Tomasz Kawka

7.4. Rozpad Jugosławii

7.4.1. Powstanie Jugosławii

Ziemie składające się na późniejsze państwo jugosłowiańskie były podzielone na przełomie XIX i XX w. pomiędzy państwo tureckie (Macedonia i część Serbii) a Cesarstwo Habsburgów (Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina), niektóre zaś cieszyły sie niezależnością (Serbia i Czarnogóra). W toku wojen bałkańskich, toczonych w latach 1912-1913 udało się ograniczyć imperium osmańskie do małego skrawka posiadłości europejskich. Dysonanse pomiędzy poszczególnymi państwami-uczestnikami tych wojen doprowadziły do wystąpienia ich po różnych stronach konfliktu w czasie pierwszej wojny światowej. Serbia i Czarnogóra wystąpiły po stronie państw Ententy, Chorwacja i Słowenia będące częścią Austro-Węgier po stronie państw centralnych. Bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia działań wojennych był zamach na austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie dokonany 28.VI.1914 r. Występując przeciwko Serbii, Austro-Węgry zamierzały pozbawić ją roli czynnika jednoczącego narody południowosłowiańskie, co zagrażałoby spójności państwa. 28.VII tego samego roku w odpowiedzi na niespełnienie przez Serbię żądań Cesarstwa, Austriacy wypowiedzieli jej wojnę, co było zarazem początkiem konfliktu ogólnoświatowego. Ofensywa 1914 r. zakończyła się porażką Austrii. Następną próbę podporządkowania sobie Serbii podjęto w 1915 r., pomocy Austro-Węgrom udzieliła armia niemiecka i bułgarska. Ten etap działań wojennych zakończył się klęską Serbii, ocalałe wojska ewakuowano na wyspę Korfu, gdzie jednostki uzbrojono i stworzono z nich 6 dywizji piechoty i jedną kawalerii. Oddziały te liczące ok. 130 000 żołnierzy przetransportowano na front salonicki, gdzie dołączyły one do formacji francuskich, brytyjskich, rosyjskich i włoskich. We wrześniu 1916 r. przeprowadzono ofensywę, która zakończyła się umiarkowanym sukcesem.¹

Na okupowanych terenach serbskich i czarnogórskich ustanowiono administrację austro-węgierską i bułgarską. W początkach 1917 r. rozwinął się tam ruch oporu, co spotkało się ze zdecydowaną kontrakcją okupantów. Wtedy też doszło m. in. do zbiorowych mordów na ludności serbskiej. Opór podsycał też przykład rewolucji rosyjskiej.

Latem 1917 r. pojawiły się pierwsze symptomy rozkładu w państwach centralnych. Zasadne stało się wobec tego pytanie o dalszy los narodów południowosłowiańskich. W lipcu tego roku doszło do spotkania na Korfu, w którym uczestniczyli przedstawiciele środowisk emigracyjnych i polityków serbskich. Od razu starły się tam dwie koncepcje : unitarystyczna, reprezentowana przez Nikolę Pašicia i federalistyczna, za którą opowiadał się dr Ante Trumbić. 20.VII.1917 r. podpisano owoc długich obrad - deklarację korfuańską. Przewidywała ona przede wszystkim powstanie państwa południowych Słowian, w tym wyzwolenie tych, którzy jeszcze żyli pod jarzmem Habsburgów. Jako formę rządów przyjęto demokratyczną monarchię parlamentarną, władcą całego królestwa miał być dotychczasowy król serbski Piotr Karadjordjević. Funkcjonowanie państwa miało być oparte na zasadzie równouprawnienia poszczególnych narodów i pokoju wyznaniowego.²

Liczni byli również zwolennicy zjednoczenia Słowian Południowych pod berłem Habsburgów. Postulat taki zgłosił Słoweniec, Anton Korošec. Większość Chorwatów na początku również nie chciała rozwodu z Austro-Węgrami, dopiero pod koniec 1917 r. okazało się, że wszystkie narody słowiańskie w kraju zmierzają do likwidacji austriackiego i węgierskiego panowania. ³

W roku 1918 r. procesy dezintegracyjne, wobec rychłej klęski państw centralnych, przybrały na sile. W kwietniu w Rzymie zorganizowano Kongres Narodów Uciskanych przez Austro-Węgry, w którym wzięli udział nie tylko Chorwaci i Słoweńcy, ale też Czesi i Słowacy. Inicjatywa ta spotkała się z aprobatą międzynarodową, wyrażoną ustami sekretarza stanu USA Roberta Lansinga. Niepokoje społeczne miały miejsce we wszystkich częściach Austro-Węgier i jasne stało się, że Słowianie będą dążyć do rozpadu monarchii. Ostatni cios stosunkom politycznym panującym na Bałkanach zadała ofensywa na froncie salonickim, zapoczątkowana we wrześniu 1918 r. 29.IX zajęto Skopje, 12.X Niš, 1.XI padł Belgrad. Oznaczało to zupełną klęskę Austro-Węgier i Bułgarii. ⁴

W tej nowej, zmienionej sytuacji narody południowosłowiańskie zdecydowały o przejęciu władzy na swoim terytorium. 29.X Narodowa Rada Serbów, Chorwatów i Słoweńców ogłosiła się naczelnym organem władzy Słowian Południowych w państwie Habsburgów, równocześnie stworzono państwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców. 24.XI zjednoczono powyższy organizm państwowy z Królestwami Serbii i Czarnogóry, 1.XII natomiast oficjalnie proklamowano Królestwo SHS.

Stosunkowo szybko udało się uzyskać uznanie niezależnego bytu państwowego, palącym problemem stała się natomiast kwestia granic. Już w czasie wojny Włochy wysunęły żądania terytorialne wobec Dalmacji i Triestu, zamieszkanych w większości przez ludność słowiańską. Ostatecznie udało się jednak skłonić Włochów do rezygnacji z Dalmacji. Konfliktogennym obszarem była też Macedonia, o którą spierały się Serbia, Bułgaria i Grecja. Niejasna była przyszłość utworzonego w 1913 r. Księstwa Albanii, do której terytoriów pretensje wysuwała Czarnogóra. Do ustalenia granic doszło na konferencjach pokojowych w Saint-Germain (1919), Rapallo (1920) i Rzymie (1924), ich przebieg pozostał niezmieniony aż do II wojny światowej.⁵

Państwo jugosłowiańskie nie było jednak wolne od problemów. Nierozwiązana kwestia narodowościowa, chłopska i niezadowolenie społeczeństwa prowadzą do zamachu stanu, którego dokonał król Aleksander. 6.X.1929 r. unieważnił on umowę korfuańską i zawiesił konstytucję, jak również większość swobód obywatelskich. Królestwo SHS zmieniło nazwę na bardziej odpowiadającą południowosłowiańskim aspiracjom politycznym Jugosławię, która stała się państwem unitarnym. W dwa lata później oktrojowano nową, centralistyczną konstytucję.⁶ Nie zapobiegło to wzrostowi nastrojów opozycyjnych przede wszystkim wśród Chorwatów, z których inspiracji dokonano udanego zamachu na króla Aleksandra w Marsylii 9.X.1934 r. Nabrzmiał również problem uregulowania prawnej sytuacji Kościoła katolickiego, którego wyznawcami byli głównie Chorwaci i Słoweńcy. Z powodu sprzeciwu wyższej hierarchii prawosławnej nie doszło do podpisania konkordatu, co zresztą stało się przyczyną upadku rządu Milana Stojadinovicia. Na stanowisku zastąpił go proniemiecki polityk Dragiša Cvetković, który podjął decyzję o radykalnym rozwiązaniu kwestii chorwackiej. 27.IV.1939 r. postanowiono o utworzeniu autonomicznej Banoviny Chorwackiej, która przejęła część kompetencji rządu w Belgradzie. Pierwszym banem został Ivan Subašić, a wicepremierem Jugosławii Vladko Maček, przywódca chorwackiej partii chłopskiej.

II wojna światowa nie ominęła Jugosławii. W marcu 1941 r. Adolf Hitler zażądał od władz jugosłowiańskich przystąpienia kraju do Paktu Trzech, na co władze wyraziły zgodę. 25.III nastąpił zamach stanu kierowany przez szefa sztabu generalnego gen. Dušana Simovicia, który wypowiedział traktat z Niemcami. W odpowiedzi na to armia niemiecka przystąpiła do realizacji Planu Marica. 6.IV.1941 r. wojska niemieckie, włoskie i węgierskie zaatakowały Jugosławię i Grecję. W przeciwieństwie do walk w okresie I wojny światowej armia jugosłowiańska załamała się szybko i już 17.IV podpisano układ kapitulacyjny. Terytorium kraju podzielono na strefy okupacyjne : włoską, niemiecką, węgierską i bułgarską.

Wykorzystując klęskę Jugosławii Chorwaci przystąpili do tworzenia własnej państwowości. 10.IV.1941 r. proklamowano faszystowskie Niezależne Państwo Chorwackie (NDH), na którego czele stanął Ante Pavelić.⁷ Niezależność ta była oczywiście fikcją, ponieważ i tak w większości spraw głos decydujący mieli Niemcy. Nowe państwo powstało z terytoriów Chorwacji, Slawonii, Sremu, Dalmacji oraz Bośni i Hercegowiny. Chorwaccy faszyści, tzw. ustasze, korzystając z szerokiego poparcia społecznego ( w tym duchowieństwa katolickiego) dla swych idei, podjęli próbę oczyszczenia ziem chorwackich z „elementu obcego etnicznie”. Przejawiało się to przede wszystkim w rażącej dyskryminacji ludności pochodzenia serbskiego, żydowskiego i romskiego. Wkrótce potem rozpoczęły działalność pierwsze obozy koncentracyjne, z których najbardziej ponurą sławą okrył się ten w Jasenovacu. Szansę na stworzenie jednolitego państwa przywódcy chorwaccy upatrywali w intensywnej katolicyzacji ludności, za czym postępowało siłowe nawracanie Serbów; ofiar tego rodzaju postępowania było ok. 200 tys. NDH uczestniczyło też w „krucjacie przeciw bolszewizmowi”, wysyłając swoje wojska na front wschodni. Ofiary chorwackiego faszyzmu należałoby liczyć w setkach tysięcy, ale znacznie istotniejsze były w tym przypadku zmiany w świadomości społecznej, które nie ułatwiały dalszego współżycia po wojnie w ramach jednego państwa.

