JOHANN JOACHIM WINCKELMANN
„patrzeć, patrzeć, po stokroć patrzeć”
1. Nota biograficzna:
Winckelmann urodził się w 1717 r. w Stendal (Prusy). Otrzymał staranne wykształcenie, w tym teologiczne (jako pastor). Zafascynowany kulturą antyczną, wyjechał do Rzymu, co zmusiło go do zmiany wyznania na katolicyzm. Wkrótce stał się głównym konserwatorem zabytków w stolicy Włoch, parał się również archeologią i kierował wykopaliskami m.in. w Herkulanum. Został zamordowany w wieku 51 lat, w roku 1768, w Trieście.
3. Okoliczności skrystalizowania się postawy Winckelmanna:
każda historiografia sztuki wywodzi się z określonego spojrzenia na teraźniejszość; poglądy historiografów są współzależne z epoką, w jakiej żyją
Winckelmann dopuszczał się ostrej krytyki współczesnej mu epoki (późny barok i rokoko), widział w niej degrengoladę kultury, sprzeniewierzenie się klasycznym wzorcom, przerost formy nad treścią
dzięki sztuce starożytnej próbował przywołać alternatywę dla rozpasania artystycznego jego epoki
istotnie stał się prorokiem nowego stylu, neoklasycyzmu
antyk uznawał za wzór idealny
określenie ideału artystycznego przez Winckelmanna miało charakter normatywny; klasyczny antyk stał się obowiązującą normą i miarą ideału, którą przykładano do każdego dzieła
4. Najważniejsze dzieła:
Myśli o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł, 1755
Opis Torsa w rzymskim belwederze, 1759
Historia sztuki starożytności, 1764
5. Metoda analizy stylistycznej Winckelmanna:
jednorodność stylistyczna różnych dziedzin sztuki w obrębie danej kultury
metoda komparatystyczna (dla datowania rzeźb monumentalnych analizował elementy stylu monet antycznych, które były opatrzone datą lub wizerunkiem panującego władcy)
analogie pojedynczych elementów stylu między rzeźbą a wizerunkami na monetach
styl ma swoją logikę rozwojową - różne dzieła z jednego okresu stylu mają wspólne cechy
metoda atrybucji; porównawcza (w XIX w. metodę komparatystyczną udoskonali Giovanni Morelli)
6. Nowe wątki w myśleniu o historii sztuki:
odejście od koncepcji biograficznej (jako że Winckelmann w przeciwieństwie do Vasariego nie miał możliwości utożsamiania twórczości z osobą artysty w sztuce starożytnej)
odejście od koncepcji historii sztuki jako historii artystów
panoramiczne spojrzenie na przeszłość
koncepcja jedności kultury i sztuki (sztuka rozwija się w ścisłym związku z kulturą, dlatego nie jest możliwe ponowienie w przyszłości podobnej drogi rozwojowej sztuki, jako że kultura podlega ciągłym zmianom)
historia stylu i jego logika rozwojowa
niezależnie od różnorodności i indywidualizmu artystów twórczość danej epoki wyróżnia wspólny styl (podstawa dla metody komparatystycznej)
6. Krytyka Winckelmanna:
Herder, esej polemiczny w stosunku do Winckelmanna
wskazanie na niekonsekwencje uczonego
sztuka grecka ideałem absolutnym i uniwersalnym, chociaż zmieniają się warunki i okoliczności rozwoju kultury, a sztuka uzależniona jest właśnie od kultury
sprzeciw wobec deprecjacji sztuki egipskiej, która była idealnym odzwierciedleniem kultury i myśli starożytnego Egiptu, podobnie jak sztuka grecka była odbiciem kultury Grecji antycznej
nacisk na koncepcje religijne w danej kulturze, które warunkują obraz sztuki
Renesans
ocena sztuki renesansu była u Winckelmanna o tyle pozytywna, o ile naśladowała wiernie antyk
Rafael - najbliżej i najwierniej podjął wzorzec sztuki antycznej - piękno idealne (szlachetna prostota i spokojna wielkość w twórczości Rafaela; wzorzec piękna podjęty w nowożytności)
na dworze Albertiniego utworzył się krąg miłośników antyku
późny barok i rokoko to przeciwieństwo wzorców antyku (brak charakterystycznej dla Greków duchowości; przerost formy)
Winckelmann doceniał Rubensa
Winckelmann podjął myśl o jedności stylowej w obrębie jednej kulturyjedność stylistyczna wiąże różne rodzaje twórczości w wyróżniającą się, charakterystyczną całość
Przedstaw cykliczny model rozwoju sztuki w ujęciu J.J. Winckelmanna.
