Podstawy metodyki opiekuńczo - wychowawczej

„Rola państwa w opiece nad dziećmi”

Spis treści:

1.Organizacja systemu opieki nad dzieckiem

Ad. 1Wsparcie dziecka i rodziny poprzez pomoc materialną i doradztwo

Ad. 2
Opieka zastępcza

2. Systemu opieki nad dzieckiem w latach dziewięćdziesiątych

3. Aneks

4.Opieka w szkole

Bibliografia:

„System socjalny w Polsce tom I” opracowanie T. Wilk

„System opiekuńczo - wychowawczy K.A. Jeżewskiego oraz możliwości funkcjonowania tego systemu w Polsce po roku 1990”.

Opracowano za zgodą Autorki - Wandy Janyszkowiak na podstawie jej pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem Prof. dr hab. Kazimierza Wenty - Uniwersytet Szczeciński, Wydział Humanistyczny

Rocznik statystyczny GUS 1997, Warszawa 1998.

Oświata i wychowanie w roku szkolnym 1996/97, Informacje

i opracowania statystyczne GUS, Warszawa 1997.

Organizacja systemu opieki nad dzieckiem

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego opieka jest instytucją prawnorodzinną; jedną z jej form jest opieka nad małoletnim, który nie pozostaje pod władzą rodzicielską. Rodzice dziecka wykonując władzę rodzicielską ponoszą wspólną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka oraz za najlepsze zabezpieczenie jego interesów.
Sprawowanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, wychowanie dziecka jest szczególnym obowiązkiem rodziców wynikającym z ich władzy rodzicielskiej.
Państwo i inne podmioty pełnią wyłącznie funkcje wspierające. Mogą również pełnić funkcje zastępcze, ale tylko wówczas, gdy dziecko nie znajduje się z różnych względów pod bezpośrednią pieczą rodziców lub, gdy piecza ta jest sprawowana przez rodziców w sposób krzywdzący dziecko. Nadrzędną zasadą rozstrzygającą o sposobie

i kierunku sprawowania opieki jest "dobro dziecka".
Powyżej wymienione normy zawarte są w ustawie zasadniczej

(art. 48, art. 72), ustawach niższego rzędu (m.in. w ustawie Kodeks rodzinny i opiekuńczy, w ustawie o systemie oświaty), aktach prawa międzynarodowego ratyfikowanych przez Polskę (m.in. w Konwencji o prawach dziecka ONZ - art. 3, art. 5, art. 9, art. 18).
Na szczeblu rządowym określone kompetencje w zakresie podejmowania i rozwiązywania zadań związanych z wychowaniem

i opieką nad dziećmi i młodzieżą mają następujące resorty:
* Ministerstwo Edukacji Narodowej (edukacja, opieka częściowa

i całkowita)
W ramach tego resortu funkcjonują przedszkola, szkoły, poradnie psychologiczno- pedagogiczne, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze (opieki całkowitej i częściowe, opieki pozaszkolnej), zastępcze środowiska rodzinne, placówki terapeutyczne, resocjalizacyjne i rewalidacyjne.
* Ministerstwo Sprawiedliwości (kwestie prawne opieki, przestępczość dzieci, przestępczość wobec dzieci).

W ramach tego resortu funkcjonują sądy rodzinne i nieletnich rozstrzygające sprawy rodzinne, opiekuńcze oraz orzekające

w sprawach przestępstw i demoralizacji nieletnich, ośrodki diagnostyczne, zakłady poprawcze, schroniska dla nieletnich, kuratorskie ośrodki pracy z młodzieżą.
* Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej (organizacja i formy opieki zdrowotnej i profilaktyki).¹
W ramach tego resortu funkcjonują rejonowe zespoły opieki zdrowotnej, specjalistyczne zespoły opieki zdrowotnej, wojewódzkie specjalistyczne zespoły opieki nad matką i dzieckiem, szpitale dziecięce, szpitalne oddziały dziecięce, sanatoria, ośrodki rehabilitacyjne.
* Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej (kwestie pracy nieletnich

i pomocy społecznej, w tym dzieciom niepełnosprawnym). W ramach tego resortu funkcjonują domy pomocy społecznej i domy dla samotnych matek, ośrodki pomocy społecznej.
* Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (kwestie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przestępczości