Mimo klęski armii jugosłowiańskiej, w kraju szybko zrodziło się przekonanie o konieczności prowadzenia dalszej walki. Zachęcał do tego przede wszystkim rząd emigracyjny i król Piotr II, którym udało się ujść za granicę. W czerwcu 1941 r. sformowano pierwsze oddziały wierne królowi pod dowództwem płk sztabu generalnego Dragoljuba (Dražy) Mihailovicia. Przybrali oni nazwę czetników. Organizacja ta stworzyła swój własny program polityczny, którego nadrzędnym celem było stworzenie Wielkiej Jugosławii, a w niej

Wielkiej Serbii. Po zakończonej wojnie postulowano przyłączenie do Jugosławii Triestu, Istrii i Gorycji, Albanii północnej z miastem Shkodër oraz części bułgarskiej Macedonii. Planowano też usunięcie z tzw. Sandžaku Novopazarskiego Chorwatów i muzułmanów. ⁸

Mniej więcej w tym samym okresie wzmożoną działalność partyzancką rozpoczęli jugosłowiańscy komuniści. W okresie międzywojennym istnienie partii komunistycznej było zakazane, a jej działacze represjonowani. Dopiero w warunkach wojennych mogli oni się zrehabilitować. Umiejętnie kryli się z zamiarem zaprowadzenia komunistycznych porządków po wojnie, kusząc ludność mirażem reform socjalnych i dzięki temu zyskiwali duże poparcie społeczne. Na początku komuniści współpracowali z czetnikami, sojusz ten jednak załamał się już w październiku 1941 r. po starciu obu sił na skrzyżowaniu dróg w Užicach.⁹ Ten fakt i późniejsza sporadyczna współpraca czetników z Niemcami, co skrzętnie wykorzystała propaganda komunistów, uczynił z nich faktycznie jedyną siłę narodowowyzwoleńczą w kraju. Konsolidacja nastąpiła na spotkaniu w Bihaciu 26.XI.1942 r., gdzie powołano do życia Antyfaszystowską Radę Narodowego Wyzwolenia Jugosławii (AVNOJ). Przewodniczącym został Ivan Ribar. Na spotkaniu owym nie poruszano żadnych istotnych politycznych tematów, rozstrzygnięcia te pozostawiono na okres powojenny. Zgodzono się w zasadzie tylko co do konieczności prowadzenia dalszej walki. Na trudno dostępnym terytorium bośniackim utworzono kilkusettysięczną armię podporządkowaną komunistom, która przeszła próbę ogniową w marcu 1943 r. w bitwach nad Neretvą i Sutjeską. Niemcom i ich sojusznikom nie udało się jej rozbić, a sami byli zmuszeni wycofać się z dużej części kraju. 29.XI.1943 r. w bośniackiej miejscowości Jajce zebrała się po raz drugi AVNOJ, która przeistoczyła się w organ władzy, z 63 członkami. Równocześnie powstał Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii z 17 członkami, gdzie funkcję przewodniczącego objął Josip Broz-Tito. Uchwalono przede wszystkim delegalizację rządu emigracyjnego Subašicia i zabraniała Piotrowi II powrotu do kraju. Jugosławia po wojnie miała stać się federacją równoprawnych narodów. Mimo tych postanowień Tito raz jeszcze nawiązał nić porozumienia z rządem na emigracji - do jego spotkania z Ivanem Subašiciem doszło w czerwcu 1944 r. na wyspie Vis. Konferencja przyniosła potępienie Mihailovicia, obaj politycy wezwali do skupienia się wokół NKOJ. O formie ustrojowej po wojnie miał zadecydować sam naród. Do wzmocnienia pozycji komunistów przyczyniło się wyzwolenie większości kraju własnymi ich siłami. W październiku 1944 r. do Jugosławii wkroczyła armia radziecka, która 20 dnia tego miesiąca wyzwoliła Belgrad. Nic już nie mogło powstrzymać komunistów w marszu po władzę.

7.III.1945 r. powstał Tymczasowy Rząd Demokratycznej Republiki Jugosławii z Josipem Broz-Tito, mianowanym marszałkiem, na czele. Rząd ten był zdominowany przez komunistów, znalazło się w nim tylko trzech polityków z Zachodu. 11.XI tego samego roku odbyły się wybory, w których na komunistyczny Front Narodowy oddano rzekomo 90 % głosów.¹⁰ 29.XI.1945 r. w następstwie tego Skupština (jugosłowiański parlament) proklamował Federacyjną Ludową Republikę Jugosławii. Jugosławia, jako państwo zwycięskie, wysunęło wkrótce żądania wobec Włoch, domagając się przekazania Istrii razem z Triestem oraz wobec Austrii, a mianowicie terenów wokół miasta Celovac (Klagenfurt). Żądania te pozostały jednak niespełnione. W polityce wewnętrznej okres powojenny zaznaczył się przede wszystkim bezwzględną rozprawą z kolaborantami, tj. ustaszami i członkami słoweńskiej faszystowskiej Białej Gwardii. Niejako przy okazji zaatakowano przeciwników politycznych komunistów, w tym czetników - ich przywódcę, Dražę Mihailovicia, po pospiesznym procesie rozstrzelano. W zasadzie w 1946 r. komuniści byli już pozbawieni oponentów.

Jugosławia była państwem komunistycznym, jednak Związek Radziecki był tam pozbawiony większych wpływów, m. in. dlatego, że kraj wyzwolił się w głównej mierze własnymi siłami. Wkrótce doszło na tym tle do konfliktu, ponieważ ZSRR chciał podporządkować sobie wszystkie kraje komunistyczne. W początkach 1948 r. Stalin potępił Titę, nazywając go faszystą, do krytyki przyłączyły się inne kraje bloku. Tito nie chciał wyrzec się samodzielnej polityki, wskutek czego Jugosławia znalazła się w izolacji. Państwo jugosłowiańskie nigdy nie stało się tak represyjną strukturą, jak ZSRR i inne państwa obozu socjalistycznego, znacznie większy był również stopień jej otwartości.

7.4.2. Droga ku rozpadowi

Pierwsze dysonanse między poszczególnymi narodowościami pojawiły się w połowie lat 60. i były związane z okresem odwilży w Jugosławii. W czasie zjazdu partii komunistycznej w 1966 r. odsunięto od władzy Aleksandara Rankovicia, wielkiego zwolennika serbizacji Jugosławii. Skłoniło to do wystąpienia działaczy chorwackich, co przeszło do historii jako „chorwacka wiosna”. Intelektualiści z Chorwacji wystąpili głównie przeciwko wyzyskowi ekonomicznemu republiki, który przejawiał się m. in. w tym, że wypracowując 50% dewiz otrzymuje ona tylko 6,5 % pożyczek międzynarodowych. Byli oni również oponentami forsowania wspólnego języka serbsko-chorwackiego, który uważali za sztuczny. W 1969 r. Chorwackie Towarzystwo Literackie wydało petycję potępiającą poniżające traktowanie ich przez Serbów we własnym kraju. Przedstawiono postulat, żeby środki pieniężne wypracowane przez Chorwację za granicą były inwestowane na jej terenie, a służbę wojskową odbywano każdorazowo na terenie własnych republik. ¹¹ Podobne idee zgłaszali intelektualiści bośniaccy. Serbowie również przedstawili swoją koncepcję, co określono jako „serbski liberalizm”. Jej zasadniczym elementem była współpraca w miejsce konfrontacji między republikami, zaproponowano też modernizację i demokratyzację Serbii, a co za tym idzie Jugosławii. Symptomem realizacji tych założeń w praktyce było udzielenie obszarom autonomicznym, tj. Wojwodinie i Kosowu-Metochii, potwierdzenia granic i specjalnego statusu, co stało się w 1968 r. na podstawie poprawek do konstytucji. Pierwsze poważne spięcie na linii Belgrad-Zagrzeb miało miejsce w 1971 r., gdy zmieniono konstytucję Republiki Chorwacji, wg której Serbowie stanowili na tym terytorium mniejszość. Aby załagodzić spór, uchwalono nową konstytucję federalną, co nastąpiło 21.II.1974 r. W dużym stopniu decentralizowała ona państwo. Podstawą nowego rozwiązania ustrojowego stały się porozumienia samorządowe i umowy społeczne. We władzach centralnych powstał system rotacji - każdy z ośmiu członków kolegialnego prezydium zostawał wybrany przez swoich kolegów na szefa państwa, kadencja trwała rok. Powołano również tzw. ciała przedstawicielskie, których członkowie mieli być delegowani, nie zaś wybierani w wyborach powszechnych. Z tego ostatniego powodu życie polityczne w kraju zamarło na długie lata. ¹²

4.V.1980 r. zmarł długoletni przywódca państwa, Josip Broz-Tito. Jego następcy nie posiadali już jego charyzmy i państwo zaczęło pogrążać się w kryzysie. Najbardziej dotkliwe było załamanie się gospodarki - podczas gdy w latach 70. PKB wzrastało średnio o 5,6 % rocznie, w 1979 r. zanotowano zubożenie kraju. Prowadzono niewłaściwą politykę inwestycyjną, gospodarka była nieefektywna do tego stopnia, że w 1986 r. 27 % wszystkich pracowników było bezproduktywnych. Zauważalne było, że trudności ekonomiczne moga rozsadzić państwo od środka i w konsekwencji doprowadzić do rozpadu . W 1986 r. ukazało się memorandum Serbskiej Akademii Nauk, którego autorzy stwierdzali, że należy przede wszystkim powrócić do centralizmu. Konieczne stało się także przeciwstawienie się przywilejom komunistycznej nomenklatury, marnotrawstwu i korupcji. Rozwiązanie to miało zapewnić w dalszym ciągu władzę partii i stać się pewnego rodzaju substytutem dla demokratyzacji. ¹³ Trudności jednak narastały i nie obeszło się bez poważnych reform, które wdrożył Ante Marković w 1989 r. Ich celem było ukształtowanie w Jugosławii gospodarki rynkowej, co próbowano osiągnąć przez liberalizację cen i otwarcie granic dla towarów z Zachodu. Powiązano też walutę krajową z marką zachodnioniemiecką. Reformy te nie zakończyły się jednak spektakularnym sukcesem, zredukowano jedynie inflację do 1,5 %.

