Pozytywizm i pozytywizm prawniczy: (str. 269)
u źródeł pozytywizmu:
pozytywizm odegrał istotną rolę w drugiej połowie XIX wieku (filozofia pozytywizmu nawiązywała do poglądów: d'Alemberta i Hume'a, a następnie do teorii Comte'a i Milla, „twórczo użyźniana” była przez nowe odkrycia w naukach przyrodniczych i ścisłych)
główne cechy i metodologiczne dyrektywy pozytywistycznej myśli:
postulat oczyszczenia wiedzy „pozytywnej” z wszelkich metafizyk
wartościowanie poznania ludzkiego zgodnie z zasadami empiryzmu
negacja wartości poznawczej wypowiedzi oceniających
program jedności metodologicznego modelu nauki i rezerwowanie miana poznania naukowego tylko dla tego typu poznania, które można osiągnąć za pomocą metod wypracowanych przez nowożytne przyrodoznawstwo
preferowanie eksperymentalnych i indukcyjnych metod w nauce
odrzucenie twierdzeń nie dających się zredukować do jednostkowej wiedzy empirycznej
ograniczenie zainteresowań do sfery empirycznie danych faktów naukowych
pozytywizm ograniczał rolę filozofii do syntetyzowania i systematyzowania wyników nauk szczegółowych; rozciągnięcie tej nauki na zagadnienia społeczne zawdzięcza się Herbertowi Spencerowi
pozytywizm prawniczy:
na narodziny pozytywizmu prawniczego wpływ miało kilka czynników:
klimat ideowy
zmiany społeczne i polityczno-ustrojowe
rozwój nauki i techniki
ugruntowanie się ustroju kapitalistycznego
burżuazja znana początkowo jako warstwa postępowa i liberalna, zaczynała przeistaczać się w klasę konserwatywną, broniącą korzystnego dla niej status quo
liberalizm ze swoimi pierwotnymi, „naiwnymi” założeniami zaczynał wzbudzać coraz szerszy opór, toteż ideolodzy tej doktryny niejako zmuszeni zostali do weryfikacji podstawowych założeń i poglądów na temat państwa i prawa
założenia pozytywizmu prawniczego:
pozytywizm prawniczy pod koniec XIX wieku i w początkach XX był dominującym kierunkiem w prawoznawstwie
wzrastał w ogólnym klimacie ideowym pozytywizmu
pozytywizm odrzucał teorie prawa natury, jako zbyt niebezpieczne dla kapitalizmu
negował szkołę historyczną w prawoznawstwie (przeciwstawianie się historyzmowi nosiło charakter polityczny - ówczesną teraźniejszość pojmowano jako zasadną i nader stabilną, nie podlegającą dyskusji)
za główne jego cechy należy przyjąć:
dogmatyzm: przejawiał się on w programowej apolityczności oraz w głoszeniu metafizycznego ahistoryzmu
formalizm: natomiast ciążył na idealistycznym traktowaniu pojęć prawnych i całego systemu prawa
wspólnym elementem koncepcji pozytywistycznych było to, że uważały one za prawo tylko ten zespół norm, które w tej lub innej formie stanowiła suwerenna władza państwowa
twierdzono, że głównym zadaniem prawoznawstwa jest opracowywanie podstawowych pojęć prawnych oraz analiza i systematyka prawa obowiązującego (tzw. prawa pozytywnego)
podstawową metodą „badawczą” w prawoznawstwie była metoda formalno-dogmatyczna (logiczno-językowa)
pozytywizm prawniczy rozwijał się w dwóch nurtach:
anglosaskim: należał do wcześniejszych (wiązało się to z szybszym rozwojem kapitalizmu w tych państwach) - wyrażał się on głównie w systemie common law
kontynentalnym: najbujniej w tej wersji rozwijał się w Niemczech, gdzie do sprawnego funkcjonowania państwa przywiązywano wyjątkowe znaczenie
Między pozytywizmem a prawem natury: (str. 395)
Wszystkie teorie prawa przyjmują albo stanowisko pozytywistyczne albo prawnonaturalne. Podstawowymi pytaniami, zarówno dla teoretyków prawa jak i dla filozofów prawa, były zawsze pytania: co to jest prawo i jak można orzec, że coś jest sprawiedliwym prawem. Dwie postawy są skrajne: albo się mówi, że prawo jest prawem i wobec tego nie można kwestionować jego mocy wiążącej, albo się twierdzi, że prawem jest tylko takie prawo, jakie w przyjętym rozumieniu powinno być (szeroko pojmowane pojęcie prawno-naturalne). Na pytanie, co jest - odpowiedzi mogą być różne: normy, przeżycia psychiczne, zachowania określonych osób.