Winckelmann ze względu na fakt badania materii starożytnej, a nie współczesnej własnej epoce - co dotyczyło historiografii Vasariego - odejść musiał od koncepcji historii sztuki jako historii artystów i porzucić poszukiwanie związku między artystą a dziełem. Znacznie bardziej uściślił w porównaniu z koncepcją Vasariego relację między sztuką a całokształtem kultury, które stanowić miały integralną całość. Badanie zespołu starożytnych zabytków, których nie dało się jednoznacznie zadatować skłoniło Winckelmanna do przyjęcia tezy o jedności stylowej w obrębie danej epoki, co pozwoliło mu na rozwinięcie metody komparatystycznej, bez której nie mógłby w żaden sposób usystematyzować materiału zabytkowego, choć wiadomo już dzisiaj, ze nie był nieomylny w swoich wyrokach. Ponadto za misję i cel historii sztuki uznawał Winckelmann wykoncypowanie na podstawie autentycznych przykładów dzieł sztuki procesu ewolucyjnego. Mimo istotnych różnic między jego koncepcją sztuki a myśleniem Vasariego, również Winckelmann pozostał przy cyklicznej, biologicznej koncepcji rozwoju sztuki, choć inaczej ją udowadniał. Widział analogię między starożytnym a nowożytnym życiem sztuki - co akurat zbliżało go do Vasariego, jednak ideału poszukiwał nie w naśladownictwie natury, a w wyrażeniu piękna absolutnego, syntezy piękna obecnego w naturze. Sztukę grecką uczynił normatywnym wzorem, z którym żadna inna sztuka równać się nie mogła, a przez której pryzmat była oceniana - bowiem warunki, w jakich wzrośli i dojrzeli artyści greccy są nie do powtórzenia we współczesności, a obce były również innym narodom antycznym. W starożytności wyróżnia więc Winckelmann cztery tradycje rzeźby, które w kategorii sztuki antycznej budziły jego największe zainteresowanie - egipską, etruską, grecką i rzymską. Dwie pierwsze, a więc egipska i etruska rozwijające się przed klasycznym okresem sztuki Grecji uznane zostały jedynie za tło, pewien etap niedojrzałości sztuki, która w całym swoim blasku objawiła się w V i IV w. p.n.e. w Helladzie. Okres rzymski, czyli schyłkowy obejmujący natomiast sztukę hellenistyczną od Aleksandra Macedońskiego aż do końca imperium rzymskiego uznany był za postępujące wyrafinowanie formy, odejście od klasyczności, przerysowanie, aż wreszcie ślepe naśladownictwo i wypaczenie wzorców greckich. Upadek sztuki tożsamy był ze schyłkiem świetności imperium, podobnie jak widział to Vasari - w rządach Konstantyna Wielkiego i schyłku integralności politycznej. Narodziny drugiego życia sztuki przypadły naturalnie na odrodzenie, w twórczości którego Winckelmann szukał wierności klasycznym wzorom, wyrazu duchowego „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”, co odnajdywał przede wszystkim u Rafaela. Proces ewolucji sztuki nowożytnej ujęty był przez Winckelmann w schemat podobnych zależności, co sztuki starożytnej, co wynikało ze szczególnej percepcji i namysłu nad czasami jemu współczesnymi. W baroku i w szczególności w epoce rokoka upatrywał badacz znamion wypaczenia formy w wyniku odejścia od klasyczności, degrengolady kultury, eksponowania ekspresji sprzeciwiającej się pięknu idealnemu w duchu greckim i wspomnianej „szlachetnej prostocie i spokojnej wielkości” - czasy następujące po odrodzeniu przyniosły więc analogiczne rezultaty zafałszowania piękna i ideału, co hellenizm i sztuka rzymska. Nadziei na rozwój sztuki upatrywał Winckelmann już tylko w naśladowaniu klasycznych wzorców, jako że droga jaką przebyli Grecy do osiągnięcia ideału nie jest możliwa do powtórzenia. W tym względzie Winckelmann stał się prorokiem neoklasycyzmu.
Omów relację miedzy sztuką a kulturą grecką w ujęciu J.J. Winckelmanna.