i zaniedbań socjalnych wobec dzieci).
W ramach tego resortu funkcjonują policyjne izby dziecka, a sprawami dzieci (opiekuńczymi i przestępczością) w urzędach spraw wewnętrznych zajmują się zespoły ds. nieletnich.
* Urząd Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny
Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1997 r. w sprawie ustanowienia Pełnomocnika Rządu do Spraw Rodziny, Pełnomocnik powinien "inicjować i koordynować działania na rzecz kształtowania i realizacji polityki państwa wobec rodziny" (§ 2 ust. 2 pkt. 2), a w szczególności w zakresie działań opiekuńczych do jego zadań należy "inicjowanie lub przygotowywanie rozwiązań i regulacji prawnych oraz działań w zakresie kształtowania właściwych warunków życia dzieci i młodzieży, gwarancji respektowania ich praw i ochrony interesów" (§ 3 ust. 2 pkt 2).
Jak dotychczas nie można stwierdzić, iż Pełnomocnik w pełni realizuje zadania wynikające z zakresu jego uprawnień. Urząd ten od początku lat dziewięćdziesiątych znajduje się w permanentnej organizacji lub reorganizacji (zmiany struktury, kompetencji

i kierownictwa).

Obowiązujący aktualnie system opieki nad dzieckiem w Polsce pełni w myśl założeń trzy główne funkcje:
* socjalno-bytową,
* profilaktyczno-wychowawczą,
* rewalidacyjno-resocjalizacyjną.
System ten zasadniczo regulowany jest przez cztery ustawy:
- Ustawa - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, z dnia 25 lutego 1964 r (Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 ze zmianami),
- Ustawa o systemie oświaty, z dnia 7 września 1991 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zmianami),
- Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, z dnia 26 października 1982 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 35, poz. 228 ze zmianami),
- Ustawa o pomocy społecznej, z dnia 29 listopada 1990 r. (Dz. U.

z 1993 r. Nr 13, poz. 60 ze zmianami).
Resort edukacji, na którym przede wszystkim spoczywa ciężar opieki nad dzieckiem sformułował następujące zasady funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem w naszym kraju:
* Pomoc powinna być wczesna i mieć charakter profilaktyczny, uprzedzający powstawanie szkodliwych następstw dla pomyślnego rozwoju dzieci i młodzieży.
* Opieka i pomoc powinny być organizowane w środowisku bliskim dziecku, a więc w szkole, rodzinie lub najbliższym otoczeniu tak, aby umożliwić dziecku wzrastanie i rozwój w naturalnych warunkach rodzinnych, kulturowych i społecznych.
* Umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej może nastąpić dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwości wsparcia i pomocy rodzinie naturalnej, a ponadto nie może przerwać więzi rodzinnych.
* Konieczną kontynuacją działalności opiekuńczej wobec wychowanków placówek opieki całkowitej, a także opieki o charakterze profilaktyczno-wychowawczym i resocjalizacyjnym jest stymulująca pomoc i opieka, polegająca na przygotowaniu środowiska rodzinnego lub zastępczego, zaspokojeniu pierwszych potrzeb bytowych, ułatwieniu adaptacji w nowym środowisku, pomocy w usamodzielnieniu się.
* Warunkiem trafności i skuteczności udzielanej pomocy i opieki jest dokładne rozpoznanie potrzeb oraz dostosowanie do nich elastycznej oferty opiekuńczej.
W obecnie funkcjonującym systemie opieki nad dzieckiem, pomoc dziecku oparta jest na dwóch typach ingerencji w sprawy rodziny:
1. wsparcie dziecka i rodziny poprzez pomoc materialną, doradztwo, terapię, mediacje,
2. stałe lub okresowe umieszczenie dziecka w zastępczym środowisku wychowawczym.
Ad. 1
Wsparcie dziecka i rodziny poprzez pomoc materialną i doradztwo świadczone jest głównie w ramach instytucji funkcjonujących w resorcie edukacji (szkoły, poradnie, placówki opieki pozaszkolnej) oraz instytucji funkcjonujących w resorcie opieki społecznej (ośrodki pomocy społecznej). Swój udział w świadczeniu pomocy tego typu mają również organizacje społeczne i wyznaniowe.
W Rozporządzeniu Ministra Edukacji z dnia 28 września 1993 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek oświatowo-wychowawczych (Dz.U Nr 95 z dnia 12 października 1993 r., poz. 434, ze zmianami) wymieniono następujące placówki:
- pałace młodzieży, młodzieżowe domy kultury, ogniska pracy pozaszkolnej, międzyszkolne ośrodki sportu, ogrody jordanowskie