Pozytywizm prawniczy na przełomie wieków: (str. 396)
pozytywizm w prawoznawstwie a pozytywizm prawniczy:
termin „pozytywizm prawniczy” wcale nie jest jednoznaczny, można go omawiać w różnych „wariantach”:
szerokim rozumieniu tego słowa są to: „wszelkie teorie prawa, których rzecznicy unikają założeń metafizycznych i definiują prawo przez opisanie jego cech dających się stwierdzić empirycznie, jednakże te cechy empiryczne nie muszą być zawsze takie same” (autorem tej definicji jest Walter Otto) - te pozytywistyczne ujęcia prawa, przy całej ich różnorodności, odznaczały się wspólnymi cechami takimi jak dążenie do naukowej ścisłości, możliwości weryfikacji empirycznej ich twierdzeń, zbliżenia nauk o prawie do nauk przyrodniczych
w modelowym ujęciu pozytywizm (pozytywizm sensu stricto) w nauce prawa oznaczał zawsze odrzucenie odpowiedzi na pytanie, jakie prawo powinno być, programowo odpowiadając na pytanie, co jest prawem (rzecznicy tegoż, modelowego ujęcia pozytywizmu, stwierdzali, że wartości nie istnieją obiektywnie, a stąd, że nie można orzec, że coś jest dobre lub złe samo w sobie
szeroko pojmowany pozytywizm w prawoznawstwie zmierzał przede wszystkim do uczynienia z prawoznawstwa nauki, która nie byłaby tylko nauką o konkretnie obowiązujących przepisach prawnych
tradycja pozytywizmu anglosaskiego:
John Austin: (1790-1859), angielski prawnik - adwokat, profesor Uniwersytetu Londyńskiego, „ojciec” pozytywizmu, autor m.in.: „Wykładów o jurysprudencji”.
poglądy Austina:
pragnął stworzyć „ogólną naukę o prawie”, która traktowałaby o cechach prawa jako takiego, stąd analizował pojęcia prawne
do najważniejszych jego tez należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne, prawo boże, czy „inne przedmioty nazywane prawem”
prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty sankcją (suwerenem dla Austina był każdy podmiot mogący uzyskać posłuch społeczny)
był wychowany w duchu utylitaryzmu, zwracał szczególną uwagę na racjonalizm ustawodawcy (suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają suwerena
pozytywizm prawniczy w Niemczech i jego ewolucja:
Wśród rozmaitych ujęć pozytywistycznych najbardziej popularny w XIX wieku był pozytywizm prawniczy w węższym znaczeniu tego słowa (wyróżniał się on trzema cechami: po pierwsze prawo pozytywne jest tworem ludzkim, po drugie normy pochodzą od autorytetu społecznego - państwa, po trzecie normy te są odmienne od norm moralnych).