Jednym z głównych fundamentów, na których opierała się Winckelmannowska myśl o sztuce był znacznie rozwinięty w porównaniu z historiografią Vasariego akcent położony na integralny charakter sztuki i kultury. Wszelkie źródła i formy sztuki były głęboko zakorzenione i determinowane przez całokształt kultury danego okresu. Vasari związek taki widział w tradycji, w oddziaływaniu mistrzów, obecności mecenasów i w środowisku artystycznym, natomiast Winckelmann posuwał się znacznie dalej w wyznaczaniu czynników kształtujących sztukę - szukał ich w każdym aspekcie kultury, w wychowaniu moralnym, fizycznym, w obyczajach i klimacie. Sztuka grecka stanowiła dla Winckelmanna najwyższą wartość, której nadawał charakter normatywny i to właśnie jej relacjom z całokształtem kultury starożytnej Grecji poświęcił najwięcej uwagi w swoich pismach.
Vide: J.J. WINCKELMANN - Myśli o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł
(str. 7-8)
Przedstaw charakterystykę stylu rzeźby antycznej w poszczególnych okresach jej rozwoju w ujęciu J.J. Winckelmanna.
Winckelmann przyjmował koncepcję cyklicznego rozwoju i ewolucyjnej ciągłości sztuki. Taką też wizję sztuki starożytnej zawarł w swoim podstawowym dziele Historia sztuki starożytności. Bazując na empirycznym badaniu zachowanego materiału zabytkowego, wśród którego największą część zajmowała antyczna rzeźba, wykoncypował proces rozwoju stylu rzeźby, przypisując poszczególne przykłady do danego etapu z własnej klasyfikacji, choć nie był nieomylny w kwestii datowania dzieł, czego dobitnym przykładem jest umiejscowienie Grupy Laokoona w stylu klasycznym. W całościowym oglądzie rzeźby starożytnej wyróżniał cztery tradycje: egipską, etruską, grecką i rzymską. Dwie pierwsze, a więc egipska i etruska rozwijające się przed klasycznym okresem sztuki Grecji uznane zostały jedynie za tło, pewien etap niedojrzałości sztuki, która w całym swoim blasku objawiła się w V i IV w. p.n.e. w Helladzie. Okres rzymski, czyli schyłkowy obejmujący natomiast sztukę hellenistyczną od Aleksandra Macedońskiego aż do końca imperium rzymskiego uznany był za postępujące wyrafinowanie formy, odejście od klasyczności, przerysowanie, aż wreszcie ślepe naśladownictwo i wypaczenie wzorców greckich. Dokonał również periodyzacji dziejów rzeźby greckiej, która również dzielił na cztery etapy. Pierwszy z nich to etap rzeźby archaicznej, przed V w. p.n.e., który nie wytworzył jeszcze idealnych proporcji i nie dokonał sublimacji piękna idealnego i piękna pochodzącego z natury, co stało się wyróżnikiem bardziej dojrzałej sztuki Grecji. Drugim etapem jest rzeźba grecka V w. p.n.e., znacznie bardziej zbliżona do mimetyzmu, czy idealizmu, a charakteryzująca się - zdaniem Winckelmanna - wzniosłością, surowością, dramatyzmem, siłą ducha, a jej głównym przesłaniem jest heroizm, duchowość, wywyższenie cnoty (grecka arete). Do naczelnych artystów stylu wzniosłego, zwanego też przedklasycznym należą Fidiasz i Poliklet, a za przykład dzieła realizującego wymienione przymioty uchodzić może Niobidka z córką, rzeźba przepełniona ekspresją i dramatyzmem, które podkreślają siłę ducha Niobe, archetypu matki cierpiącej. Styl rzeźby greckiej IV w. p.n.e. uważa Winckelmann za w pełni klasyczny - bliski idealizmowi platońskiemu. Dokonuje się w nim kompilacja piękna zmysłowego, czerpanego z natury, w której występuje w rozproszeniu i idealnego, widzianego oczyma wyobraźni, przefiltrowanego przez umysł artysty. „Piękno zmysłowe dawało artyście piękną naturę, piękno idealne zaś wzniosłe rysy; od pierwszego brał cechy ludzkie, od drugiego - boskie” - pisał Winckelmann w Myślach o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł. Tym sposobem rzeźba klasyczna dokonuje syntezy pojedynczych, elementów piękna w jedną idealną całość i stanowi wyraz głębszego, uduchowionego wejrzenia w naturę. Klasyczna rzeźba grecka wyraża „szlachetną prostotę i spokojną wielkość” (Die edle Einfalt und stille Größe), co przemawia za jej duchowym, a nie jedynie tylko zmysłowym wymiarem. Jednocześnie słowem kluczowym dla tego stylu jest również „piękno”, rozumiane na sposób Platona, jak i również jako grecka „kalokagathia”. Jako najznamienitszych artystów IV w. p.n.e. podaje Winckelmann Lizypa i Praksytelesa. Przykładem stylu pięknego w wykonaniu Praksytelesa jest Wenus knidyjska. Dziełem, które zrobiło na nim największe wrażenie swoim wyrazem duchowym i pięknem jest Grupa Laokoona, choć jak wiadomo, została ona błędnie zadatowana. Ostatnią fazą rozwoju greckiej rzeźby jest okres hellenistyczny aż do utraty suwerenności w wyniku podboju rzymskiego. Dochodzi w tym czasie do stopniowego wyrafinowania i przerysowania formy, jej deformacji, oraz utraty duchowej harmonii, jaka wyrażała się w dziełach klasycznych. Po podboju rzymskim nastąpiła faza naśladownictwa, która prowadziła do schyłku sztuki greckiej definitywnie zakończonej upadkiem Imperium.