i inne "placówki wychowania pozaszkolnego",
- szkolne schroniska młodzieżowe,
- wojewódzkie ośrodki politechniczne,
- centra kształcenia praktycznego.
Placówki opieki pozaszkolnej niejako uzupełniają ofertę edukacyjną szkoły, a ich usługi adresowane są do wszystkich dzieci, które chcą rozwijać swoje zainteresowania i umiejętności.
Pedagodzy szkolni, poradnie psychologiczno-pedagogiczne i inne specjalistyczne poradnie zajmują się głównie doradztwem rodzinnym i pedagogiczno-psychologicznym, rzadziej terapią i mediacjami.
Ośrodki pomocy społecznej prowadzą interwencje, doradztwo, usługi opiekuńcze, stałą lub okresową pomoc materialną. Wsparcie dziecka

i rodziny to typ pomocy adresowany głównie do dzieci wychowujących się w rodzinach niewydolnych wychowawczo, borykających się z przejściowymi problemami (np. choroby, konflikty) i niedostatkiem materialnym, niezaradnych życiowo.

Ad. 2
Opieka zastępcza zorganizowana jest w dwóch formach;

1. instytucjonalnej (domy dziecka, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze i młodzieżowe ośrodki wychowawcze, pogotowia opiekuńcze, zakłady opieki społecznej);
2. zastępczej-rodzinnej (adopcja, rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, wioski dziecięce).
Opiekę zastępczą stosuje się w przypadkach poważnych zaniedbań

i nadużyć, jakich dopuszczają się dorośli wobec dzieci (np. porzucenie dziecka, stałe zaniedbywanie obowiązków wychowawczych, znęcanie fizyczne) oraz w stosunku do dzieci specjalnej troski.
W Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych (Dz.U

z dnia 28 marca 1994r.) wymieniono następujące placówki opiekuńczo-wychowawcze i resocjalizacyjne:
1. placówki opiekuńczo-wychowawcze:
- rodzinne domy dziecka,
- domy dziecka, w tym domy dla małych dzieci,
- pogotowia opiekuńcze,
- specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze,
- bursy szkolne,
- świetlice i kluby środowiskowe, w tym: dworcowe, profilaktyczno-wychowawcze i terapeutyczne,
- ogniska wychowawcze,
- młodzieżowe ośrodki socjoterapii, w tym turnusowe,
- domy wczasów dziecięcych,
2. placówki resocjalizacyjne - młodzieżowe ośrodki wychowawcze,

w tym:
- diagnostyczno-kierujące,
- resocjalizacyjno-wychowawcze,
- resocjalizacyjno-rewalidacyjne.
Placówki te są przeznaczone dla dzieci i młodzieży:
- pozbawionych całkowicie, częściowo lub okresowo opieki rodzicielskiej,
- zagrożonych uzależnieniem,
- z zaburzeniami zachowania,
- niedostosowanych społecznie,
- pobierających naukę poza miejscem zamieszkania,
- ze środowisk zagrożonych ekologicznie.
Zakłady opieki społecznej podlegają Ministerstwu Pracy i Polityki Socjalnej.
Instytucje opiekuńcze mają różny status; są placówkami państwowymi (dominujące), prywatnymi, jednostek samorządu terytorialnego, organizacji społecznych i wyznaniowych.

Systemu opieki nad dzieckiem w latach dziewięćdziesiątych

W 1991 roku została uchwalona ustawa o systemie oświaty, która

z założenia miała stanowić podstawę do zorganizowania nowego, sprawnego systemu kształcenia i wychowania dzieci. Organizacja tego systemu miała zostać określona w aktach wykonawczych. Rozporządzenia Rady Ministrów i Ministra Edukacji Narodowej, wydane z dużym opóźnieniem w stosunku do ustawy (niektóre 3 lata po uchwaleniu ustawy) wprowadziły nieliczne zmiany do instytucji opieki, ale zasadniczo nie zmieniły odziedziczonego po poprzednim ustroju systemu opieki nad dzieckiem. Organizacja tego systemu, rodzaje instytucji opiekuńczych, ich organizacja i kompetencje, źródła finansowania i oferta usług opiekuńczych zasadniczo pozostały bez zmian.
W systemie opieki nad dzieckiem w latach dziewięćdziesiątych wystąpiły następujące tendencje:
1. Od 1989 r. szkoły i placówki opiekuńczo-wychowawcze działały

i nadal działają bez jasno określonego i przyjętego programu wychowawczego.
2. Zmniejszanie środków budżetowy na edukację; ciągłe ograniczanie wydatków na szkolnictwo i opiekę, co skutkowało ograniczaniem oferty opiekuńczej resortu edukacji oraz pogłębiającą się dysfunkcją placówek opiekuńczo -wychowawczych odziedziczonych po poprzednim ustroju państwa.