do najwybitniejszych przedstawicieli tej „formy” pozytywizmu należeli:
Georg Jellinek (1851-1911)
Rudolf von Ihering (1818-1892)
Paul Laband (1838-1919)
Karl Magnus Bergbohm (1849-1927)
Adolf Merkel (1836-1896)
Felix Somlò (1873-1920)
Ernst Rudolf Bierling (1841-1919)
poglądy niemieckich pozytywistów:
pierwotnym kierunkiem pozytywistów była analiza pojęć prawnych, a także dążenie do ścisłości i precyzji wywodów
program pozytywistów, zaproponowany przez Rudolfa von Iheringa, porównywał pracę uczonego prawnika do pracy chemika: „prawnik destyluje najpierw z materiału prawniczego czyste pojęcia prawne, a następnie z tych jakby pierwiastków konstruuje gmach prawa, dokonuje syntezy, tak jak to robi prawnik”
pozytywiści przeciwstawiali się filozofii prawa, uważali, że poza prawem pozytywnym nic innego na miano prawa nie zasługuje (chodzi tu głównie o koncepcje praw boskich, naturalnych, itd.)
dochodzili do przekonania, że źródłem prawa jest ustawa, która legalnie uchwalona stawała się prawem obowiązującym
dla nich najważniejszą sprawą była pewność prawa, czyli możliwość stwierdzenia, jakie normy prawne obowiązują, tzn. są ustanowione i egzekwowane przez państwo (był to ważny argument przeciwko prawu natury)
pozytywiści wysuwali koncepcje tzw. jedności prawa: pojęcie prawa musi być jednorodne, termin „prawo” nie może odnosić się do dwóch rodzajów norm
państwem pozytywiści zajmowali się niewiele, a fakt, że to państwo tworzy prawo, w gruncie rzeczy miał dla pozytywistów drugorzędne znaczenie
pozytywistyczna jurysprudencja pojęciowa i formalistyka przyczyniły się do wielkiego rozwoju dogmatycznych nauk szczegółowych, przede wszystkim cywilistyki, ale także nauki prawa państwowego i administracyjnego
Rudolf von Ihering: (1818-1892), wybitny znawca prawa rzymskiego, jeden z wielkich krytyków formalizmu prawniczego, autor dzieła pt. „Cel prawa”.
poglądy von Iheringa:
pierwszym jego celem było zwrócenie uwagi na pojęcia prawne
ostro krytykował jurysprudencję pojęciową, analityczną
twierdził, że pojęcia prawne nie mają waloru ponadczasowego i ahistorycznego
kpił z prawników, którzy uprawiają kult logiki, czyli sprowadzenie nauki o prawie do poziomu matematyki pojęć
uważał, że dla rozumienia prawa należy zawsze zadać pytanie o cel normy prawnej (każda norma jest efektem jakiejś potrzeby społecznej, jakiegoś celu, który należy uznać za właściwego twórcę prawa)
generalnie Ihering uważał, że celem będącym u źródeł prawa jest istnienie społeczeństwa (prawo zapewnia istnienie społeczeństwa, a społeczeństwo tworzy w tym celu państwo)
prawo Ihering definiował następująco: „prawo są to reguły stworzone przez przymus państwa w celu zabezpieczenia warunków życiowych społeczeństwa”
ważnym jego osiągnięciem było nadanie pozytywizmowi kierunku socjologicznego (ujmowanie prawa w kontekście jego społecznego funkcjonowania)
domagał się realistycznego spojrzenia na prawo
za najlepszą szkołę poszanowania prawa uważał obronę posiadania i własności, czyli prawo cywilne
podsumowanie:
pozytywizm prawniczy można poddać wieloaspektowej krytyce:
brak w pozytywizmie szerszych perspektyw badawczych
pozytywistyczna pewność prawa dotyczyła również prawa najgorszego
równość prawa, głoszona przez pozytywistów, to czysto formalny element
wiele elementów pozytywizmu prawniczego należy również docenić:
pozytywiści traktowali państwo i jego organa jako działające na podstawie prawa
pozytywizm domagał się by źródłem prawa mogła być jedynie ustawa
pozytywiści podkreślali konieczność sądowej kontroli działań administracji państwowej, samorządowej, itd.
pozytywizm sprzeciwiał się m.in. rewolucji, rządom ograniczającym wolność jednostki, itd.