Podobny charakter miały posunięcia w sferze politycznej. Dawną ekipę komunistów, towarzyszy walki Tity, zastąpili politycy młodszego pokolenia - we wrześniu 1988 r. na przewodniczącego Związku Komunistów Jugosławii został wybrany Slobodan Milošević. Według niego partia w dalszym ciągu powinna pozostać klamrą spinającą kraj.¹⁴ Milošević podjął też próbę centralizacji, likwidując 27.II.1989 r. autonomię Kosowa i Wojwodiny. W założeniu miało to doprowadzić do większej kontroli nad secesjonistami albańskimi i węgierskimi, ale bez skutku - Jugosławia coraz szybciej zmierzała ku rozpadowi. Swoistym signum temporis stał się Kongres Komunistycznej Partii Jugosławii 20.I.1990 r., na którym doszło faktycznie do jej podziału, oznaczało to również koniec jej przewodniej roli w życiu politycznym. Do rozbicia KPJ doszło zresztą z powodu odejścia komunistów ze Słowenii i Chorwacji. Na przełomie kwietnia i maja odbyły się w tych republikach wybory do parlamentów związkowych. Zakończyły się one zdecydowanym zwycięstwem secesjonistów - w Słowenii wygrała Partia Liberalno-Demokratyczna DEMOS na czele z Milanem Kučanem, natomiast w Chorwacji Chorwackie Zjednoczenie Demokratyczne (HDZ) Franja Tudjmana.¹⁵ Początkowo obie republiki opowiadały się za przekształceniem Jugosławii w luźną konfederację, w której terytoria chorwackie i słoweńskie miałyby zapewniony specjalny status, włącznie z osobną reprezentacją międzynarodową. W wyniku niespełnienia tego żądania, partie rządzące w tych krajach zgłosiły następnie na forum federalnym postulat odłączenia się od Jugosławii, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem pozostałych republik, wyrażonym 5.X.1990 r. Najostrzej wystąpiła Serbia, ponieważ to w nią przede wszystkim godziły słoweńsko-chorwackie propozycje - zagroziła ona rewizją granic wewnętrznych, tak aby mniejszość serbska znalazła się całkowicie na terytorium serbskiej republiki związkowej. Przedstawiało to poważny problem dla Chorwacji, gdyż 11,6 % jej ludności w tamtym okresie stanowili właśnie Serbowie. 9.X.1990 r. mniejszość serbska w Krainie proklamowała samozwańczą Republikę Krainy i przejęła władzę na tym obszarze. Stojąc wobec niemożliwości rozwiązania konfliktu sposobami legalnymi, Chorwacja i Słowenia zaczęły poszukiwać innych dróg opuszczenia federacji. 22.XII.1990 r. Sabor (parlament chorwacki) uchwalił nowa konstytucję, w której jednostronnie przyznano sobie prawo do secesji. Następnego dnia w Słowenii przeprowadzono referendum niepodległościowe, w którym 88 % respondentów opowiedziało się za wystąpieniem z Jugosławii i zarazem niepodległością. W odpowiedzi na to Serbia zażądała 9.I.1991 r. rozwiązania jednostek obrony terytorialnej, co pozostało bez odzewu. W tym okresie realna stała się groźba interwencji sowieckiej. Mimo, że ZSRR stał praktycznie na progu rozłamu i tracił grunt pod nogami we wszystkich krajach satelickich, nie zamierzał pozostawiać Serbii, swojego największego sojusznika na Bałkanach, bez pomocy. Niewykluczona była bezpośrednia pomoc wojskowa, jednak ZSRR ograniczył się na razie do dostaw sprzętu wojskowego.

W przeciwieństwie do Słowenii i Chorwacji, Serbii i Czarnogóry nie dotknęły przemiany polityczne, zmierzające do zmiany istniejącego status quo. Wyrazem tego były wygrane przez Miloševicia i jego Serbską Partię Socjalistyczną wybory, które odbyły się 9.XII. 1990 r. Podobny przebieg miały one w Czarnogórze, gdzie zwyciężył Związek Komunistów Czarnogóry ze swoim przywódcą, Momirem Bulatoviciem. Fakt, że w obu tych republikach związkowych zwycięstwo odniosły partie starego porządku, pozwalał mieć nadzieję, że przynajmniej one pozostaną w składzie Jugosławii. ¹⁶

Procesów dezintegracyjnych na obszarze kraju nie udało się już jednak zatrzymać. Za przykładem Słowenii poszła Chorwacja, która na 19.V.1991 r. rozpisała referendum niepodległościowe. Tutaj chęć wyjścia z federacji była jeszcze silniejsza, gdyż za niepodległością republiki opowiedziało sie 94 % uczestników głosowania. Oczywiście tak przygniatające zwycięstwo możliwe było tylko dzięki jego bojkotowi przez mniejszość serbską. W następstwie tego, idąc za wolą ludności, 25.VI.1991 r. Słowenia i Chorwacja ogłosiły niepodległość. Rozpad Jugosławii, dokonany na razie przez dwa państwa, stał się faktem.

7.4.3. Rozpad Jugosławii

7.4.3.1. Przyczyny

Podobnie jak to było w przypadku Czechosłowacji, nie bez znaczenia w procesie rozpadu były czynniki ekonomiczne. Władze Słowenii i Chorwacji doszły do wniosku, że nie powinny łożyć na utrzymanie słabiej rozwiniętych republik i że są w stanie same zapewnić sobie egzystencję bez opieki Serbii. O tym, jak dalece był posunięty drenaż finansowy obu tych republik niech zaświadczy fakt, że posiadająca 8 % ludności Jugosławii Słowenia przekazywała do jej budżetu 18 % ogółu wpływów. Również dochód narodowy na głowę mieszkańca w tym kraju wynosił 5500 USD, czyli dwukrotnie więcej od średniej jugosłowiańskiej.¹⁷ Nic więc dziwnego, że państwa te chciały zacząć wreszcie pracować na własny rachunek.

Nie istniały też przesłanki, które skłaniały Chorwatów i Słoweńców w 1918 r. do szukania pomocy u Serbów. Nietrudno było zauważyć, że koncepcja jugoslawizmu, mająca scalić narody południowosłowiańskie w jedno, nie sprawdziła się. Z pełną siłą ujawniły się za to sprzeczne interesy polityczne i narodowe miedzy stronami konfliktu. Najbardziej wyraźny był konflikt północ-południe oraz serbskie centrum-peryferie. ¹⁸

Dużą rolę odgrywały w tym procesie czynniki historyczne. Przede wszystkim chodziło tu o odmienne tradycje państwowe poszczególnych państw składowych. Chorwacja i Słowenia właściwie nigdy nie posiadały własnego państwa, wchodziły one albo w skład Węgier albo państwa Habsburgów. Stąd też wziął się chorwacki mit „tysiącletniego państwa”, które czeka na sposobną chwilę, aby zrealizować swe aspiracje. Państwo Serbów sięgało natomiast wczesnego średniowiecza i miało ono w swoich dziejach długi okres niezależności, a w XIV w. wręcz dominacji na Półwyspie Bałkańskim. Najważniejszym elementem serbskiej świadomości narodowej był tzw. mit kosowski, związany z przegraną bitwą na Kosowym Polu z Turkami 15.VI.1389 r. Wywodziło się z niego przekonanie, że Serbowie to naród „niebiański”, któremu należy się wyższa pozycja niż wszystkim innym. Serbia, Czarnogóra, Macedonia oraz Bośnia i Hercegowina przez kilka wieków znajdowały się pod panowaniem tureckim, co też odcisnęło swoje piętno na ich charakterze. Bardzo gloryfikowano przy tym koncepcje państwa narodowego.

Należy także wspomnieć o ogromnym zróżnicowaniu narodowościowym, religijnym i kulturowym na obszarze Jugosławii, o której przecież mówiło się jako o kraju sześciu narodów, trzech języków i trzech religii. Słowenia i Chorwacja były właściwie od zawsze związane z łacińskim kręgiem kulturowym, ich mieszkańcy posługiwali się alfabetem łacińskim oraz byli wyznawcami katolicyzmu. Bośnia i Hercegowina była zamieszkana głównie przez muzułmanów i stanowiła prawdziwą mieszankę narodowościową, z Bośniakami, Serbami i Chorwatami jako najistotniejszymi grupami etnicznymi. Z kolei Serbia, Czarnogóra i Macedonia znajdowały się pod wpływem Bizancjum, większość ludności należała do Kościoła prawosławnego i używała cyrylicy.