3. Zredukowanie usług opiekuńczych szkoły;

- likwidacja zajęć pozaszkolnych (zajęć wyrównawczych

i rozwijających zainteresowania uczniów), zmniejszenie pomocy materialnej dla uczniów

(stypendia, bursy i internaty, dożywianie), ograniczenie opieki zdrowotnej nad uczniami,
- niewydolność szkoły w zakresie organizowania kształcenia dla dzieci sprawnych intelektualnie, ale wykazujących innego typu deficyty (np. dyslektycznych, wykazujących zaburzenia zachowania).
4. Wprowadzenie nowych regulacji prawnych (m.in. nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i innych ustaw regulujących instytucję przysposobienia oraz wydanie aktów wykonawczych do ustawy o systemie oświaty; rozporządzenia o rodzinach zastępczych, o rodzajach placówek opieki i innych instytucjach oświatowych) zmodyfikowały jedynie funkcjonujący do 1989 r. model opieki, nie wprowadziły żadnych istotnych zmian umożliwiających rozwój innowacyjnych instytucji oświatowych. Modyfikacji uległy następujące instytucje opiekuńcze:
* Przysposobienie
- Ograniczono możliwość adopcji zagranicznych, umożliwiono osobom przysposobionym po osiągnięciu pełnoletności wgląd w akta stanu cywilnego. Zmiana przepisów i nowa organizacja ośrodków adopcyjno-opiekuńczych nie wpłynęły na usprawnienie procesu adopcji (nie zwiększyła się liczba przysposabianych dzieci, nie uległ skróceniu okres oczekiwania na przysposobienie).
* Rodziny zastępcze
- Wprowadzono nowe zasady wynagradzania rodzin zastępczych oraz rozszerzono możliwość ich tworzenia (umowa powierzenia dziecka).
Wprowadzenie korzystnych zasad wynagradzania rodzin zastępczych spowodowało wzrost liczby tej formy opieki, co często przedstawiane jest jako dowód na rozwój rodzinnych form opieki zastępczej. Jak wynika z informacji Ministerstwa Edukacji Narodowej

i Ministerstwa Sprawiedliwości sytuacja opiekuńcza i bytowa dzieci wychowywanych w rodzinach zastępczych dość często odbiega od warunków, jakie powinny gwarantować rodziny zastępcze zgodnie

z normami określonymi w przepisach prawnych regulujących instytucję rodzin zastępczych (m.in. 12% dzieci żyjących w rodzinach zastępczych wychowuje się w rodzinach patologicznych

i skonfliktowanych, większość dzieci żyje w trudnych warunkach materialnych i mieszkaniowych, opiekunowie większości dzieci są osobami w podeszłym wieku). W praktyce, niejednokrotnie instytucja rodziny zastępczej stanowi najlepsze źródło pozyskania pomocy finansowej dla rodzin niewydolnych wychowawczo i żyjących

w trudnych warunkach materialnych.
- Dyskutowano przez kilka lat nad możliwością wprowadzenia nowej formy instytucji rodziny zastępczej tzw. kontraktowej rodziny zastępczej. Jak dotychczas Ministerstwo Edukacji Narodowej nie wydało stosownego rozporządzenia wprowadzającego w życie tę instytucję.
* Domy dziecka
- Domy małego dziecka przeznaczone dla dzieci do lat 3 podlegające resortowi zdrowia, z dniem 1 stycznia 1993 r. zostały przejęte przez resort edukacji z zamiarem przekształcenia w placówki dla dzieci od 0 do lat 18, zamiar ten nie został zrealizowany i nadal domy te działają wg starych zasad, w praktyce zmianie przede wszystkim uległa nazwa.
- Zmniejszyła się liczba rodzinnych domów dziecka ze 164 w 1989 r. do 117 w 1997 r.
- Według ustaleń kontrolnych Najwyższej Izby Kontroli, monitoringu prowadzonego przez Rzecznika Praw Obywatelskich i Fundację Helsińską Praw Człowieka, badań różnych ośrodków naukowych - domy dziecka są placówkami dysfunkcyjnymi, nie zapewniają dzieciom należytej opieki, a ponadto nadmiernie obciążają budżet państwa. Wychowankowie domów dziecka to osoby nieprzygotowane do podjęcia samodzielnego życia (niewykształcone, z deficytami emocjonalnymi, które są skutkiem wychowania zakładowego) z góry skazane na marginalizację w życiu społecznym.⁵
* Obecnie funkcjonujący system opieki obejmuje dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Dzieci najmłodsze, żyjące w rodzinach niewydolnych wychowawczo lub niewywiązujących się ze swoich obowiązków praktycznie pozostają bez jakiejkolwiek pomocy.
* Dzieci niedostosowane społecznie, wykazujące zaburzenia zachowania oraz zdemoralizowane nie znajdują właściwej pomocy; nie funkcjonują w wystarczającym zakresie (adekwatnym do skali potrzeb) programy profilaktyczne, ciągle też brakuje miejsc