niemałą zasługą pozytywistów było także rozwinięcie zupełnie nowych dziedzin dogmatyki, przede wszystkim prawa państwowego i administracyjnego
pozytywiści wnieśli również poważny wkład w rozwój logiki prawniczej, analityki prawniczej i metod dogmatyczno-formalnej analizy tekstów prawnych
Normatywizm - czysta nauka prawa Hansa Kelsena: (str. 402)
Hans Kelsen: (1881-1973), urodził się w Pradze, studiował w Austrii, uchodzi za najwybitniejszego teoretyka prawa XX wieku, autor m.in. „Czystej nauki prawa”, „Głównych problemów filozofii prawa”.
poglądy Kelsena:
teoria normatywizmu:
teoria Kelsena była próbą oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk, oraz wyeliminowania z niej ideologii, metafizyki, a także polityki
w jego literaturze doszukać się można wielu elementów zaczerpniętych z filozofii Kanta, m.in.: odróżnienie rzeczywistości i powinności
Kelsen uważał, że czystą nauką prawa jest teoria prawa pozytywnego, z tej teorii wynikało kilka konsekwencji:
po pierwsze - teoria powinna mieć uniwersalne zastosowanie (np. powinna odnosić się do norm prawa jako takiego, a nie np. do prawa jakiegoś kraju czy jakiegoś okresu historycznego)
po drugie - nie miała się zajmować ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione (rzeczywistość społeczna, wg niego, nie jest przedmiotem zainteresowania teorii prawa)
po trzecie - nauka nie miała się zajmować oceną treści norm prawnych
konsekwentnie stał na stanowisku oddzielenia sądów naukowych od wartościujących
przedmiotem nauki prawa, wg Kelsena, są normy prawne, ściślej - system norm prawnych (uważał, że pomiędzy określonymi zjawiskami prawnymi nie zachodzi związek przyczynowy w rozumieniu nauk przyrodniczych, związek ten ma charakter normatywny - polega na przypisaniu w określonych okolicznościach sankcji wobec określonych zachowań)
dla Kelsena normy prawne miały charakter norm sankcjonujących, tzn. przypisujących określone sankcje do określonych zachowań, interesowały go głównie systemy norm prawnych, a nie pojedyncze normy - uważał, że system jest dynamiczny, tzn. nie zamknięty, może w nim stale norm przybywać
wprowadził pojęcie „normy podstawowej”, normy domyślnie akceptowanej dla danego systemu prawnego (taka norma mogłaby być zastosowana podczas wprowadzania konstytucji, obowiązywanie konstytucji musi przecież opierać się na jakiejś normie)
Kelsen o demokracji i sprawiedliwości:
uważał, że demokracja jest jedyną formą państwa, w której możliwy jest pluralizm przekonań
miał świadomość, że nawet większość może się myli, ale mimo to bronił demokracji, ponieważ sądził, że jako jedyna forma gwarantuje ona kompromis różnych racji
był surowym krytykiem zarówno komunizmu jak i faszyzmu, które określał jako dyktaturę partii
ideałem sprawiedliwości Kelsena były: sprawiedliwość wolności, sprawiedliwość pokoju, demokracji, sprawiedliwość tolerancji
Prawo natury o zmiennej treści - Rudolf Stammler: (str. 406)
Na przełomie XIX i XX wieku w prawie dominowały głównie koncepcje pozytywistyczne, nie oznacza to oczywiście, że idee prawa natury był nieobecne - były one żywe, zwłaszcza w wersji przyjmującej nadnaturalne źródło ich pochodzenia.