Omów polemikę J.G. Herdera z J.J Winckelmannem dotyczącą porównania sztuki greckiej i egipskiej.
JOHANN GOTTFRIED HERDER 1744 - 1803 - Winckelmann o sztuce greckiej i egipskiej
(napisane w 1768r, nie wydane za życia pisarza)
Winckelmann oceniał Egipcjan przez pryzmat Greków („Egipcjanie nigdy nie osiągnęli wyżyn Greków”)
Herder twierdzi, że należy wejść między Egipcjan, poznać ich sposób myślenia i pojęcie ideału
dla Winckelmanna Egipcjanie to tylko nie-Grecy
pytanie postawione u podstaw badań nad kulturą i sztuką egipską powinno brzmieć: w czym Egipcjanie byli Egipcjanami, a nie dlaczego nie byli Grekami
inna budowa ciała u Egipcjan niż u Greków warunkowana względami antropologicznymi
inny rodzaj charakteru narodowego - Egipcjanie nie byli przeznaczenia dla radości i rozkoszy, jednak i u nich funkcjonowała poezja i muzyka (nie były to dziedziny podlegające monopolowi greckiemu)
podziw Platona dla praw rządzących muzyką i prawodawstwa w Egipcie
sztuka była rzemiosłem; anonimowy artysta; sztuka pozbawiona swobody
mechaniczna doskonałość sztuki
rzemieślnicza doskonałość egipska musiała pomóc sztuce greckiej wznieść się na wyżyny idei piękna
styl Egipcjan: wyraźny, zdecydowany, regularny, pełen znaczeń, mechanicznie doskonały (podobnie mógł też kształtować się pierwszy styl Greków)
ucisk praw nad sztuką posiadał też swój pozytywny wymiar, ograniczał nieokiełznaność i fantastyczną wyobraźnię narodu egipskiego i ujmował sztukę w mocne cugle
trwanie przy prastarej tradycji i ujarzmienie prawem
ochrona przed szkodliwymi nowinkami, fermentem czasu, kaprysom i modom
ksenofobia Egipcjan ukształtowała odrębność narodową i zamkniętą, lecz wyjątkową kulturę
Poczucie stylu Egipcjan:
zastąpienie piękna wielkością
prosty rysunek, linia mało urozmaicona, kolosalna wielkość
postacie pozbawione akcji -> spokój robi wielkie i wiecznotrwałe wrażenie
brak typowej dla Greków przemijalności chwili, ujęcia w kadr danej czynności czy ruchu
głęboki, milczący, niezakłócony spokój
sztuka milcząca jak grobowiec (wieczny dom)
specyfika sztuki egipskiej wynika nie z braku umiejętności, lecz z natury Egipcjan
Wg Herdera Winckelmann próbował raczej nauczać artystów, niż pisać historię sztuki.
Sztuka egipska miała wartość samą w sobie, a nie może być traktowana tylko jako etap na drodze do rozwoju sztuki greckiej.
Herder porzucił Winckelmannowską myśl o sztuce jako o ideale normatywnym, a nadał jej wyraz niepowtarzalnych indywidualności (ludów, czasów, jednostek). Powstała koncepcja wielowartościowości ideałów i norm, co pozwoliło na spotęgowanie zainteresowania tymi kręgami kulturowymi, które wcześniej były pogardzane jako niedostające do uniwersalnej, heteronomicznej miary wartości (np. średniowiecze). Historyczna relatywizacja klasycznego ideału zapowiadała obszar zainteresowań myślicieli okresu Sturm und Drang, czyli romantyzmu.
Można dojść do konkluzji, iż Winckelmann był prorokiem klasycyzmu, natomiast poglądy Herdera zapowiadały romantyzm.