w ośrodkach wychowawczych.

Mimo słusznych zasad przyjętych przez system opieki, których respektowanie pozwoliłoby na funkcjonowanie sprawnego

i nowoczesnego modelu opieki nad dzieckiem, od lat ma miejsce:
- brak jasno określonego programu wychowawczego szkoły

i placówek wychowawczych,
- niedocenianie wagi problemów opieki nad dzieckiem w Polsce przez rząd (m.in. brak koncepcji i zdecydowanych działań resortu edukacji),
- drastyczne ograniczanie środków finansowych,
- frustracja kadry pedagogicznej (poczucie zagrożenia, powszechne niezadowolenie z warunków pracy i płacy).
Powyższe czynniki niewątpliwie przyczyniły się do pogłębienia niewydolności systemu opieki w ostatnich latach.
Jednocześnie warto przypomnieć, iż od 1990 roku Rząd RP zobowiązany jest do opracowania Krajowego Planu Działania na Rzecz Dzieci;
W 1990 roku odbył się w Nowym Jorku Światowy Szczyt w Sprawach Dzieci, w którym uczestniczył Premier Rządu RP. Podczas Szczytu państwa-strony Konwencji o prawach dziecka ONZ zobowiązały się do opracowania i realizowania Narodowych Planów Działania na Rzecz Dzieci, mających na celu wdrażanie Konwencji. Niewątpliwie jednym z zagadnień takiego Planu w naszym kraju powinny być kwestie usprawnienia i modernizacji systemu opieki nad dzieckiem.
Światowy Szczyt w Sprawach Dzieci przyjął dokument końcowy - Plan Działań Światowego Szczytu, w którym widnieje zapis: "Istnieje możliwość opracowania planów redukcji zadłużenia zagranicznego w taki sposób, aby uwolnione środki budżetowe były kierowane także na realizację programów na rzecz dzieci"⁶. Tak, więc opracowanie Narodowego Planu Działań na Rzecz Dzieci wiązałoby się z realnymi szansami pozyskania środków finansowych na realizację programów pomocowych adresowanych do dzieci. Wydaje się, iż organem najbardziej kompetentnym do podjęcia koordynacją takich działań jest Urząd Pełnomocnika ds. Rodziny, albowiem kwestie opieki nad dzieckiem nie powinny pozostawać głównie w gestii Ministerstwa Edukacji Narodowej.

Aneks

Instytucje opiekuńcze
Liczba małoletnich (dzieci do 18 roku życia), znajdujących się pod nadzorem sądów opiekuńczych, a więc sierot naturalnych i "sierot społecznych”, czyli dzieci, których rodzice są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub mają tę władzę ograniczoną, albo zawieszoną jest

w ostatnich latach względnie stała i w poszczególnych latach kształtowała się następująco:
* 1985 - 170 532 (w tym 6774 sieroty naturalne),
* 1989 - 178 557 (w tym 5082 sieroty naturalne),
* 1990 - 174 519 (w tym 5808 sierot naturalnych),
* 1991 - 166 432 (w tym 5769 sierot naturalnych),
* 1992 - 162 990 (w tym 5944 sieroty naturalne),
* 1993 - 160 750 (w tym 6221 sierot naturalnych),
* 1994 - 159 795 (w tym 6214 sierot naturalnych),
* 1995 - 162 134 (w tym 6130 sierot naturalnych),
* 1996 - 164 800 (w tym 6498 sierot naturalnych).
W 1996 r. spośród 164 800 dzieci znajdujących się pod nadzorem sądów opiekuńczych 37 839 dzieci żyło w rodzinach zastępczych, a 30 780 w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.