Pewien wpływ miał też radykalizm postaw politycznych w Serbii i Chorwacji. Tuż przed rozpadem widać było wyraźnie działalność serbskiej i chorwackiej machiny propagandowej, która starała się przedstawić drugą stronę w jak najgorszym świetle. W Chorwacji dążenia niepodległościowe podsycała dość liczna emigracja zarobkowa, szczególnie w Niemczech. Poszczególne narody zaczęły się utożsamiać z ugrupowaniami z okresu II wojny światowej. Chorwaci pod przywództwem Franja Tudjmana przychylnie odnosili się do spuścizny ustaszy, natomiast Serbowie do dziedzictwa czetników i ich walki o wyzwolenie spod panowania Niemców i ich sojuszników.

Dążenia niepodległościowe w ZSRR i rozpadnięcie się całego bloku wschodniego stanowiło zaraźliwy przykład, za którym podążyło wiele krajów, nie tylko Jugosławia. Jednak tylko w Jugosławii rozpadowi towarzyszyła krwawa wojna. O proklamowaniu niepodległości zdecydowało też w pewnym stopniu przekonanie o wsparciu z zewnątrz, np. przez RFN, Austrię i Watykan. ¹⁹

Postawa jugosłowiańskiego korpusu oficerskiego, którego 70 % stanowili Serbowie, przyczyniła się też do eskalacji konfliktu. Zadecydowała o tym przede wszystkim choroba gen. Veljko Kadijevicia, dowódcy armii federalnej. Zastąpił go gen. Blagoje Adžić, którego rodzina została wymordowana przez chorwackich ustaszy, czego najprawdopodobniej był naocznym świadkiem. Bardzo silne były w armii nastroje antychorwackie, notabene większość jugosłowiańskich oficerów wstąpiła potem do partii socjalistycznej Miloševicia.

7.4.3.2. Konflikt w Słowenii

Proklamowanie niepodległości przez ten kraj spotkało się z natychmiastową kontrakcją ze strony Jugosłowiańskiej Armii Ludowej. 27.VI.1991 r. podjęła ona interwencję, usiłując opanować lotnisko w Lublanie i kluczowe punkty graniczne. Oddziały słoweńskie liczyły wprawdzie tylko 50 tys. słabo uzbrojonych żołnierzy, tym niemniej stawiły one zaciekły opór, szczególnie na granicy z Austrią w Šentilju. Operacja federalna zakończyła się niepowodzeniem, do niewoli słoweńskiej dostało się 1500 żołnierzy. Po dwunastu dniach podjęto decyzję o wycofaniu się ze Słowenii. 60 % uzbrojenia zabrali ze sobą Serbowie, 40 % pozostało w rękach słoweńskich.²⁰ Zrezygnowano ze Słowenii tak łatwo, gdyż nie posiadała ona szerszego znaczenia strategicznego. Nie zamieszkiwała jej również znacząca mniejszość serbska - zarówno wtedy, jak i teraz językiem słoweńskim posługiwało się 91,1 % ludności, a Słoweńcy stanowili we wszystkich regionach 80-90 % mieszkańców. Wojna nie przyniosła większych zmian ludnościowych.²¹ W latach 1991-2001 zanotowano spadek populacji o ok. 2 tys. Znacznie dotkliwsze były skutki ekonomiczne - w latach 1990-1993 wymiana handlowa z resztą Jugosławii spadła o 90 %, natomiast PKB zmniejszyło się o 30 %, z 9000 USD do 6015 USD.²²

Słowenia jako pierwsze państwo postjugosłowiańskie rozpoczęła negocjacje akcesyjne z Unią Europejską w tzw. grupie luksemburskiej 31.III.1998 r. Ostatecznie została członkiem Unii 1.V.2004 r. wraz z dziewięcioma innymi państwami. 1.I.2007 r. kraj przyjął euro. Dochód narodowy Słowenii wynosi obecnie ok. 16000 USD na głowę mieszkańca, co czyni ją najzamożniejszym krajem nie tylko wśród republik jugosłowiańskich, ale też w całej Europie Środkowo-Wschodniej.

7.4.3.3. Konflikt w Chorwacji

Wojna w Chorwacji miała znacznie krwawszy przebieg niż w Słowenii. 27.VI.1991 r. armia federalna wkroczyła również na jej terytorium, mając na celu oderwanie terenów zamieszkałych przez Serbów. Po zajęciu zachodniej Slawonii i Krainy działania wojenne utknęły w martwym punkcie, w efekcie czego podpisano układ rozejmowy. Czas ten Chorwaci wykorzystali na powołanie i uzbrojenie armii, która wkrótce osiągnęła stan 150 tys. żołnierzy, wyposażonych w 200 czołgów, 820 dział i 10 samolotów. ²³

Aby zapobiec eskalacji konfliktu, społeczność międzynarodowa uznała za stosowne nałożyć całkowite embargo na dostawy broni do Jugosławii, co nastąpiło 25.IX.1991 r. Broń i tak przenikała zresztą do wszystkich stron sporu, o czym świadczy fakt, że Chorwacja złożyła zamówienie na nią o wartości 660 mln USD, Serbowie 476 mln, a bośniaccy Muzułmanie 162 mln.²⁴ Siła oddziaływania tego kroku była znikoma, gdyż już w październiku 1991 r. rozpoczęła się na froncie wielka ofensywa federalna. Główne walki toczyły się o miasto Vukovar, które prawie całkowicie zrównano z ziemią.

W tym samym czasie (18.X) lord Carrington przedstawił swoją koncepcję rozwiązania problemu jugosłowiańskiego, przywracającą właściwie status quo. Według niego dotychczasowa Jugosławia powinna stać się luźną konfederacją z poszanowaniem zasady suwerenności republik i niezmienności granic przy użyciu siły.²⁵ Ta możliwość była jednak nie do przyjęcia dla Chorwatów, którzy nie chcieli powrotu do dawnych stosunków. Wtedy jednak państwa zachodnie i USA miały nadzieję na zakończenie sporu - żadne z nich nie uznało jak dotąd Słowenii i Chorwacji.

Zmieniło się to dopiero 23.XII.1991 r., kiedy Niemcy uznały zarówno Słowenię, jak i Chorwację. Tym samym wyłamały się one z sankcji gospodarczych ustanowionych przez EWG 8.XI.1991 r. 1.I.1992 r. amerykański dyplomata Cyrus Vance przedstawił plan, nazwany potem jego nazwiskiem, który przewidywał utworzenie na terytorium Chorwacji zdemilitaryzowanych stref ochronnych i rozmieszczenie tam oddziałów pokojowych ONZ. Siły pokojowe zostały utworzone 21.II.1992 r. pod nazwą UNPROFOR. W zasadzie od tego momentu działania wojenne na obszarze Chorwacji zamarły na dłuższy okres. 22.V.1992 r. Chorwacja łącznie ze Słowenią oraz Bośnią i Hercegowiną zostały przyjęte do ONZ, uzyskując w ten sposób formalne potwierdzenie swej niepodległości. Władze chorwackie uzyskały natomiast legitymizację w przeprowadzonych 31.VIII.1992 r. wyborach. Zwyciężył w nich przedstawiciel dotychczasowych czynników rządzących, Franjo Tudjman, który zdobył 56 % głosów.²⁶ W tym samym okresie Chorwacja włączyła się w wojnę w sąsiedniej Bośni, próbując oderwać od niej terytoria zamieszkane w większości przez ludność chorwacką. Proklamowano tam niezależną Republikę Herceg-Bośnia ze stolicą w Mostarze. Starcia między Muzułmanami i Chorwatami trwały przez kilkanaście miesięcy. 25.I.1993 r. ruszyła ofensywa chorwacka w Krajinie, która rychło zakończyła się porażką. W kwietniu rozpoczęła się natomiast operacja w Dalmacji, w wyniku której oczyszczono ten obszar z Serbów. Wykorzystując zaangażowanie serbskie w Bośni, 1.V.1995 r. wojska chorwackie zaatakowały w zachodniej Slawonii, uzyskując spore zdobycze terytorialne. 4.VIII.1995 r. rozpoczęła się operacja „Burza” w Krajinie, która zakończyła się sukcesem. Doprowadziła ona do oswobodzenia całego terytorium Chorwacji, ale też i do masowego exodusu ludności serbskiej.

Po wojnie Chorwacja stała się krajem jednolitym narodowościowo. W 1991 r. teren republiki zamieszkiwało 4 784,3 tys. ludności, z czego 3 736,4 tys. Chorwatów, co stanowiło 78,1 % mieszkańców. W 2001 r. zanotowano 4 437,5 tys. ludności, z czego 89,6 % Chorwatów. ²⁷

Po zakończeniu konfliktu Chorwacja przystąpiła do odbudowy swojego zrujnowanego kraju. 29.X.1995 r. odbyły się kolejne wybory parlamentarne, w których ponownie zwyciężyła HDZ Tudjmana. Szybko nawiązano też stosunki z dawnymi republikami jugosłowiańskimi - z największym wrogiem, Serbią, podpisano porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych już 23.VIII.1996 r.