4. Kluczowe wątki dzieł Winckelmanna:
akcent na związek sztuki z całokształtem kultury i charakterem narodowym
twórczość artystyczna wpisana w wątek kulturowy (związek bardziej ścisły niż u Vasariego)
sztuka jest integralnie związana z kulturą
charakterystyka sztuki greckiej od strony estetycznej, ukonstytuowanie pojęcia piękna idealnego
miarą dla Winckelmanna było piękno (podczas gdy dla Vasariego było nią naśladownictwo natury)
indywidualność artysty nie ma dla Winckelmanna znaczenia
według Vasariego antyk dokonał istotnych zasług na drodze rozwoju sztuki w kierunku idealnego naśladownictwa natury (pojęcie antyku łączyło się dla niego ze wspólną kulturą grecko-rzymską)
Winckelmann antyk postrzegał jedynie przez pryzmat starożytnej Grecji (sztuka rzymska była tylko odblaskiem kultury greckiej)
idealizm platoński - kryterium piękna Winckelmanna
rodzaj wysublimowanej syntezy (piękno w naturze jest rozproszone; piękno idealne polega na jego syntezie)
celem sztuki jest połączenie pojedynczych elementów piękna w idealną całość
sztuka dawała wyraz głębszego wejrzenia w naturę
piękno przefiltrowane przez ideał w wyobraźni
dzieła piękniejsze i doskonalsze od natury
Winckelmann wskazywał na naturalizm jako szczególną cechę malarstwa holenderskiego (przeciwstawienie idealizacji greckiej)
szlachetna prostota i spokojna wielkość - wyraz duchowy sztuki greckiej
sztuka przewyższa widzianą bezpośrednio naturę
dla współczesnych droga Greków nie jest już dostępna
fenomen Greków zrodził się w szczególnych, niemożliwych do powtórzenia warunkach (od natury à do idealizacji)
sztuka współczesna Winckelmannowi tłumiła, krępowała naturę ludzką w sensie duchowym i fizycznym (w przeciwieństwie do afirmacji greckiej)
nierozerwalna łączność kultury ze sztuką (kultura starożytnej Grecji umożliwiała rozwój sztuki w kierunku idealnego piękna)
Grecy z natury byli piękni i tak zorganizowali swoją kulturę; pielęgnowali i hołdowali pięknu
kalokagathia - ideał grecki; piękno form i dobroć ducha (rzeźba Praksytelesa i poezja Safony)
warunku klimatyczne, swobodne odzienie nie krępujące ruchów, kult ćwiczeń fizycznych, pozytywny przykład olimpiad, nagość, piękna budowa ciała
jedyne co pozostaje współczesnym to naśladowanie Greków, jako że nie jest możliwe powtórzenie ich drogi rozwoju w kierunku ideału
historyczny relatywizm greckiego ideału piękna
greckie normy jako piękno absolutne i uniwersalne
Historia sztuki starożytności, 1764
proces rozwoju formy artystycznej, prześledzenie tej ewolucji na podstawie antycznych dzieł
konieczność wykoncypowania procesu ewolucji jedynie na podstawie analizy spuścizny artystycznej Greków (niewiele tekstów historycznych mówiących o sztuce; niemożność powiązania twórczości z osobowością artysty; zebrane w Rzymie dzieła starożytne nie były datowane czy sygnowane - Winckelmann sam musiał przypasować je do odpowiedniej epoki; nie był w tej kwestii nieomylny)
zadaniem historii sztuki jest obserwacja procesu rozwojowego (wzrost, przemiany, schyłek sztuki) - biologiczna koncepcja żywego organizmu; podobnie jak u Vasariego
prezentacja różnych stylów epoki, narodów (wynika z analizy dzieł)
cztery starożytne tradycje rzeźbiarskie:
egipska
etruska -> rzeźba egipska i etruska stanowiły jedynie tło
grecka -> najważniejszy etap
rzymska -> faza schyłkowa
brak sygnowanych, datowanych, uporządkowanych dzieł sztuki stawiał przed Winckelmannem problem samodzielnego ich podziału
obraz sztuki antycznej stworzony przez starożytnych (Pliniusz - najważniejszy rozwój w V i IV w. p.n.e.)
