AGRESJA I ZACHOWANIA PRZESTĘPCZE

Agresja jest problemem, który coraz częściej występuje wśród młodzieży. Media informują o brutalnych przestępstwach z udziałem młodych ludzi, podejmowanych przez nich próbach samobójczych, mających miejsce miedzy innymi na terenie szkoły, a także
o znęcaniu, szykanowaniu czy innego rodzaju agresywnych zachowaniach wobec innych ludzi.

Zdarzenia ta wielokrotnie relacjonowane, śledzi znaczna część społeczeństwa, przez co nasila się poczucie zagrożenia i wrażenie lawinowego wzrostu agresywnego zachowania.

W języku potocznym określenie „agresja” jest używane bardzo swobodnie.

Agresja wg W. Okonia to:

„działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzanie szkody przedmiotom lub innej osobie jak również odpowiedzią na frustrację”.

Zachowanie przestępcze- czyn zabroniony ustawowo pod groźbą kary, a popełniony
na obszarze danej jednostki terytorialnej.

Agresja a zachowanie przestępcze

Podstawowe założenie:

1. Nie każde zachowanie agresywne jest zachowaniem przestępczym

2. Nie wszystkie zachowania przestępcze są zachowaniami agresywnymi

Wyznaczniki agresji

• Działanie intencjonalne

• Działanie wywołujące szkodę w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób

• Działanie przynoszące negatywne efekty dla obiektu agresji

• Działanie negatywnie oceniane z punktu widzenia obowiązujących norm

Wyznaczniki zachowania przestępczego

• Działanie społecznie niepożądane

• Działanie niezgodne z powszechnie aprobowanymi wartościami

• Działanie zabronione pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełniania

- - -

Samoagresja- agresja skierowana przeciwko samemu sobie

Złość- negatywny stan emocjonalny jednostki, gwałtowny, agresywny, często pozbawiony kontroli, objawiający się przede wszystkim wybuchowością w działaniu, mówieniu, gestykulacji, ogólnym zdenerwowaniem, rozdrażnieniem.

Sposoby rozładowania agresji:

- nie wzmacnianie jej

- trening rozwiązywania problemów. Dzieci uczy się bardziej skutecznego postępowania
w sytuacjach problemowych: najpierw generowania i rozważania różnych strategii radzenia sobie z problemem, a potem systematycznego planu rozwiązania.

- karanie

- Istnieje powszechne przekonanie, że jednym ze sposobów rozładowania agresji jest dokonanie czynu niosącego znamiona agresji, „Wyrzuć to z siebie”. Jeśli czujesz złość, nie próbuj tego ignorować, ale krzycz, płacz, przeklinaj, rzucaj porcelaną o ścianę - a w ten sposób pozbędziesz się negatywnych odczuć. Teoria psychoanalityczna traktuje zachowania zastępcze jako formy Katharsis.

- techniki psychoterapeutyczne uczące odreagowania oraz podnoszące tolerancję
na frustrację. Psychoterapią nazywa się zarówno sam proces leczenia, jak i zespół technik psychologicznych używanych w celach leczniczych. Psychoterapię jako proces leczniczy określa się zwykle dokładniej przez wskazanie rodzaju zaburzenia, do którego odnosi się leczenie i mechanizmu, dzięki któremu ono zachodzi.

Abraham Maslow, wierzył, że samoświadomość i zdolność do samoakceptacji są niezbędnymi składnikami dobrego funkcjonowania psychicznego. Widział człowieka jako istotę starającą się zrealizować swoje możliwości, osiągnąć maksymalny rozwój osobowości, jaki jest możliwy w ramach indywidualnych ograniczeń. Maslow koncentrował się na motywach, jakie kierują ludźmi, sądził, że istnieją dwa rodzaje motywacji:

• Motywy obrony - czyli potrzeby redukcji fizjologicznych napięć, takich jak głód czy pragnienie, co można traktować jako proces uzupełniania własnych braków

• Motywy wzrostu - związane z zaspokojeniem takich potrzeb jak potrzeba bycia kochanym i podziwianym; potrzeby wzrostu działają zgodnie z zasadą, iż wtedy, gdy nie występują braki, ludzie odczuwają potrzebę rozwijania się i wykraczania poza swój stan aktualny.

Badając motywy działające w rozmaitych sytuacjach, Maslow zauważył, że tworzą one specyficzny wzór, który ujawnia pewną hierarchię - hierarchię potrzeb.

„Potrzeby można określić jako pewien brak równowagi między jednostką (organizmem) a otoczeniem, pewien dyskomfort psychiczny, który motywuje działanie, ukierunkowuje jednostkę na osiągnięcie ważnego dla niej w danym czasie celu, zmierzają do przywrócenia równowagi” (T. Szenfeld, 1985).