Victor Cathrein: (1845-1931), szwajcarski jezuita, autor m.in. „Prawa, prawa natury i prawa pozytywnego” oraz „Filozofii moralności”, był przedstawicielem koncepcji neotomistycznych.
poglądy Cathreina:
katalogował on zasady prawa natury, a stworzony przez niego katalog był nastawiony na obronę hierarchicznych struktur społecznych, co nie odpowiadało powszechnej demokratyzacji życia społecznego
uważał, że prawo nazbyt liberalne po prostu nie obowiązuje, gdyż jest niezgodne z prawem Bożym
krytykował współczesną sobie ogólną naukę o prawie, która jego zdaniem wyprała filozofię prawa
Rudolf Stammler: (1856-1938), profesor prawa m.in. w Halle i Berlinie, autor m.in. prac pt. „Teoria prawa”, „Nauka o słusznym prawie”.
poglądy Stammlera:
jego filozofia prawa jest dobrym przykładem na to, jak rozwój pewnych kierunków filozoficznych wpływał na kształtowanie się nauki prawa
Stammler był blisko związany z neokantyzmem
punktem wyjścia dla niego była krytyka poglądów, w myśl których prawo byłoby determinowane przez warunki życia społeczno-ekonomicznego (krytykował materialistyczną, marksistowską koncepcję prawa - twierdził, że instytucja prawna jest pierwotna, tzn., nie możemy sobie wyobrazić społeczeństwa bez prawa)
odrzucał możliwość pełnej, racjonalnej analizy prawa w odniesieniu do empirycznej rzeczywistości - prawo ma bowiem też charakter formalny i aprioryczny
uważał, że prawo naturalne jest jedno, ale jego treść zmienia się, w zależności od rozwoju kultury
protestował przeciwko konstruowaniu katalogów prawa natury („prawo natury, będąc nakazem rozumu, jest wyłącznie formą prawa, zaś jego treść jest zmienna”)
pojęcie prawa jest zdeterminowane przez ideę prawa, tzn. prawa sprawiedliwego
Psychologizm w nauce prawa - Leon Petrażycki: (str. 407)
W XIX wieku, za sprawą pozytywizmu filozoficznego, dla definiowania prawa posługiwano się elementami psychologii. Dzięki temu usiłowano dotrzeć do realnych zjawisk, które dogłębnie tłumaczyłby zjawisko prawa. Przedstawiciele tej koncepcji, m.in.: Ernst Zitelmann, Georg Jellink, Ernst Rudolf Bierling, uważali, że prawo można tłumaczyć jak każdy inny produkt ludzkiej świadomości i psychiki.
Leon Petrażycki: (1867-1931), polski teoretyk prawa, studiował w Rosji i w Niemczech, na Uniwersytecie Warszawskim stworzył pierwszą katedrę socjologii, wykładał prawo i historię filozofii prawa, był autorem licznych dzieł, m.in.: „O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa”, „Wstęp do prawa i moralności”, „Teoria prawa i państwa”.
poglądy Petrażyckiego:
jego poglądy pozostawały w zgodzie z tendencjami epoki
jego książki są pełne uwag metodologicznych, dotyczących prawidłowego budowania teorii naukowych, definiowania pojęć, itd.
odrzucał teorie, kojarzące prawo z przymusem, a tym bardziej wyłącznie sprowadzające normę prawną do groźny zastosowania sankcji (prawo definiował jako swoiste zjawisko realne - zjawisko psychiczne)
przy definiowaniu prawa Petrażycki posługiwał się analizą ludzkiej psychiki - obok tradycyjnych klasyfikacji, obejmujących takie przeżycia jak: poznanie, uczucie, wola, wyodrębnił również tzw. przeżycia doznawczo-popędowe, które nazwał emocjami (impulsjami)
Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji, wśród których wyróżnił emocje moralne i prawne [emocje moralne od prawnych różni nie poczucie obowiązku, ale fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z wyobrażeniem osoby mogącej domagać się od nas określonego postępowania (emocje imperatywno-atrybutowe), podczas gdy emocje moralne odczuwamy jako wolne, tzn. odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim człowiekiem (emocje jednostronnie imperatywne)]
definicja prawa wg Petrażyckiego: „przez prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny”
jego zdaniem norma prawna jest jedynie projekcją przeżycia emocji prawnej, uogólnionym wyrazem przeżyć psychicznych