V w. p.n.e. - więcej surowości w sztuce
IV w. p.n.e. - formy bardziej subtelne, wyrafinowane
proces schyłkowy rzeźby - od czasów Aleksandra Macedońskiego do końca ery rzymskiej
periodyzacja dziejów sztuki starożytnej (rozwój procesem ciągłym)
koncepcja podziału estetycznego
piękno zmysłowe - dane zmysłom, zaczerpnięte z bezpośredniej obserwacji natury
piękno idealistyczne - po stronie czystej idei
harmonia między tymi dwoma pojęciami piękna stanowiła ideał grecki
aurea mediocritas osiągnięte przez Greków
grecka sztuka rodzi się wraz z dojściem do głosu piękna zmysłowego
periodyzacja sztuki greckiej:
okres archaiczny - przed V w. p.n.e. (rzeźba jeszcze nie osiągnęła pełnej doskonałości)
okres klasyczny - V w. p.n.e. (styl wzniosły, wczesnoklasyczny)
okres stylu pięknego - IV w. p.n.e. (okres świetności)
faza schyłkowa, upadek sztuki (od hellenizmu do końca ery rzymskiej)
założenie cykliczności rozwoju sztuki (podjęcie myśli Vasariego)
Winckelmann dostrzegał paralelność cyklów rozwojowych sztuki w różnych epokach; opierał się na analogiach między rozwojem doskonałości w sztuce renesansu (który był znacznie łatwiejszy do zbadania ze względu na upływ czasu) i w sztuce antycznej
wzniosłość i piękno mają korzenie w retoryce starożytnej
różne kategorie piękna w XVIII wieku
Edmund Burke - 1756 - wzniosłość kojarzona z silnym wstrząsem, dreszczem, trwogą; doznaniem ogromu, potęgi, mocy; przytłoczeniem, surowością, srogością
piękno - delektacja, lekkość, przyjemność, zmysłowość, klarowne uporządkowanie proporcji, gładkość, wdzięk, urok, czar
sztuka rzeźbiarska V w. p.n.e. -> siła ducha, herozim, cnota, duchowość
Niobidka z córką - kwintesencja stylu wzniosłego (napięcie, dramatyzm, trwoga, heroizm)
dzieła późniejsze to echa i pogłosy stylu klasycznego
Fidiasz i Poliklet -> naczelni artyści stylu wzniosłego
Grupa Laokoona - kwintesencja piękna; emocjonalna i zmysłowa reakcja; przedstawia wielką i stateczną duszę
Lizyp, Praksyteles -> naczelni artyści stylu pięknego
faza schyłkowa sztuki - okres utraty suwerenności i wolności politycznej (a jednak wolność polityczna tkwiła głęboko w mentalności Greków i nie pozwoliła na ich zniewolenie)
okres hellenistyczny - postępowanie wyrafinowania formy; odejście od klasyczności; przerysowanie
faza naśladownictwa - wypaczenie ideału greckiego (sztuka rzymska aż do schyłku imperium)
J.J. Winckelmann - Myśli o naśladowaniu sztuki greckiej w malarstwie i rzeźbie, 1755
Tak jak ludzie, sztuki piękna mają swoją młodość, a ich początki podobne są do początków każdego artysty, któremu podoba się o tylko, co pyszne i zadziwiające (...) Być może pierwsi malarze greccy nie rysowali w sposób odmienny od tego, w jaki śpiewał ich pierwszy wielki poeta tragiczny. We wszelkim ludzkim działaniu jawi się jako pierwsze to, co gwałtowne i nieokreślone; stateczne i dokładne przychodzą później i potrzeba czasu, aby nauczyć się je podziwiać; cechują one jedynie wielkich mistrzów; dla uczniów natomiast gwałtowne namiętności są nawet korzystne. Szlachetna prostota i cicha wielkość posągów greckich są prawdziwym znakiem rozpoznawczym pism greckich czasów najlepszych, a mianowicie czasów szkoły Sokratesa; i są one także zaletami, które stanowią o szczególnej wielkości Rafaela, do której doszedł przez naśladowanie starożytnych. Potrzeba było w ciele pięknym duszy pięknej takiej jak jego, aby odczuć i odkryć po raz pierwszy w czasach nowożytnych prawdziwy charakter starożytnych, i to - dzięki jego wielkiemu szczęściu - już w wieku, w którym dusze pospolite, i niedoskonałe, niewrażliwe są jeszcze na prawdziwą wielkość.