Skutkiem wojny było niewątpliwie zniszczenie dużej części kraju i poniesienie ogromnych kosztów związanych z prowadzeniem działań zbrojnych. Do tego dołączyło się złe zarządzanie gospodarką przestawioną na tory wojenne oraz efekty sankcji i embarga. Pewne wyobrażenie o tym daje fakt, iż PKB w latach 1990-1993 spadło o 50 %, a inflacja w 1992 r. osiągnęła poziom 384 %. Bezpośrednie straty materialne szacuje się na 27 mld USD.²⁸

Chorwacja, podobnie jak Słowenia, szybko wyraziła chęć przystąpienia do Unii Europejskiej. Czynnikiem hamującym w tym procesie było opieszałe rozwiązywanie kwestii chorwackich zbrodniarzy wojennych. Na początku, gdy pojawiły się pierwsze wiadomości o tego typu działalności, władze chorwackie tuszowały to, wychodząc z założenia, że mogłoby to zaszkodzić uznaniu Chorwacji na arenie międzynarodowej. Państwo zobowiązało się do rozliczenia zbrodni wojennych przed własnymi sądami. Światło na nieskuteczność tego postępowania rzuca fakt, iż protesty związane z osądzeniem tzw. grupy z Gospicia o mało nie doprowadziło do upadku rządu. Do 2003 r. zresztą Chorwacja nie wydała nikogo oskarżonego o zbrodnie, a pochodzącego z właściwej Chorwacji, chętnie czyniła to natomiast wobec np. Chorwatów z Bośni. Ostatecznie status kandydata kraj otrzymał w czerwcu 2004 r., a negocjacje akcesyjne rozpoczęły się w październiku 2005 r. Rozmowy od grudnia 2008 r. blokowała Słowenia, z którą Chorwacja była w sporze o wody terytorialne w Zatoce Pirańskiej. Kwestię tę rozwiązano we wrześniu 2009 r., a już 2.X wznowiono je. 30.VI. 2010 r. otwarto negocjacje w trzech ostatnich rozdziałach. Chorwacja liczy na zakończenie rozmów w połowie 2011 r. i przystąpienie do UE w 2012 r. Od 1.IV.2009 r. Chorwacja jest też członkiem NATO.

7.4.3.4. Konflikt w Bośni i Hercegowinie

Bośnia przystąpiła do realizacji swoich aspiracji politycznych stosunkowo późno, bo już po Słowenii, Chorwacji i Macedonii. Pierwszy impuls do rozpadu pojawił się 18.XI.1990 r., gdy w wyborach w Bośni i Hercegowinie zwyciężyła muzułmańska Partia Akcji Demokratycznej pod przywództwem Alii Izetbegovicia. Wkrótce idąc za przykładem Słowenii i Chorwacji zaczęła ona dążyć do niepodległości. Memorandum w tej sprawie zgłoszono 15.X.1991 r. W odpowiedzi na to bośniaccy Serbowie utworzyli swoje państwo pod nazwą Serbska Republika Bośni i Hercegowiny ze stolicą w Banja Luce, co nastąpiło 9.I.1992 r. W dniach 29.II i 1.III.1992 r. odbyło się referendum niepodległościowe, w którym 99,43 % głosujących opowiedziało się za niezależnością. Frekwencja wynosiła tylko 63,4 %, gdyż głosowanie zbojkotowali Serbowie. W tej sytuacji prezydent Alija Izetbegović ogłosił 3.III.1992 r. niepodległość.

Sytuacja w Bośni była o tyle trudna, że występowała w niej największa w Jugosławii mozaika narodowościowa - Muzułmanie stanowili tam 43,7 % ludności, Serbowie 31,4 %, a Chorwaci 17,3 %. Na to nałożyły się różnice historyczne, kulturowe i religijne. Duże znaczenie miało także powstanie nowej tożsamości narodowej opartej przede wszystkim na islamie. ²⁹

Bośni udało się stosunkowo szybko uzyskać uznanie na arenie międzynarodowej - nastąpiło to 6.IV.1992 r. Pierwsza dokonała tego EWG, a następnego dnia Stany Zjednoczone. 22.V.1992 r. Bośnia stała się pełnoprawnym członkiem ONZ.

W tym samym miesiącu rozpoczęły się działania wojenne. Dla Serbów Bośnia była bardzo istotna, ponieważ zamieszkiwała ją liczna mniejszość serbska. W krótkim czasie siły zbrojne Republiki Serbskiej w Bośni, na której czele stanął Radovan Karadžić, opanowały dwie trzecie terytorium kraju i obległy Sarajewo, pod którym stacjonowały przez cały okres wojny. Jednostki bośniackie, mimo że liczyły aż 150 tys. żołnierzy nie potrafiły się przeciwstawić Serbom - w zasadzie tylko 40-50 tys. było uzbrojonych. Szybko dołączyło do nich jednak wielu ochotników z krajów muzułmańskich.³⁰

Aby zapobiec eskalacji konfliktu, społeczność międzynarodowa podjęła się mediacji między zwaśnionymi stronami w Bośni. Pierwszy plan pokojowego rozwiązania tej kwestii przedstawili Cyrus Vance i lord Owen w 1993 r. Zakładał on podział Bośni na 9 autonomicznych prowincji, z których po trzy przypadałyby każdej grupie narodowościowej. Sarajewo miało się natomiast znaleźć pod zarządem ONZ. W ten sposób Serbowie otrzymaliby 42,3 % terytorium Bośni, Bośniacy 28,8%, a Chorwaci 25,4 %. Przywódca bośniackich Chorwatów, Mate Boban, zaakceptował ten plan, spotkał się on zaś ze sprzeciwem Muzułmanów i Serbów. Serbowie kontrolowali wówczas 75 % terytorium Bośni i nie zamierzali rezygnować tak łatwo ze swoich zdobyczy. Radovan Karadžić stwierdził, że może się zadowolić 55 % terytorium, wycofując się z pozostałych 20 %. Aby zadowolić Serbów, opracowano kolejny plan, Owena-Stoltenberga, który przekazywał Serbom 52 % Bośni, Muzułmanom 30 %, a Chorwatom 18 %. Ten również nie spotkał się z akceptacją walczących stron. ³¹

Wyraźna stała się wobec tego konieczność interwencji międzynarodowej. Pretekst do niej dał wybuch pocisku na targowisku Markale w Sarajewie 5.II.1994 r. W cztery dni później NATO postawiło bośniackim Serbom ultimatum - mieli oni wycofać się na odległość 20 km od Sarajewa i przekazać całą broń ciężką pod nadzór ONZ. Gdyby te warunki nie zostały spełnione, NATO zagroziło interwencją prowadzoną przez siły powietrzne. Ustanowiono zakaz lotów nad Bośnią. Wprawdzie pierwsze operacje lotnicze pod nazwą „Deny Flight” prowadzono z baz we Włoszech i z lotniskowców od 12.IV.1993 r., jednak ograniczały się one do reagowania kryzysowego. Bezpośrednie działania rozpoczęły się dopiero w 1994 r. i nie doprowadziły one do rozwiązania problemu. ³²

Warunki zmieniły się dopiero w połowie 1995 r., gdy spore sukcesy odniosła armia chorwacka w Krajinie i Slawonii. 4.VIII.1995 r. podjęto naloty na pozycje bośniackich Serbów wokół Sarajewa, w wyniku których została zniszczona duża część ich ciężkiego uzbrojenia. To uczyniło ich bardziej podatnymi na rozmowy pokojowe, które rozpoczęły się w październiku. 5.X podpisano zawieszenie broni, a 10.X zakończyły się działania wojenne na terytorium Bośni.

Ostateczne porozumienie podpisano w Dayton 21.XI.1995 r. Ustanawiało ono Bośnię i Hercegowinę państwem federacyjnym, 51 % jej terytorium zajmowała Federacja Chorwacko-Muzułmańska, 49 % Republika Serbska. Nie doszło do podziału Sarajewa - znalazło się ono pod wspólnym zarządem Chorwatów i Muzułmanów. Bośnia stała się republiką, organem rządzącym było wybierane na 4 lata trzyosobowe Prezydium Republiki z przewodniczącym na czele. Władzę ustawodawcza sprawował dwuizbowy parlament - Skupština. Państwo miało posiadać jednego prezydenta, premiera, Trybunał Konstytucyjny, bank centralny i walutę. Zbrodniarzom wojennym zabroniono sprawowania funkcji politycznych. Uchodźcy mogli powrócić do swoich domów, a w ciągu 30 dni miano zwolnić wszystkich jeńców wojennych. W republice rozmieszczono też 60 tys. żołnierzy sił pokojowych IFOR, które w 1996 r. przekształcono w siły stabilizacyjne SFOR. ³³ Układ pokojowy podpisano uroczyście w Paryżu 14.XII.1995 r.

Próbą dla młodej bośniackiej demokracji stały się wybory, przeprowadzone pod nadzorem ONZ 15.IX.1996 r. Rozkład preferencji wyborczych był dość charakterystyczny, gdyż wszystkie grupy narodowościowe głosowały na swoich przedstawicieli - Muzułmanie na Partię Akcji Demokratycznej (SDA), Serbowie na SDS Karadžicia, a Chorwaci na HDZ. Stanowisko prezydenta objął Alija Izetbegović. ³⁴

Wojna w Bośni była bez wątpienia najkrwawszym konfliktem na terenie byłej Jugosławii. W czasie jej trwania zginęło lub zaginęło 329 tys. ludzi, z czego 218 tys. Bośniaków, 83 tys. Serbów i 21 tys. Chorwatów. 1 259 tys. ludzi opuściło swoje domy³⁵, natomiast 1 370 tys. osób wysiedlono przymusowo. Największe zmiany ludnościowe nastąpiły w Republice Serbskiej. Szacuje się, że odbudowa Bośni pochłonie ok. 5,1 mld USD.

