ograniczania bezrobocia strukturalnego i frykcyjnego. Instrumenty te mogą mieć również pewne znaczenie dla redukcji bezrobocia występującego w warunkach nierównowagi na rynku pracy.

Pasywna polityka państwa na rynku pracy obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych. Należy wymienić tu przede wszystkim zasiłki dla bezrobotnych, jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy oraz dodatki związane z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę. Najważniejsza forma pomocy finansowej są zasiłki dla bezrobotnych.

Zasiłki dla bezrobotnych nie likwidują samego bezrobocia, ale mają charakter pomocy społecznej udzielanej bezrobotnemu, który mając dzięki temu zabezpieczone minimum egzystencji, może podjąć takie decyzje osobiste, które pozwolą mu znaleźć pracę.

W jaki sposób polityka ta wyglądała w naszym kraju ilustruje tabela i wykres poniżej:

Wyszczególnienie	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996
Udział form aktywnych w wydatkach Funduszu Pracy (w %)	31.1	7,0	4,7	11,1	12,5	11,9	10,7
Przyuczenie do zawodu i przekwalifikowanie	0,4	0,7	0,8	1,4	1,3	1,9	2,7
Prace interwencyjne	5,7	3,3	2,1	4,3	5,2	4,9	3,2
Roboty publiczne	-	-	0,8	3,7	4,7	4,1	3,2
Pożyczki	25,0	3,0	1,0	1,7	1,3	1,0	1,1
Liczba bezrobotnych objętych aktywnymi formami (w tys.)	106,9	129,0	216,9	314,2	411,0	384,9	330,0

Rys. 12 Aktywne formy polityki państwa na rynku pracy w Polsce w latach 1990-1996 ( na podstawie danych z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej)

0x08 graphic

Rys. 13 Udział form aktywnych w wydatkach Funduszu Pracy w latach 1990-1996.

Stosowane w różnych krajach rozwiązania w zakresie zasiłków dla bezrobotnych są bardzo zróżnicowane. Różnice te dotyczą głównie kryteriów przyznawania zasiłków, ich wysokości oraz maksymalnego o0kresu pobierania. Występujące w poszczególnych krajach rozstrzygnięcia wynikają nie tylko z możliwości finansowych budżetu państwa, lecz także ( a niekiedy przede wszystkim) ze znaczenia, jakie przypisuje się oddziaływaniu zasiłków na intensywność poszukiwań pracy przez bezrobotnych.

Masowe bezrobocie jest przyczyną ogromnego marnotrawstwa zasobów w gospodarce. Chodzi zwłaszcza o nie wytworzone dobra (w okresach kryzysów gospodarczych ich wartość wynosi setki miliardów dolarów), a także o część środków przeznaczonych na pomoc dla bezrobotnych. Bezrobocie jest również przyczyną wielu ludzkich cierpień. Chodzi o wyobcowanie bezrobotnych ze społeczeństwa, zanik kwalifikacji, stres towarzyszący utracie pracy i poczucie mniejszej wartości. Jeżeli bezrobocie dotyka osoby z niskimi dochodami, to jest to przez nich odczuwane najdotkliwiej, popychając do desperackich kroków mających na celu utrzymanie egzystencji za wszelką cenę, bądź- co niestety najtragiczniejsze- jej zakończenie.

Literatura:

„Makroekonomia” M. Noga, wyd. AE im. O.Langego we Wrocławiu, Wrocław 2002
„Podstawy ekonomii” pod red. R. Milewskiego, wyd. II, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
„Podstawy ekonomii”, B. Czarny, R. Rapacki, wyd. II, PWE, Warszawa 2002
„Kwartalna informacja o rynku pracy”, GUS Warszawa sierpień 1995
„Nie sadzę, byśmy znaleźli się w dramatycznym punkcie”, L. Balcerowicz, „Cash”, nr 4, 1993