Rodziny adopcyjne
Liczbę dzieci wychowujących się w rodzinach adopcyjnych można określić tylko w przybliżeniu na podstawie sumy orzeczeń sądowych za ostatnich kilkanaście lat. Wynosi ona około 50 tys.

(w szacunku tym pominięte są dzieci, które się usamodzielniły). Rocznie sądy opiekuńcze rozpatrują ok. 3 - 4 tys. spraw o przysposobienie (w 1996 r. do sądów wpłynęło ogółem 3008 wniosków o przysposobienie).
Rodzinom adopcyjnym nie przysługuje specjalna pomoc materialna ze strony państwa. Dziecko przysposobione w drodze tzw. adopcji całkowitej jest traktowane przez polskie prawo tak, jak dziecko naturalne rodziców.
Przepisy prawne dopuszczają możliwość rozwiązania adopcji,

w praktyce rozwiązanie przysposobienia jest bardzo trudne do przeprowadzenia, a sprawy takie występują dość rzadko

(poniżej 100 wniosków w skali roku).

Rodziny zastępcze
Rodziny zastępcze wychowują dzieci pozbawione opieki rodziców biologicznych z różnych względów (choroba, wykolejenie, ubóstwo). Dzieci są umieszczane w rodzinach zastępczych na mocy decyzji sądu opiekuńczego lub decyzji administracyjnej.
Państwo zapewnia rodzinie zastępczej pomoc materialną:
* w postaci stałego zasiłku obliczanego wg przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego za poprzedni kwartał (publikowanego

w Monitorze Polskim):
- rodzinom zobowiązanym do alimentacji (np. dziadkowie) przysługuje zasiłek w wysokości 20% przeciętnego wynagrodzenia,
- rodzinom niezobowiązanym do alimentacji przysługuje zasiłek

w wysokości 40% przeciętnego wynagrodzenia,
- rodzinom terapeutycznym (zajmującym się dziećmi niepełnosprawnymi) i rodzinom sprawującym opiekę nad dziećmi oczekującymi na adopcję przysługuje zasiłek w wysokości 100% przeciętnego wynagrodzenia.
* oraz innego rodzaju pomoc społeczną (stypendia dla dzieci, bezpłatne obiady itp.) na tych samych zasadach jak wszystkim rodzinom.
W roku 1996 (stan na 15 XII) w 38 079 rodzinach zastępczych wychowywało się 49 366 dzieci, w tym 2 537 dzieci niepełnosprawnych.

Domy dziecka

Przeznaczone są dla dzieci do 18 (24) roku życia, osieroconych (sieroty naturalne i półsieroty) oraz posiadających rodziców, którzy

z różnych względów nie mogą wykonywać władzy rodzicielskiej.
Od lat liczba domów dziecka, liczba wychowanków i odsetek sierot naturalnych (ok. 5% ogółu wychowanków) przebywających

w placówkach jest względnie stała, a wszystkie miejsca nie są wykorzystane.
Domy małego dziecka

Od 1 stycznia 1993 roku placówki te przeszły pod nadzór MEN.

W "starym" systemie domy te były przeznaczone dla dzieci do lat 3 oraz dla kobiet w ciąży do porodu i po porodzie przez okres karmienia dziecka piersią. Liczba miejsc w domach małego dziecka była zawsze większa, niż liczba potrzebujących.

Od 1993 roku w statystykach podaje się łącznie dane dotyczące domów dziecka i domów małego dziecka.
W 1996 roku było 351 domów dziecka (w tym domy dla dzieci do lat 3), które dysponowały 19 116 miejscami. Wg stanu na dzień 15 XII przebywało w nich 17 986 wychowanków.
Rodzinne domy dziecka

To placówki, które najbardziej przypominają dom rodzinny (na ogół opiekunami są małżonkowie, którzy wychowują co najmniej czworo dzieci) i z tego względu wychowankowie mają w nich zdecydowanie korzystniejsze warunki rozwoju. Od 1989 roku systematycznie zmniejsza się liczba tych placówek:
1989 r. - 164,
1990 r. - 155,
1991 r. - 152,
1992 r. - 134 (829 wychowanków),
1993 r. - 132 (886 wychowanków),
1994 r. - brak danych,
1995 r. - 117 (804 wychowanków),
1996 r. - 117 (780 wychowanków),
1997 r. - 113 (806 wychowanków).
Wioski dziecięce

To placówki zbliżone w swym charakterze do rodzinnych domów dziecka, działają na podstawie umowy zawartej pomiędzy stowarzyszeniem SOS Kinderdorf a byłym Ministerstwem Oświaty

i Wychowania. Placówki te prowadzone są przez samotne, bezdzietne kobiety.
W roku szkolnym 1996/97 w funkcjonowały 3 wioski dziecięce

(w województwie bielskim, lubelskim, zamojskim), dysponowały 205 miejscami, przebywało w nich 195 wychowanków, w tym 9 sierot i 48 półsierot.