7.4.3.5. Konflikt w Kosowie

Kosowo odgrywało ogromną rolę w świadomości narodowej Serbów - to tam powstało i ukształtowało się średniowieczne państwo serbskie. Jest to również obszar o dużym dorobku kulturowym, z niezliczonymi cerkwiami i monasterami. Na Kosowym Polu rozegrała się 15.VI.1389 r. przegrana bitwa, w następstwie której Serbia utraciła niezależność i na prawie 500 lat dostała się pod zwierzchnictwo tureckie. Turcy prowadzili tam własną politykę narodowościową polegającą na osiedlaniu na tym terenie Albańczyków. Gdy w toku wojen bałkańskich 1912-1913 r. Serbowie ponownie zajęli Kosowo, okazało się, że większość ludności prowincji jest pochodzenia albańskiego. W 1968 r. Kosowo otrzymało autonomię w ramach Jugosławii, jednak według Albańczyków było to niewystarczające i na uniwersytecie w Prištinie doszło do masowych wystąpień studenckich. Podobny przebieg miały protesty w 1981 r. Sytuacja zaczęła się zaostrzać w 1989 r., gdy Serbowie podjęli próbę centralizacji państwa, likwidując 27.II. autonomię tego terytorium. Pod koniec tego roku powstała Demokratyczna Liga Kosowa na czele z Ibrahimem Rugovą. 2.VII.1990 r. wybrano go na prezydenta samozwańczej Republiki Kosowa. W rok później przeprowadzono referendum, w którym 99 % Albańczyków opowiedziało się za niepodległością.³⁶ Mniej więcej w tym samym czasie powstała Wyzwoleńcza Armia Kosowa (UÇK), która wkrótce potem rozpoczęła akcje przeciwko serbskiej ludności zamieszkującej prowincję. W okresie wojny w Jugosławii walki nieco przycichły, ale wobec nieuwzględnienia postulatów Albańczyków w układzie pokojowym z Dayton wybuchły w 1996 r. ze zdwojoną siłą.

Przyczyną konfliktu były przede wszystkim uwarunkowania polityczne, wyrażające się w zderzeniu dwóch nacjonalizmów : wielkoserbskiego i wielkoalbańskiego. Z jednej strony Serbowie nie chcieli się wyrzec bardzo istotnego dla nich Kosowa, z drugiej Albańczycy żądali niezależności. Nałożyły się na to dysproporcje narodowościowe (ostatni spis ludności z 1991 r. mówi o 82,2 % Albańczyków i 11 % Serbów) i względy historyczne. Nie bez znaczenia były różnice etniczno-kulturowe; Albańczycy wyznawali islam, natomiast Serbowie prawosławie. Kosowo było najsłabiej rozwiniętą częścią Jugosławii, w 1981 r. stałą pracę miało tylko 12 % ludności, a prowincję cechował najwyższy wskaźnik analfabetyzmu w całym kraju.³⁷ Do eskalacji konfliktu przyczyniły się też ksenofobia, szowinizm i wzajemne uprzedzenia, a Albańczykom na pewno nie pomogło pobicie w 1990 r. prawosławnego patriarchy serbskiego Pawła.

W latach 1996-1997 UÇK znacznie wzmocniła swoje siły. Posłużyły temu przede wszystkim wsparcie finansowe pochodzące z samoopodatkowania się diaspory albańskiej w Europie Zachodniej, przychody z nielegalnego handlu ludźmi, bronią i narkotykami oraz pomoc krajów islamskich. Sprawa kosowska cieszyła się też cichym poparciem Albanii, która zezwoliła oddziałom kosowskim na zakładanie baz po albańskiej stronie granicy. UÇK wykorzystała broń z arsenałów albańskich, z których w latach 90. zginęło 652 tys. sztuk broni, w tym ciężkiej. Na początku 1997 r. UÇK osiągnęła stan liczebny ok. kilkunastu tysięcy żołnierzy i była już siłą mogącą stawić Jugosławii poważny opór. Armia jugosłowiańska nie zamierzała jednak przyglądać się z założonymi rękami, jak rośnie jej przeciwnik i w odpowiedzi na liczne ataki terrorystyczne na serbskich policjantów i cywilów przeprowadziła w lutym i marcu 1998 r. ofensywę w rejonie Drenicy. W lipcu toczyły się zażarte walki o Orahovač i bastion UÇK Junik.³⁸ Kilkakrotnie naruszono też granicę albańską, ostrzeliwując bazy partyzantów koło miejscowości Padesh. W tym czasie na terenie prowincji operował 52. Korpus z Prištiny liczący 9068 żołnierzy, ok. 5 tys. policjantów podlegających MSW i 400-500 żołnierzy jednostek specjalnych. ³⁹

Organizacje międzynarodowe z dużym niepokojem śledziły rozwój wypadków w Kosowie. Serbia jednak nie zgodziła się na interwencję czynników zewnętrznych, co potwierdziło się w referendum w kwietniu 1998 r., kiedy to 94,7 % obywateli wyraziło sprzeciw w tej sprawie. W październiku 1998 r. pod naciskiem międzynarodowym musiała się ugiąć i zgodzić się na rozmieszczenie w Kosowie dwóch tysięcy obserwatorów z OBWE. W kwestii kosowskiej zabrała głos również Grupa Kontaktowa ds. Byłej Jugosławii, złożona ze Stanów Zjednoczonych, Rosji, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Włoch. Sformułowano projekt, którego naczelnym założeniem było udzielenie Kosowu autonomii z poszanowaniem praw serbskiej mniejszości. W Kosowie miały się odbyć wolne wybory, miały powstać też lokalne formacje porządkowe. Jednostki wojskowe miały się ograniczyć tylko do patroli przygranicznych. ⁴⁰ Ze względu na silne dążenia separatystyczne kosowskich Albańczyków plan ten miał niewielkie szanse powodzenia. 13.X.1998 r. podpisano układ Holbrooke - Milošević ustanawiający misję obserwacyjną OBWE i NATO.

15.I.1999 r. doszło do sfingowanej przez Albańczyków masakry we wsi Račak, za którą opinia międzynarodowa obarczyła odpowiedzialnością Serbów. Dało to pretekst do międzynarodowej interwencji. Od 6 do 23.II.1999 r. trwały rozmowy między Serbami a Albańczykami pod auspicjami międzynarodowymi w Rambouillet pod Paryżem. Serbowie zobowiązali się do zawarcia zawieszenia broni i wpuszczenia inspektorów Międzynarodowego Trybunału Karnego. Konferencję przerwano 23.II z zamierem podjęcia rozmów 15.III, które zresztą nigdy nie zostały wznowione. 18.III Albańczycy wyrazili zgodę na postulaty międzynarodowe, natomiast Serbowie nie zaakceptowali ich. 20.III.1999 r. Kosowo opuścili obserwatorzy z OBWE, a 22.III Richard Holbrooke przekazał Serbii ostatnie ostrzeżenie. Wobec niespełnienia warunków przez Serbów, 24.III.1999 r. rozpoczęła się z rozkazu sekretarza generalnego NATO, Javiera Solany, operacja powietrzna przeciwko Jugosławii. ⁴¹

Operacja „Allied Force” była pierwszą w historii prowadzoną wyłącznie przez siły powietrzne i trwała 78 dni. Bardzo szybko uzyskano panowanie w powietrzu, ustanowiono strefę zakazu lotów i obezwładniono zintegrowany system obrony powietrznej Jugosławii. Od 28.III.1999 r. rozpoczęło się niszczenie obiektów wojskowych w Kosowie i na południe od 44. równoleżnika. Kolejnym etapem było bombardowanie celów na całym obszarze Serbii, zapoczątkowane 1.IV. Ponieważ istniała groźba, że Czarnogóra poprze Miloševicia, na jej terytorium przeprowadzono tylko jeden atak na bazę lotniczą w Podgoricy. Równolegle prowadzono operację pomocy humanitarnej pod nazwą „Allied Harbour”. ⁴²Nie obyło się przy tym bez tragicznych w skutkach pomyłek - 8.V trafiono ambasadę Chińskiej Republiki Ludowej w Belgradzie, co przyczyniło się do długotrwałego ochłodzenia stosunków chińsko-amerykańskich. Podobnie miała się rzecz ze zbombardowanymi zakładami chemicznymi, w wyniku czego powstała trująca chmura kierująca się w stronę Bułgarii i Rumunii.

Długotrwałe naloty zmiękczyły Serbów (przyczyniły się do tego też sankcje gospodarcze nałożone przez Unię Europejską 26.IV) i przystąpiono do rokowań. 3.VI.1999 r. podpisano rezolucję pokojową, która zobowiązywała walczące strony do natychmiastowego przerwania stosowania przemocy w Kosowie. Wojsko, policja i formacje paramilitarne miały opuścić prowincję, a ich miejsce miały zająć siły pokojowe. Federacyjna Republika Jugosławii miała udzielić Kosowu autonomii. Uchodźcom, których było ok. 1,4 mln pozwolono na powrót do domów. Ustanowiono też strefy kontroli, w których zarząd objęły Wielka Brytania, USA, Niemcy, Francja i Włochy. Tym samym powstały Kosovo Force (KFOR), a wkrótce po nich misja ONZ UNMIK. ⁴³ Serbia uwolniła wszystkich internowanych, zobowiązała się też do ścigania zbrodniarzy wojennych. W Kosowie miały się odbyć wybory lokalne. 11.VI zawieszono naloty, a 20 poinformowano o zakończeniu operacji. 18.VI ustalono zakres udziału wojsk rosyjskich w operacji pokojowej w Kosowie.

Państwa decydujące w sprawie Kosowa nie mogły dojść do porozumienia co do dalszych losów prowincji. 22.VII.2007 r. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że niepodległość Kosowa nie jest sprzeczna z międzynarodowym prawem. Ostatecznie 17.II.2008 r. prowincja proklamowała niepodległość, wkrótce uznaną przez większość państw Unii Europejskiej, w tym Polskę. Do dnia dzisiejszego Kosowo uznało 69 państw. Nie wyrazili na to zgody natomiast stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ - Chiny i Rosja, a także Hiszpania, Słowacja, Rumunia, Cypr i Grecja. W odpowiedzi na niekorzystną dla Serbii opinię MTS Belgrad złożył w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ projekt rezolucji, który zawierał krytykę jednostronnego ogłoszenia niepodległości jako sposobu rozwiązania sporu. Spotkało się to z gwałtownym sprzeciwem USA i UE. 9.IX.2010 r. doszło do kompromisu - Zgromadzenie Ogólne ONZ jednomyślnie przyjęło rezolucję, wzywającą Prištinę i Belgrad do dialogu. Kosowo chce również w przyszłości zostać członkiem Unii Europejskiej, wstępem do tego miała być euroizacja gospodarki przeprowadzona 1.I.2008 r. Na razie nie może jednak nawet rozpocząć negocjacji akcesyjnych, gdyż nie wszystkie państwa Unii uznały jego niepodległość.