państwo pojmował również jako zjawisko ze sfery przeżyć psychicznych - był zwolennikiem państwa liberalnego
stanowczo odrzucał tezę, że źródłem prawa jest wola państwa, czy też przymus
współcześnie Petrażycki uznawany jest za zwolennika koncepcji prawa natury, w szczególności prawa natury o zmiennej treści (jego ideałem „prawa stanowionego” powinno być dążenie do zgodności z poczuciem sprawiedliwości)
Amerykański realizm i funkcjonalizm prawniczy w XX wieku: (str. 410)
przesłanki historyczne i filozoficzne:
Teoria i filozofia prawa rozwijały się w Ameryce bez wielkiego związku z teoriami europejskimi, jednakże z biegiem czasu niektórzy autorzy amerykańscy zyskali w Europie wielką popularność. Amerykańska teoria prawa w XX wieku charakteryzowała się m.in. realizmem, empiryzmem i socjologicznym podejściem do prawa, polegające na traktowaniu prawa jako elementu rzeczywistości społecznej. Wiele było powodów sukcesów amerykańskiej, realistyczno-empirycznej teorii prawa, wśród nich m.in.: oparcie prawa na koncepcjach common law (system nieco inny niż w Anglii), dużą rolę w USA spełniał Sąd Najwyższy, który miał kompetencje do orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją, a co za tym idzie miał szeroki wpływ na obowiązujące prawo.
Oliver Wendell Holmes: (1841-1935), wybitny praktyk, sędzia Sądu Najwyższego, prekursor funkcjonalizmu (kierunek filozoficzno-prawny charakteryzujący się m.in. pragmatyzmem, niechęcią do pozytywistycznej definicji prawa, a także behawioryzmem), autor dzieła pt. „Ścieżka prawa”.
poglądy Holmesa:
uważał, że „prawo to nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”
postulował przeto, aby nauczanie prawa powinno skoncentrować się na umiejętności jak najbardziej prawdopodobnego przewidywania owych twierdzeń (twierdził, żeby poznać prawo nie trzeba studiować pojęć prawnych, a należy zacząć spoglądać na prawo „oczyma złego człowieka, którego interesuje to, do czego zostanie zmuszony na podstawie wyroku sądowego”)
twierdził, że w nauce prawa należy oddzielić prawo od moralności („zły człowiek, ale przewidujący konsekwencje swych czynów, będzie jedynie zwracał uwagę na kwestie prawne, natomiast dobry człowiek będzie postępował nie tylko zgodnie z prawem, ale także z zasadami moralnymi”)
Holmes uważał za prawo ostatecznie decyzje poszczególnych sądów czy osób urzędowych
realizm prawniczy:
przedstawiciele:
Jerome Frank
Benjamin Cardozo
Karl Nicerson Llewellyn: (1893-1962), uczony, jak i praktyk, był jednym z kodyfikatorów amerykańskiego kodeksu handlowego
poglądy realistów prawniczych:
realiści zmierzali metodami empirycznymi badać proces powstawania prawa, a więc decyzji osób urzędowych, przede wszystkim sędziów
Frank skupiał się na badaniu czynników prowadzących do podejmowania decyzji przez sędziów
Llewellyn następująco wykładał cele i zadania realistów:
pojęcie prawa powinno być rozważane na gruncie jego zmienności - sądowego tworzenia prawa
prawo jest środkiem do realizacji celów społecznych
prawo powinno spełniać bieżące oczekiwania społeczeństwa
wszelkie zmiany w prawie powinny być ocenione z punktu widzenia potencjalnych kosztów i konsekwencji
realiści nie pokładają zaufania w przepisach prawnych i pojęciach prawnych
nieufnie spoglądają na teorie, które bezkrytycznie głoszą hasła, że przepisy prawa są jedynymi czynnikami decydującymi w rozstrzyganiu poszczególnych spraw
realiści postulują studiowanie prawa w znacznie węższych aspektach
prawo jako instrument inżynierii społecznej:
Roscoe Pound: (1870-1964), wielki erudyta, wybitny znawca historii filozofii prawa i europejskiej nauki prawa, uchodzi za najwybitniejszego amerykańskiego teoretyka prawa I połowy XX wieku, autor m.in.: „Prawa w książakach i prawa w działaniu”, „Duch common law”, „Społeczna kontrola przez prawo”.