Maslow przedstawia potrzeby ludzkie ułożone w strukturze hierarchicznej, zakładając, iż zaspokojenie potrzeb niższych prowadzi do pojawienia się potrzeb wyższych. Maslow uważał, że „podstawową konsekwencją zaspokojenia jakiejś potrzeby jest jej zniknięcie z widoku i pojawienie się nowej, wyższej potrzeby”.

Maslow przyjął samorealizację za fundamentalne dążenie człowieka. Jednostka dąży do aktualizacji naturalnego, wewnętrznego potencjału. Gwarancją prawidłowego rozwoju osobowości jest zaspokojenie potrzeb podstawowych. W przeciwnym razie dochodzi do różnego typu patologii. Niezaspokojenie którejś z potrzeb podstawowych powoduje chorobę. Zaspokojenie zapobiega chorobie lub jest czynnikiem przywracającym zdrowie. Im potrzeba jest bardziej podstawowa tym, silniej domaga się realizacji (w sytuacji wyboru, osoba dotknięta brakiem stara się zaspokoić tę potrzebę w pierwszej kolejności).

Stan niezaspokojenia potrzeb podstawowych można opisać jako świadomą lub nieświadomą tęsknotę, której towarzyszy silne pragnienie, nieznośne uczucie braku uniemożliwiające rozwój, powodujące, że potrzeby wyższe nie mogą się ujawnić. Człowiek przymierający głodem nie będzie zachwycał się dziełem sztuki. Żołnierz pod ostrzałem nie będzie skłonny podziwiać piękna przyrody; dziecko, którego nikt nie kocha, nie będzie miało motywacji do zgłębiania wiedzy, a kobieta poniżana przez męża raczej nie będzie skłonna poszukiwać przeżyć mistycznych. Nie można oczekiwać, że ludzie będą realizować swój wrodzony potencjał dopóki pochłonięci są niższymi i bardziej podstawowymi potrzebami.

Wpływy socjalizacyjne kształtują formy i sposoby zaspokajania potrzeb oraz mogą doprowadzić do ich blokowania lub rozwijania. Niezaspokojenie jednej lub kilku potrzeb narusza równowagę całej hierarchii np. potrzeba bezpieczeństwa i wynikające z niej uczucia stałości, trwania, pewnej stabilizacji, jest podstawowa i powinna być zaspokajana w trakcie procesów socjalizacyjnych. Jej deprawacja wywołuje głębokie negatywne skutki psychologiczne, a w konsekwencji i społeczne. Natomiast zaspokojona potrzeba miłości - dziecko chce być kochane i pragnie odwzajemnić to uczucie - uzewnętrznia się otwartością i aktywnością interpersonalną, natomiast jej deprawacja prowadzi do izolacji społecznej i zamknięcia w sobie lub konfliktowości i rozwoju agresji. Potrzeba akceptacji wyraża się w przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest, niezależnie od cech zewnętrznych czy braków wewnętrznych. Z akceptacją wiąże się potrzeba przyłączenia, poczucie przynależności do kogoś, świadomość, że jest się kochanym. Brak jej zaspokojenia może być przyczyną nieprzystosowania jednostki oraz zaburzeń w jej zachowaniu.

Dziecko, które nie ma zaspokojonych wspomnianych wcześniej potrzeb, staje się samolubne, agresywne, nie umie współżyć z innymi, jest nielubiane przez otoczenie, konfliktowe. Występuje u niego brak poczucia winy, uważa się za pokrzywdzone w życiu. Dziecko żyjące w atmosferze wrogości czuje się odtrącone, jest nieufne i podejrzliwe, kontakty społeczne powodują u niego poczucie lęku, zagrożenia. W rezultacie reaguje agresywnie. Dziecko niezwiązane uczuciowo z opiekunami nie ma ani możliwości, ani chęci przyswojenia sobie norm zachowania. Nie obserwuje społecznie aprobowanych modeli postępowania i dlatego kieruje się własną, przejściową korzyścią. Jeśli styka się z przykładami zachowań niewłaściwych, egoistycznych, samo będzie nieżyczliwe dla innych ludzi. Frustracja, czyli zespół przykrych emocji związanych z niemożnością realizacji potrzeby lub osiągnięcia określonego celu, wynikająca z niezaspokojonej we wczesnym dzieciństwie potrzeby zależności i miłości, może być również główną przyczyną zachowań antyspołecznych i przestępczych.

Teoria społecznego uczenia się

Obserwowany obecnie wzrost liczby przestępstw, związanych z przemocą i agresją szczególnie wśród dzieci i młodzieży, zmusza do zastanowienia się nad społecznymi przyczynami tego faktu. Chociażby częściową odpowiedź można znaleźć w teorii społecznego uczenia się.

Amerykańscy badacze A.Bandura i R.H.Walters twierdzą, że zachowanie agresywne, to wyuczony sposób zachowywania się, a głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się są kontakty społeczne, obserwacja i naśladownictwo otoczenia. Zachowania, które utrwaliły się, musiały być uprzednio wielokrotnie wzmacniane:

- bezpośrednio (kiedy nagroda dotyczy samego uczącego się)

- pośrednio (wzmocnienie odnosi się do zachowania innych osób, które są „wzorem"
dla uczącego się).