Szanse Kosowa na w pełni niezależny byt wydają się nikłe. Kraj jest w dalszym ciągu uzależniony od pomocy humanitarnej z zewnątrz. Nie istnieje tam również przemysł, a ze względu na specyficzne warunki naturalne słabo rozwija się rolnictwo. Oficjalny wskaźnik bezrobocia sięga 40 %. Podstawą kosowskiej „gospodarki” jawi się natomiast przemyt narkotyków, broni i handel ludźmi. Z tego powodu Kosowo ochrzczono mianem europejskiej Kolumbii - 40 % narkotyków dociera tą drogą do Europy Zachodniej. ⁴⁴ Państwo jest w dużym stopniu niestabilne politycznie, władzę sprawują w nim niejednokrotnie członkowie grup przestępczych, a nawet zbrodniarze wojenni. Bezsilność sił pokojowych pokazały wydarzenia 2004 r., gdy doszło do pogromu ludności serbskiej i spalenia wielu cerkwi i monasterów, czemu przyglądały się bezczynnie oddziały Bundeswehry. Jedyną możliwością dla Kosowa wydaje się zjednoczenie z Albanią, czego tak obawiają się państwa bałkańskie.

7.4.3.6. Konflikt w Macedonii

Sytuacja Macedonii była znacznie bardziej skomplikowana, gdyż istotną rolę odgrywały nie tylko czynniki wewnątrzjugosłowiańskie, ale i międzynarodowe. Terytorium tego kraju było czynnikiem spornym między Jugosławią ( tj. Serbią), Grecją i Bułgarią. Według Serbów ludność Macedonii to w 71,4 % Serbowie, według Bułgarów w 52,3 % Bułgarzy, a według Greków w 37,8 % Grecy. ⁴⁵ Konflikt o terytorium macedońskie stał sie przyczyną rozbicia koalicji bałkańskiej i w efekcie zdecydowano się na podział Macedonii między te trzy państwa. W Jugosławii Macedonia była jedną z najsłabiej rozwiniętych republik.

Do odłączenia się Macedonii doszło, gdy procesy dezintegracyjne w całej Jugosławii trwały już w zasadzie we wszystkich republikach. 8.IX.1991 r. odbyło się referendum, w którym większość obywateli zagłosowała za niepodległością, w ślad za czym ogłoszono ją. W ww. głosowaniu nie wzięły udziału mniejszości : albańska i serbska. Prezydentem został dotychczasowy komunistyczny przywódca Kiro Gligorow, najsilniejszą partią była Demokratyczna Partia Macedońskiej Jedności Narodowej z 38 mandatami na 120 miejsc w parlamencie. 17.XI.1991 r. uchwalono nową konstytucję. Ogromne kontrowersje wzbudziły zapisy artykułów 3. i 49. Pierwszy z nich stwierdzał, że granice Macedonii mogą być zmienione tylko zgodnie z konstytucją, kolejny, że kraj troszczy się o status prawny tych osób, które należą do narodu macedońskiego. Spotkało się to, co oczywiste, ze sprzeciwem Greków, którzy sądzili, że Macedonia zamierza wysunąć roszczenia terytorialne wobec tzw. Macedonii Egejskiej, od 1913 r. wchodzącej w skład Grecji. Ostatecznie 6.I.1992 r. dokonano rewizji tych sformułowań - w art. 3. oświadczono, że Republika Macedonii nie ma żadnych żądań terytorialnych wobec sąsiadów, a granice mogą być zmienione zgodnie z konstytucją, na podstawie dobrowolności i międzynarodowo akceptowanych norm. Art. 49. informował, że Republika nie miesza się w suwerenne prawa innych krajów i w ich sprawy wewnętrzne. Problematyczna była także nazwa nowego państwa, godząca rzekomo w interesy Grecji, oraz jego emblematy, czyli tzw. Gwiazda z Verginy. Została ona wyryta na nagrobku Filipa II Macedońskiego i jako taka była uważana za część greckiego dziedzictwa narodowego. Spowodowało to istotne problemy z uznaniem Macedonii na arenie międzynarodowej. ⁴⁶

21.II.1992 r. z terytorium kraju wycofały się jednostki Jugosłowiańskiej Armii Ludowej, pozostawiając dwumilionowy kraj praktycznie bez broni. W tym czasie pierwsze państwo uznało Macedonię - była to Bułgaria. Niewątpliwie nie było to bezinteresowne, gdyż Bułgaria liczyła w zamian na korekty granicy i poza tym chciała w przyszłości przyłączenia Macedonii. W tym celu wspierała bułgarskie organizacje paramilitarne na terytorium macedońskim. Nierozwiązana pozostawała kwestia grecka - ostatecznie 8.IV.1993 r. Macedonia została przyjęta do ONZ, ale pod nazwą „Była Jugosłowiańska Republika Macedonii”. Niektóre kraje uznały ją właśnie pod tą nazwą, a inne pod określeniem „Republika Macedonii”. Grecja uciekła się do posunięć ostatecznych i 16.II.1994 r. zamknęła swój konsulat w Skopje i wprowadziła embargo na handel z tym krajem. Skutki były dla Macedonii opłakane, gdyż wiele towarów, w tym cała ropa naftowa napływała doń przez port w Salonikach. Embargo poskutkowało tylko częściowo, ponieważ pod naciskiem międzynarodowym Grecja musiała się z niego wycofać. 13.IX.1995 r. podpisano tymczasowe porozumienie o normalizacji wzajemnych stosunków na 7 lat. Macedonia 5.X zmieniła flagę, 9.X parlament ratyfikował układ z Grecją, a już 14.X Grecy znieśli embargo. Do ocieplenia na linii Skopje-Sofia doszło w 1999 r. po wizycie premiera Macedonii Ljubczo Georgijewskiego w Bułgarii w lutym tego roku. Bułgaria wyrzekła się popierania irredenty na terenie Macedonii i zobowiązała się do uzbrojenia armii macedońskiej. ⁴⁷

W owym okresie paląca stała się kwestia albańska albowiem obywatele macedońscy tej narodowości stanowili 25,2 % ludności kraju. W tym okresie albańska Partia Demokratycznego Dobrobytu zaczęła tworzyć oddziały paramilitarne. Domagała się również otwarcia albańskiego uniwersytetu w Tetowie. Konflikt przybrał znacznie na sile, gdy sukcesem zakończyła się operacja w sąsiednim Kosowie. Wówczas do walki z Macedonią przystąpiła Wyzwoleńcza Armia Narodowa, nieprzypadkowo chyba w języku albańskim wyrażająca się tym samym skrótem UÇK. Do otwartych starć doszło 15.III.2001 r. 22.III.2001 r. podpisano umowę graniczną między Macedonią a Jugosławią, która uderzyła w żywotne interesy mafii albańskiej, co doprowadziło do eskalacji sporu. Doszło do interwencji sił międzynarodowych z Kosowa i udało się rozbroić oddziały albańskie. W sierpniu 2001 r. zwaśnione strony porozumiały się i uchwalono nową konstytucję, w większym stopniu uwzględniającą postulaty Albańczyków, m. in. równouprawnienie islamu i możliwość używania języka albańskiego tam, gdzie Albańczycy stanowili powyżej 20 % ludności. W Macedonii rozpoczęła działalność wojskowa misja Unii Europejskiej pod nazwami „Concordia” i „Proxima”. ⁴⁸

Ważnym momentem we współczesnych dziejach Macedonii było uznanie przez USA nazwy „Macedonia” 3.XI.2004 r., co nastąpiło notabene wbrew Grecji. Macedonia współpracuje też z ONZ, OBWE, Radą Europy i NATO. Ze względu na sprzeciw Greków nie może ona rozpocząć integracji z Unią Europejską. Istotnym problemem wydaje się być kwestia albańska - biorąc pod uwagę ich duży przyrost naturalny ( w latach 1994-2004 liczba Macedończyków zwiększyła się o 9,6 tys., a Albańczyków o 66,2 tys.)⁴⁹ Macedończycy mogą wkrótce stać się mniejszością we własnym kraju.

7.4.3.7. Serbia i Czarnogóra

Po rozpadzie federacji wspólne państwo tworzyły już tylko Serbia i Czarnogóra. Kraje te nie były bezpośrednio zaangażowane w wojny toczące się w sąsiednich republikach, jednak Serbia wspierała swoich rodaków przede wszystkim w Bośni i Hercegowinie za pomocą dostaw broni i sprzętu. W 1995 r. została ona zmuszona do zaprzestania tego i zamknięcia granicy z Republiką Serbską w Bośni. Drogi obu krajów zaczęły się rozchodzić po wojnie w Kosowie w 1999 r., gdy Czarnogórcy oświadczyli, że nie zamierzają ponosić odpowiedzialności za błędy Serbów. W 2000 r. w wyniku przegranych wyborów Slobodan Milošević utracił władzę. 4.II.2003 r. przekształcono Jugosławię w luźną federację pod nazwą „Serbia i Czarnogóra”, na co wyraziły zgodę parlamenty obu republik. 3.VI.2006 r. Czarnogóra ogłosiła swoją niepodległość, a 5.VI.2006 r. Serbia uznała się sukcesorem zlikwidowanego państwa.