Pogotowia opiekuńcze

Są przeznaczone dla dzieci w wieku 3 do 18 lat, pozbawionych opieki rodzicielskiej i znajdujących się w krytycznej sytuacji życiowej

(np. porzucenie, ucieczka z domu). Pogotowia przyjmują dzieci

na wniosek sądów opiekuńczych, kuratoriów wychowania, policji,

a także innych podmiotów (organizacji społecznych, osób prywatnych). Dziecko przebywa w pogotowiu od kilku dni do kilku miesięcy, do czasu zdiagnozowania jego sytuacji rodzinnej i podjęcia decyzji przez sąd opiekuńczy co do jego dalszych losów.
W roku 1996/97 funkcjonowały 53 pogotowia opiekuńcze, dysponujące 2915 miejscami. W ciągu roku 1996 przebywało w nich 13 209 wychowanków.
Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze

Są to placówki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych w wieku od 3 lat, które z racji swojej niepełnosprawności nie mogą uczęszczać do przedszkola lub szkoły.

W roku szkolnym 1996/97 ośrodki te dysponowały 32 819 miejscami, przebywało w nich ogółem 32 505 wychowanków, w tym:
* upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim - 17 112 osób,
* upośledzeni umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym - 5 713 osób,
* niesłyszący - 2 668 osób,
* słabo słyszący - 665 osób,
* słabowidzący - 796 osoby,
* przewlekle chorzy 880 osób,
* niepełnosprawni ruchowo - 296 osób,
* niedostosowani społecznie - 1 860 osób,
* z zaburzeniami sprzężonymi - 1 587 osób,
* w normie intelektualnej - 311 osób.
Młodzieżowe ośrodki wychowawcze

To placówki przeznaczone dla młodzieży niedostosowanej społecznie roku szkolnym 1996/97 w 47 placówkach tego typu, które dysponowały 3160 miejscami, przebywało 2729 wychowanków.
Młodzieżowe ośrodki socjoterapii

To placówki przeznaczone dla młodzieży niedostosowanej społecznie, zagrożonej uzależnieniami, z zaburzeniem zachowania.

W roku szkolnym 1996/97 funkcjonowało 8 placówek tego typu, które dysponowały 199 miejscami, objęły opieką 632 wychowanków.
Domy Samotnej Matki
W latach osiemdziesiątych zaczęły powstawać kościelne domy dla samotnych matek, placówki przeznaczone głównie dla młodych kobiet w ciąży pozbawionych środków do życia i pomocy ze strony rodziny.
Po 1991 roku na podstawie Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15.04.1991 r. zaczęły powstawać państwowe domy dla samotnych matek z nieletnimi dziećmi.
W 1996 roku funkcjonowało 19 domów samotnych matek z nieletnimi dziećmi, które dysponowały 651 miejscami, przebywało w nich ogółem 546 osób.
Domy pomocy społecznej
W 1996 roku funkcjonowało 120 domów pomocy społecznej dla dzieci upośledzonych umysłowo, które dysponowały 9 507 miejscami, przebywało w nich 9185 podopiecznych

Opieka w szkole

Opieka nad dziećmi i młodzieżą jest sprawą wszystkich. Od tego zależy przyszłość każdego społeczeństw. Ale problem dziecka

i dzieciństwa to nie tylko zabezpieczenie dzieciom dobrych warunków życia. To także spojrzenie na zagadnienie z punktu widzenia tych wszystkich wartości, które się w pojęciu dzieciństwa zawierają. To nie tylko my dajemy coś dzieciom, to także one dają nam, my powinnyśmy się od nich uczyć i bardzo ważne jest, by ta międzypokoleniowa wymiana wartości stanowiła podstawę naszych poczynań, które na rzecz dzieci i ich szczęśliwego dzieciństwa podejmujemy.