poglądy Pounda:
miał podobny, jak realiści, pogląd, że badanie prawa to także badanie funkcjonowania i społecznych skutków prawa, miał także świadomość zmienności i ewolucyjności przepisów prawnych
duży nacisk kładł na społeczny charakter prawa, na to, że prawo jest narzędziem do osiągania pewnych celów
w swoich rozważanich doszedł do wniosku, że istnieją obiektywnie dobre i ważne cele społeczne, którym prawo winno służyć
późniejsza działalność Pounda mieściła się raczej w amerykańskiej koncepcji prawa natury
Solidarność społeczna jako podstawa prawa: (str. 414)
Leon Duguit: (1859-1928), profesor prawa w Bordeaux, zajmował się prawem publicznym (we Francji jest to prawo konstytucyjne, państwowe i administracyjne), autor wielu dzieł, m.in.: „Państwa, prawa obiektywnego i prawa pozytywnego”, „Prawa społecznego, prawa indywidualnego i przeobrażenia państwa”.
poglądy Duguita:
próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa, zwłaszcza koncepcji E. Durkheima i A. Comte'a
punktem wyjścia dla jego teorii była krytyka abstrakcyjnych pojęć prawnych (np. abstrakcyjnie rozumiana suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki)
konsekwencją owej krytyki było uznanie, iż realną rzeczywistością jest nie suwerenne państwo, ale społeczeństwo (człowiek żyje w społeczeństwie, a organizacja społeczeństwa oparta jest na solidarności jednostek)
ustalanie reguł, będących wyrazem solidarności społecznej, należy do społeczeństwa (jednostkom przyporządkowane są określone funkcje)
Duguit protestował przeciwko pojęciu prawa podmiotowego, przeciw stwierdzeniu, że jednostce przysługują jakieś prawa
wprowadził własną definicję wolności: wolność człowieka integralnie wiąże się z funkcją społeczną jaką on spełnia w społeczeństwie, dlatego nie można przeszkadzać mu w rozwoju jego osobowości fizycznej, intelektualnej i moralnej; człowiek z kolei nie może wybrać bierności, nie ma prawa do nieaktywności i lenistwa, jego wolność może zostać ograniczona przez rządzących, którzy mogą narzucić na „leniwego” człowieka określoną funkcję
prawo, uważał Duguit, nie jest wyrazem woli suwerennej, jest natomiast sprecyzowanym przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, którego treść może się zmienić zależnie od etapu rozwoju społecznego
w jego teorii widoczna jest chęć ograniczania indywidualizmu jednostki, a państwo pojmował jako organizację społeczeństwa, mającą na celu egzekwowanie reguł prawa
Teoria prawa w nazistowskich Niemczech i faszystowskich Włoszech: (str. 416)
krytyka legalizmu i legitymizmu władzy państwowej:
Wiadomo, że faszystowscy doktrynerzy, przywódcy z niechęcią spoglądali na kwestie prawa, na instytucje prawne, preferując bardziej skuteczność działania, czyn, aktywizm. Owa pogarda dla pozytywistycznej koncepcji „państwa prawa” nie jest wyłącznie wymysłem ideologii faszystowskich, już w okresie Republiki Weimarskiej ostro poddawano krytyce myśl pozytywistyczną.