Bandura i Walters twierdzą, że utrwalone zachowania agresywne mogą być także likwidowane drogą uczenia, poprzez odnawianie nagrody i konsekwentne karanie. Największe efekty może przynieść stosowanie kary i nagrody łącznie.

W jednym ze swoich najsłynniejszych eksperymentów pokazali dzieciom film,
na którym dorosła osoba niszczyła manekina. Dzieci, które następnie miały szanse bawić się
z podobnym manekinem również go niszczyły i robiły to także w sposób niezaobserwowany na filmie. Dzieci, które nie oglądały wcześniej filmu, nie niszczyły manekina.

Naukowcy twierdzą, że jest to mechanizm naśladowania zachowań agresywnych. Nazywa się go również modelowaniem. Człowiek będzie naśladować zachowania, które zaobserwuje
u innych ludzi (modeli).

Kto staje się modelem? Najczęściej wzorem do naśladowania są ludzie, którzy:

- Są postawieni wysoko w hierarchii społecznej.

- Są autorytetami

- Są nagrodzeni za swoje zachowanie (np. osiągają swój cel poprzez zachowania agresywne, tak jak bokser, który zwycięża na ringu)

Będziemy naśladować zwłaszcza wtedy, gdy:

- Podczas obserwacji jesteśmy pobudzeni emocjonalnie

- Nasza uwaga koncentruje się na modelu

- Jesteśmy przekonani, że dane zachowanie możemy wykonać.

Uważają oni, że zachowania mogą być wyuczone metodą prób i błędów, bądź poprzez modelowanie, czyli obserwację i naśladowanie zachowań innych. Źródeł agresji, której uczą się ludzie, teoria uczenia się upatruje w środowisku rodzinnym, wpływach podkultury
i symbolicznym modelowaniu poprzez środki masowego przekazu. Bandura i Walters wymieniają pięć zasadniczych czynników, które mogą bezpośrednio wywołać zachowanie agresywne. Są to: modelowanie, złe traktowanie przez innych, pobudzanie do agresji metodą instrukcji oraz nakłanianie w sposób dziwaczny, niezwykły.

Bandura i Walters twierdzą, że przyczyny zachowania agresywnego tkwią tu i teraz,
a nie w przeszłości. Resocjalizacja, wygaszanie takich zachowań odbywa się na zasadach uczenia zachowań pożądanych, czyli za pomocą modelowania i wzmacniania. Odbywa się
to w drodze doskonalenia nowych związków i stosunków międzyludzkich.

Owa teoria jest jedną z uznawanych teorii tłumaczących zjawisko przestępczości.

Główne podstawy teorii są następujące:

1. Zachowanie jednostki jest wynikiem uczenia się na drodze warunkowania klasycznego, instrumentalnego i społecznego.

2. Zachowanie przestępcze jest wyuczone na ogólnych zasadach teorii uczenia się.

3. Środowisko ma dominujący wpływ na zachowanie się jednostki

4. Jednostka jest podatna na manipulowanie przez innych.

5. Przestępstwo jest jednym ze sposobów osiągania celów.

Integracyjna teoria zachowania przestępczego Leblanca

Koncepcja ta dotyczy zachowania nieletnich przestępców, lżejszych form dewiacji
np. nieprzystosowanie społeczne młodzieży. Wyrasta na gruncie socjologii przestępczości oraz psychologii klinicznej. Podstawą teorii była teoria kontroli społecznej T.Hirschiego. Według niego każda jednostka może dokonywać przestępstw, ponieważ podstawowe więzi łączące ją z konformizującym społeczeństwem i ładem społecznym zostały nadwerężone lub zerwane.

Wg uproszczonego modelu Leblanca przedstawiającego zależności między zmiennymi wynika, że zachowanie przestępcze wynika z jednoczesnego oddziaływania słabości więzi społecznych i międzyosobowych oraz opóźnienia w rozwoju psychicznym jednostki. Jednak czynniki te są upośrednione poprzez obecność czynników zwanych „powściągami”, czyli kontrolą zewnętrzną i wewnętrzną.

Słabość mechanizmów regulacji zachowania, nie zawsze prowadzi do zachowania przestępczego, ale może stać się istotnym czynnikiem sprzyjającym marginalizacji jednostki
i przejawianiu przez nią lżejszych form nieprzystosowania społecznego.

Solidne i trwałe więzi ze społecznością, rodziną, grupą społeczną, skojarzone z normalnym rozwojem psychicznym nieletniego, czynią go wrażliwym na rozmaitego rodzaju powściągi natury wewnętrznej i zewnętrznej. Tym samym uodparniają go na przyjmowanie wzorców zachowania przestępczego.

Zachowania przestępcze

Poziom rozwoju osobowości

Więzi osobiste i społeczne

Powściągi

---