***
J.J. Winckelmann - Nieznane posągi starożytne I, 1767
A wreszcie ogólną i podstawową cechą greckich arcydzieł jest pewna szlachetna prostota i dostojna wielkość, tak w układzie, jak i w ekspresji. Tak jak głębia morza, która pozostaje zawsze nieporuszona, jakby nie była wzburzona jego powierzchnia, ekspresja postaci greckich, choćby wzburzonych namiętnością, zdradza zawsze duszę wielką i spokojną. Dusza owa, pomimo najokrutniejszych cierpień, objawia się na twarzy Laokoona, i nie tylko w twarzy. Ból, który wyraża się w każdym mięśniu i w każdym ścięgnie tego ciała i który, patrząc tylko na ten konwulsyjnie skurczony brzuch, a nie troszcząc się o twarz i inne części, sądzimy niemal, że czujemy i my sami, ból ów, powiadam, nie wyraża się wcale w twarzy i postawie znakami gniewu. Laokoon nie krzyczy przeraźliwie tak jak w pieśni Wergilego: sposób, w jaki otwarte są usta, bynajmniej na to nie pozwala; mogłoby się z nich wydobyć tylko lękliwe i ciężkie westchnienie, jak opisuje to Sadoleto. Cierpienie ciała i wielkość duszy rozmieszczone są równomiernie w całym ciele i zdają się zachowywać równowagę. Laokoon cierpi; ale cierpi jak Filoklet Sofoklesa; jego cierpienie dotyka serc, ale także my pragnęlibyśmy móc znosić cierpienie tak jak ów wzniosły człowiek je znosi.
J.J. Winckelmann, Die Geschichte des Altertums
Historia sztuki powinna stawiać sobie za cel uczenie o początku, rozwoju, zmianach i upadku sztuki, obok nauki o różnych stylach narodów, czasów i artystów - i to właśnie - na tyle, ile to możliwe - powinna udowadniać na dziełach starożytności, które dotrwały do naszych czasów.
J.J. WINCKELMANN - Opis Torsa w rzymskim Belwederze:
Torso belwederskie nazywane jest też torsem Michała Anioła, gdyż artysta studiował to dzieło wielokrotnie
silnie uszkodzony posąg siedzącego Herkulesa
Apollonios z Aten, syn Nestora
najdoskonalsze rzeźby antyczne: Apollin, Laokoon, Antinous i Torso
mocarna postać Herkulesa, młode i nieśmiertelne ciało
elastyczność budowy korpusu
wyważone mięśnie
zachwyt Winckelmanna nad lewym bokiem Herkulesa
doskonałe biodra, uda, plecy
idealna budowa kośćca
różnorodność mięśni
ręka mistrza uduchowiła materię - siła skojarzona z myślą ujawniła się nie w głowie, a w innych częściach ciała
plecy zdają się być przygięte natłokiem wzniosłych myśli
Torso stanowi pomnik duszy Herkulesa, jaki nie wystawił mu żaden poeta opiewający jedynie siłę muskułów
dusza wielka i stateczna
motyw nieśmiertelności
potrzeba wyciągania wniosków i nauk z pozostałości po sztuce greckiej
J.J. WINCKELMANN - Myśli o naśladowaniu greckich rzeźb i malowideł:
Grecja krajem wybranym przez Minerwę - dogodny klimat sprzyjający mądrości
kolekcjonowanie i gromadzenie dzieł sztuki antycznej ma kształtować dobry smak i umożliwiać artystom ich naśladowanie
naśladowanie starożytnych jedyną drogą dla sztuki nowożytnej
Homer - „każdy, kto nauczy się go rozumieć, będzie go podziwiać” - parafraza Winckelmanna wypowiada ten sam sąd o sztuce greckiej
Michał Anioł, Rafael, Poussin - godni następcy antyku w nowożytności
Laokoon normą sztuki doskonałej
nieporównywalność sztuki greckiej i rzymskiej (niczym porównanie Wergiliusza do Homera, które naturalnie wypada pozytywnie na korzyść Greka)
„Znawcy i naśladowcy sztuki greckiej znajdują w jej arcydziełach nie tylko piękną naturę, ale coś więcej niż naturę, to jest pewne idealne piękności, które (...) zrobione są z obrazów powstałych jedynie w umyśle”
szlachetna forma ciała greckiego (wpływ łagodnego klimatu, czystego nieba, kultu sprawności fizycznej, ćwiczeń gimnastycznych, olimpiad i zawodów sportowych)
ideał boskiego Diagorasa (atleta z Rodos)
postacie Greków -> wielkie i męskie linie bez miękkości i zbytniej obfitości
odzież grecka nie krępowała naturalności ruchów ciała
w Elidzie organizowano konkursy piękności
młodym Grekom wpajano naukę rysunku, gdyż wierzono, że pozwala to lepiej doceniać i oceniać piękność fizyczną
brak chorób wenerycznych, ospy -> wynalazki późniejszych epok
radość, rozkosz, swoboda obyczajów bez skrępowania konwenansami charakterystycznymi dla kultury nowożytnej