System opieki nad dzieckiem i młodzieżą uległ wielu przemianom już na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Po okresie II wojny światowej stworzono oświatowy (szkolny) system opieki. Opiekę nad dziećmi powszechnie zatrudnionych rodziców miały spełniać resorty: służby zdrowia - nad młodszymi, oświaty - nad starszymi dziećmi młodzieżą (w przedszkolach, szkołach z rozbudowanymi funkcjami opiekuńczymi).

Mimo słabej kondycji ekonomicznej państwa opiekuńczego, przynajmniej część tych zamierzeń udało się zrealizować. Niestety, do końca lat osiemdziesiątych szkolny system opieki stawał się coraz mniej wydolny.

Istotne zmiany w tym aspekcie funkcjonowania szkoły miała przynieść reforma oświaty, a dokładniej jej zapis o potrzebie nowej interpretacji funkcji opiekuńczej i wychowawczej.

Można postawić pytanie, dlaczego coraz częściej akcentuje się konieczność praktycznej realizacji funkcji opiekuńczej w szkole?

Po pierwsze jest to związane z dokonującymi się przemianami i ich negatywnymi konsekwencjami. Ponadto, rodziny nie wywiązują się

w pełni z realizacji zadań opiekuńczych, dlatego przejmować je muszą instytucje, w tym szkoły. Tak, więc funkcja opiekuńcza szkoły, to ogół obowiązków z zakresu opieki nad uczniami, jakie spoczywają na niej spoczywają.

Są to między innymi zadania, w których zakres wchodzą te związane z zaspokojeniem różnorodnych potrzeb uczniów. W tym kontekście możemy mówić o zadaniach opiekuńczych dotyczących wszystkich uczniów, ale także w odniesieniu do innych osób, które wymagają stałej, szczególnej troski.

Nawet wśród naukowców istnieją podzielone zdania, co do kwestii jednostkowego lub łącznego traktowania trzech podstawowych funkcji szkoły: dydaktycznej, opiekuńczej i wychowawczej.

Zostało, więc skierowane pytanie do młodzieży, czy któraś z tych funkcji ich zdaniem jest „ważniejsza” czy wszystkie powinny być realizowane na jednym poziomie.

Ankieta z 2002 roku w woj. śląskim uwidoczniła, co następuje:

• 323 osoby (67,3%) najważniejsza jest funkcja dydaktyczna

• 133 osób (23,5%) najważniejsza jest funkcja opiekuńcza

• 35osób (7,3%) najważniejsza jest funkcja wychowawcza

• 9 osób (1.9%) uważa, że wszystkie funkcje powinny być realizowane na jednym poziomie.

Z kolei ankieta przeprowadzonych na grupie z województwa świętokrzyskiego z tego samego roku ujawniła, iż:

• 300 osób (62,5%) najważniejsza jest funkcja dydaktyczna

• 145 osób (30,2%) najważniejsza jest funkcja opiekuńcza

• 25 osób (5,2%) najważniejsza jest funkcja wychowawcza

• 10 osób (2,1%) opowiada się za równorzędnością

Wyniki tych badań różnią się w niewielkim stopniu.

Interpretując powyższe, należy powiedzieć, iż szkoła nadal jawi się jako głównie jako miejsce do spełniania zadań dydaktycznych zaś wysoka pozycja funkcji opiekuńcze może być wynikiem obserwowanych zmian na płaszczyźnie ekonomiczno - społecznej a co za tym idzie zubożenia (szerokim rozumieniu) społeczeństwa i konieczności realizowania pomocy. Uwagę zwraca bardzo mała liczba osób opowiadających się za równorzędnością wspomnianych funkcji. Wynika to być może z pewnych doświadczeń wyniesionych ze szkoły.

Szczegółowa analiza badań ujawniła, że:

• Zajęcia dydaktyczne najwyżej oceniło 15 osób (3,2%)

• Na poziomie dobrym zajęcia dydaktyczne oceniło 185 osób (38,5%)

• Działalność opiekuńczo - wychowawczą jako bardzo dobrą określiło 17 osób (3,6%)

• Stosunek nauczycieli do uczniów jako negatywny uznało 300 osób (70%)

Reasumując można uznać, iż szkoła uzyskała globalnie ocenę dostateczną. Nie jest to zapewne budujące, biorąc pod uwagę, że dwie najważniejsze funkcje tzn. zajęcia dydaktyczne oraz stosunek nauczycieli do uczniów zostały tak nisko ocenione przez młodzież.

18

---