Oba państwa upatrują swoją szansę w integracji europejskiej - Serbia była notabene ostatnim krajem, który złożył wniosek o członkostwo w Unii 22.XII.1991 r., Czarnogóra uczyniła to 15.XII.2008 r. 13.X.2010 r. parlament Holandii zobowiązał wprawdzie swój rząd do blokowania wniosku akcesyjnego Serbii w Radzie UE z powodu braku współpracy w ściganiu zbrodniarzy wojennych. Mimo to 25.X.2010 r. Rada przyjęła wniosek akcesyjny Serbii i przekazała go Komisji Europejskiej do dalszego rozpatrzenia. Czarnogóra natomiast wprowadziła, podobnie jak Kosowo, euro jako własną walutę.

7.4.4. Podsumowanie

Należy uznać, że na terytorium Jugosławii dominowały procesy dezintegracyjne. Podział Jugosławii doprowadził do krwawej wojny, w zasadzie jedynej po II wojnie światowej w Europie. Wojna ta doprowadziła nie tylko do ogromnych strat ludzkich, ale i materialnych. We wszystkich krajach PKB spadł w sposób znaczący, a w Serbii i Czarnogórze nigdy nie wrócił do poziomu z 1992 r.

Powstanie siedmiu państw sukcesyjnych mogłoby prowadzić do błędnego przekonania, że ten obszar nie będzie już więcej punktem zapalnym. W miejsce tego pojawiły się nowe. Od 1991 r. tli się konflikt w Sandžaku Novopazarskim, gdzie miejscowi muzułmanie wystąpili w 1993 r. z żądaniem niepodległości. ⁵⁰ Podobny charakter noszą wystąpienia mniejszości węgierskiej w Wojwodinie. Najistotniejszymi problemami są obecnie ludność serbska na obszarze Chorwacji, kwestia albańska w Kosowie i Macedonii, przyszłość pozbawionej tradycji państwowych Bośni i Hercegowiny. Zagrożenie stanowi także rosnące zainteresowanie Bałkanami ze strony krajów islamskich i wspieranych przez nie organizacji terrorystycznych. Służą temu niebezpieczne porównania Bośni z Palestyną, formułowane m. in. przez króla Arabii Saudyjskiej Fahda. Istnieje również możliwość wykorzystania radykalnych nastrojów społecznych, związanych z powolną odbudową, przez muzułmanów. Realne jest stworzenie islamskiego pomostu od Adriatyku do Azji Środkowej, lansowane przez niektóre kręgi pantureckie i panislamskie. ⁵¹

Widoczne jest również nagminne łamanie i lekceważenie prawa, nielegalne posiadanie broni, rozboje. Wszystkie te zjawiska prowadzą do nasilania się zorganizowanej przestępczości. Występują też trudności legislacyjno-administracyjne, związane z brakami kadrowymi. Brakuje jednoznacznych stosunków własności, co sprzyja nadużyciom i nielegalnym transakcjom.⁵² Jedno jest pewne - przed krajami postjugosłowiańskimi jest jeszcze długa droga do pełnej stabilizacji.

Przypisy:

¹ Božić Ivan, Ćirković Sima, Ekmečić Milorad, Dedijer Vladimir, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd 1973, s. 392

² Praca zbiorowa, Историја српског народа, Српска Kњижевна Задруга, Београд 2000, s. 236-237

³ Podhorodecki Leszek, Jugosławia. Dzieje narodów, państw i rozpad federacji, MADA, Warszawa 2000, s. 145-146

⁴ Božić I. (et al.), op. cit., s. 401

⁵ Ibidem, s. 406

⁶ Garde Paul, Vie et mort de la Yougoslavie, Fayard, Paris, 1992, s. 57

⁷ Ibidem, s. 62

⁸ Podhorodecki L., op. cit., s. 169

⁹ Walkiewicz Wiesław, Jugosławia. Byt wspólny i rozpad, TRIO, Warszawa 2000, s. 124

¹⁰ Podhorodecki L., op. cit., s. 178

¹¹ Zacharias Michał Jerzy, Komunizm, federacja, nacjonalizmy. System władzy w Jugosławii 1943-1991. Powstanie, przekształcenia, rozkład, Wyd. Neriton, Warszawa 2004, s. 286

¹² Ibidem, s. 358

¹³ Garde P., op. cit., s. 254

¹⁴ Praca zbiorowa, Der Krieg auf dem Balkan. Die Hilflosigkeit der Staatenwelt, Verlag für Internationale Politik, Bonn 1994, s. 32

¹⁵ Malendowski Włodzimierz (red.), Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe u progu XXI w., Atla 2, Wrocław 2003, s.

¹⁶ Tanty Mieczysław, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa 2003, s. 348

¹⁷ Ibidem, s. 346

¹⁸ Garde P., op. cit., s. 98

¹⁹ Malendowski W., op. cit., s.

²⁰ Der Krieg auf dem Balkan..., s. 39

²¹Eberhardt Piotr, Przemiany demograficzno-etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, UMCS, Lublin 2005, s.

²²Żukrowska Katarzyna (red.), Procesy integracyjne i dezintegracyjne w gospodarce światowej, OW SGH, Warszawa 2007, s. 150

²³Marszałek Maciej, Użycie lotnictwa NATO w konflikcie bałkańskim 1992-1995, AON, Warszawa 2006, s. 27

²⁴ Tanty M., op. cit., s. 352

²⁵ Malendowski W., op. cit., s.

²⁶ Ibidem, s.

²⁷ Eberhardt P., op. cit., s.

²⁸ Malendowski W., op. cit, s.

²⁹ Ibidem, s.

³⁰ Marszałek M., op. cit., s. 19

³¹ Tanty M., op cit., s. 354

³² Malendowski W., op. cit., s.

³³ Ibidem, s.

³⁴ Tanty M., op. cit., s. 357

³⁵ Eberhardt P., op. cit., s.

³⁶ Tanty M., op. cit., s. 360

³⁷ Malendowski Włodzimierz (red.), Spory i konflikty międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, Atla 2, Wrocław 2002, s. 323-324

³⁸ Walkiewicz W., op. cit., s. 264

³⁹ Marszałek Maciej, Sojusznicza operacja "Allied Force". Przebieg - ocena - wnioski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s.

⁴⁰ Walkiewicz W., op. cit., s. 265

⁴¹ Krause Joachim, Kosovo. Humanitäre Intervention und kooperative Sicherheit in Europa, Leske & Budrich, Opladen 2000, s. 59

⁴² Marszałek M., Sojusznicza operacja ..., s.

⁴³ Malendowski W., Spory i konflikty..., s. 343

⁴⁴ Praca zbiorowa, Этнологические конфликты в Югославии и страны юговосточной Европы, Российская Академия Наук, Москва 1999, s. 53

⁴⁵ Eberhardt P., op. cit., s.

⁴⁶ Der Krieg auf dem Balkan, op. cit., s. 85, 88

⁴⁷ Olszewski Paweł, Macedonia. Historia i współczesność, WSH, Radom 2010, s. 121

⁴⁸ Malendowski Włodzimierz (red.), Spory-konflikty zbrojne-terroryzm. Dysfunkcjonalne czynniki współczesnych stosunków międzynarodowych, WN INPiD UAM, Poznań 2006, s. 19-20

⁴⁹ Eberhardt P., op. cit., s.

⁵⁰ Этнологические конфликты..., s. 41

⁵¹Der Krieg auf dem Balkan, op. cit., s. 105

⁵² Żukrowska K., op cit., s. 198

Bibliografia :

• Božić Ivan, Ćirković Sima, Ekmečić Milorad, Dedijer Vladimir, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd 1973

• Eberhardt Piotr, Przemiany demograficzno-etniczne na obszarze Jugosławii w XX wieku, UMCS, Lublin 2005

• Garde Paul, Vie et mort de la Yougoslavie, Fayard, Paris, 1992

• Krause Joachim, Kosovo. Humanitäre Intervention und kooperative Sicherheit in Europa, Leske & Budrich, Opladen 2000

• Malendowski Włodzimierz (red.), Spory i konflikty międzynarodowe. Aspekty prawne i polityczne, Atla 2, Wrocław 2002

• Malendowski Włodzimierz (red.), Spory-konflikty zbrojne-terroryzm. Dysfunkcjonalne czynniki współczesnych stosunków międzynarodowych, WN INPiD UAM, Poznań 2006

• Malendowski Włodzimierz (red.), Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe u progu XXI w., Atla 2, Wrocław 2003

• Marszałek Maciej, Sojusznicza operacja "Allied Force". Przebieg - ocena - wnioski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009

• Marszałek Maciej, Użycie lotnictwa NATO w konflikcie bałkańskim 1992-1995, AON, Warszawa 2006

• Olszewski Paweł, Macedonia. Historia i współczesność, WSH, Radom 2010

• Podhorodecki Leszek, Jugosławia. Dzieje narodów, państw i rozpad federacji, MADA, Warszawa 2000

• Praca zbiorowa, Der Krieg auf dem Balkan. Die Hilflosigkeit der Staatenwelt, Verlag für Internationale Politik, Bonn 1994

• Praca zbiorowa, Историја српског народа, Српска Kњижевна Задруга, Београд 2000

• Praca zbiorowa, Этнологические конфликты в Югославии и страны юговосточной Европы, Российская Академия Наук, Москва 1999

• Tanty Mieczysław, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Książka i Wiedza, Warszawa 2003

• Walkiewicz Wiesław, Jugosławia. Byt wspólny i rozpad, TRIO, Warszawa 2000

• Zacharias Michał Jerzy, Komunizm, federacja, nacjonalizmy. System władzy w Jugosławii 1943-1991. Powstanie, przekształcenia, rozkład, Wyd. Neriton, Warszawa 2004

• Żukrowska Katarzyna (red.), Procesy integracyjne i dezintegracyjne w gospodarce światowej, OW SGH, Warszawa 2007

---