nagość w gimnazjach była zjawiskiem powszechnym i budzącym w młodzieży zachwyt nad pięknem ciała
szlachetna dusza oraz piękne ruchy i pozy młodzieży greckiej
uroczystości, jak np. dionizje eleuzyjskie dawały okazję zapoznania się z pięknem natury
stworzona przez umysł natura duchowa (coś więcej niż piękno proporcji ciała)
„Galatea” Rafaela przykładem doskonałej sztuki nowożytnej; dla swoich potrzeb Rafael wysyłał rysowników do Grecji
„Ponieważ tak rzadko spotyka się piękne kobiety, posługuję się ideą ukształtowaną w mojej wyobraźni”
profile głów kobiecych na monetach greckich (Liwia, Agrypina, Artemizja, Kleopatra) przedstawiane były idealistycznie, z niemal prostą linią łączącą czoło z nosem
prawo tebańskie pod groźbą kary śmierci nakazywało artystom „naśladować naturę jak najlepiej”
prawo nakazywało czynić portretowanego podobnym, ale piękniejszym
„Wenus knidyjska” Praksytelesa -> przykład idealnej sztuki
„Piękno zmysłowe dawało artyście piękną naturę, piękno idealne zaś wzniosłe rysy; od pierwszego brał cechy ludzkie, od drugiego - boskie”
Winckelmann posługuje się przykładem Giana Lorenzo Berniniego
rzeźbiarz nie uznawał wyższości Greków, jak sam twierdził po początkowym zachwycie „Wenus medycejską” dostrzegł piękno w samej tylko naturze
Winckelmann wyprowadza stąd wniosek, że łatwiej da się odkryć piękno greckich posągów niż piękno natury i że piękno sztuki jest bardziej wzruszające, bardziej złączone w jedno i nie tak rozproszone jak w naturze
greckie rzeźby mogą być więc dla artysty lepszym nauczycielem piękna, niż sama przyroda
dwa ważne dzieła: Apollin watykański i Antinous Admirandus
naśladowanie takich dzieł poucza, jak szybciej zdobyć mądrość
piękna natura może śmiało i rozważnie wznieść się ponad siebie w sztuce
naśladowanie greckich dzieł, reguła piękności -> droga naśladowania natury
jeśli artysta jest malarzem, może odejść od marmuru i pozwolić sobie na większą swobodę, jednak z uznaniem dla klasycznych norm piękna (np. Nicolas Poussin)
Rafael -> smak starożytności towarzyszył mu nieustannie, artysta przenikał przez pospolitą naturę, tworzył postacie ze szlachetnymi konturami i wzniosłą duszą
poprawności w konturze nauczyć się można jedynie od Greków
Michał Anioł dorównał starożytnym tylko jako twórca silnych, muskularnych postaci, ciał z okresu bohaterskiego
subtelność konturów greckich
Diomedes i Perseusz Diokuridesa
Herkules i Jole Teucera
szlachetna prostota i spokojna wielkość greckich posągów
„mądrość podawała rękę sztuce i tchnęła w jej posągi dusze niepospolite”
parenthyrsis - według greckich norm błąd w sztuce polegający na przesadnie ognistym i dzikiem nacechowaniu postaci (brak równowagi, wyważenie, harmonii, mądrości)
pogarda dla sztuki baroku -> niezwykłość póz, ruchy pelne rozpasanej namiętności, polot nazywany franchezza
sztuki piękne przeżywają młodość podobnie jak ludzie
początki sztuki mogły być podobne do wczesnego etapu rozwoju osobowości artysty, którego podniecają dzieła górnolotne i zadziwiające (muza tragiczna Ajschylosa w Agamemnonie)
z czasem przychodzi stateczności i dokładność (są udziałem wielkich mistrzów)
szlachetna prostota i dostojna wielkość są też cechami greckich pisarzy najlepszego okresu
„Atylla” Rafaela
artysta o duszy myślącej nie poprzestanie na kompozycjach mitologicznych (tak popularnych w baroku), ale będzie malował sceny alegoryczne
malarstwo ogarnia rzeczy, które nie są uchwytne zmysłowo i to jest jego celem
Parrasjos potrafił oddać charakter całego narodu poprzez alegorię, obrazy, które oznaczają ogólne pojęcia
Rubens tworzył wielkie dzieła niby wzniosły poeta (Dzieje Marii Medici)
największą chlubą malarstwa jest przedstawianie spraw widzialnych, przeszłych i przyszłych
pędzel artysty powinien być nasycony rozumem - powinien dawać więcej do myślenia niż tylko to, co uchwyci oko - artysta osiągnie ten cel, jeśli swoje myśli będzie nie skrywał w alegorii, ale je w nią oblekał
sztuka: sprawiać przyjemność pouczać
postulat klasycyzmu: movere, docere, delectare