Carl Schmitt: (1889-1975), profesor prawa państwowego i teoretyk polityki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli krytyki legalizmu i legitymizmu władzy państwowej, autor książki pt. „O pojęciu polityczności”.
poglądy Schmitta:
powoływał się na tradycje myślenia Machiavellego i Hobbesa
uważał, że myślenie pozytywistyczne, zakładające oddzielenie prawa od polityki, jest nonsensem i ideologicznym usprawiedliwieniem dla demokracji (politykę pojmował jako działanie oparte na podstawowym rozróżnieniu wroga i sojusznika)
państwo, jego zdaniem, miało być wyrazem jedności społeczeństwa, zorganizowanego przeciw wrogom (państwo ma za zadanie ochronę społeczeństwa, stąd musi mieć nieskrępowaną władzę)
uważał, że suwerenność państwa wyklucza podleganie prawu - idea państwa prawnego prowadzi nieuchronnie do zagłady samego państwa
teoretyczne wywody Schmitta negowały takie pojęcia jak legalizm i legitymizm władzy: władza jest porządkiem faktycznym, a nie prawnym; krytykował również abstrakcyjność norm prawnych
krytykował parlamentrayzm
nauka prawa w nazistowskich Niemczech:
W hitlerowskich Niemczech pozostawiono w mocy wiele przepisów i ustaw z minionego okresu, nie zmieniono nawet konstytucji, choć dokonano istotnych korekt. Pod kontrolą nowego reżimu znalazły się wszelkie instytucje państwowe, które w normalnych, demokratycznych warunkach służyłyby ochronie praw i wolności obywateli (np. Reichstag). Warto pamiętać o ogromnej niechęci nazistów do wszelkich definicji i instytucji prawnych, nie legalizowali oni swoich poczynań, uznając je jedynie za stan faktyczny.
„Nazistowscy prawnicy” usiłowali przede wszystkim rozprawić się z ideą państwa prawnego. Prawu pozytywnemu przeciwstawiano konkretny, nowy porządek prawny, który w gruncie rzeczy jest „życiem narodu”, często powoływano się na demagogiczne i enigmatyczne hasła typu: „zdrowe poczucie sprawiedliwości narodowosocjalistycznej”, „interes ogólnonarodowy”, „duch narodu”, itd. Za źródło prawa uważano nie ustawę, ale „ducha narodu”, zachęcano do stosowania analogii, zwłaszcza w prawie karnym (współcześnie jest to niedopuszczalne). Postulowano, aby zerwać z formalizmem i liberalizmem, a także z prymatem praw i wolności jednostki.
Drugim istotnym elementem „nazistowskiego prawa” było pojmowanie koncepcji prawa jako decyzji politycznej - prawo tworzy ten kto ma władzę („uosabia naród, całość i jedność społeczeństwa”). Wiadomo, że w hitlerowskich Niemczech władza należała do wodza - Adolfa Hitlera, którego wola była prawem, nawet jeżeli wyrażona była w sposób nieformalny (jego wola mogła być sprzeczna nawet ze „zdrowym odczuciem sprawiedliwości narodu”).
włoska nauka prawa pod rządami faszyzmu: (str. 418)
Teoria prawa w ZSRR i w państwach „realnego socjalizmu”: (str. 419)
Rewolucja komunistyczna definitywnie zrywała z dawnym porządkiem prawnym, wyrazem tego były m.in. pierwsze akty władzy radzieckiej. Wprowadzono m.in. sądy ludowe, nakazano stosować wyłącznie normy prawa zawartych w dekretach Rady Komisarzy Ludowych, a w razie braku odpowiednich przepisów prawnych, należało odwoływać się do „socjalistycznej świadomości prawnej”. Podstawą nauki i teorii prawa miały być założenia materializmu historycznego Marksa. Początkowo radziecka myśl prawna odwoływała się do teorii psychologii Petrażyckiego (np. Michaił Rejsner), z czasem jednak uznano ją za idealistyczną, dlatego próbowano stworzyć teorię wiążącą prawo z rzeczywistymi stosunkami społecznymi.
Sami twórcy marksizmu nie zajmowali się prawem tak dogłębnie, jak stosunkami ekonomicznymi - było to zrozumiałe, ponieważ prawo było elementem nadbudowy społecznej i zawsze miało charakter klasowy. Piotr Iwanowicz Sztuczka (radziecki prawnik) zdefiniował prawo jako „system (albo porządek) społecznych stosunków, odpowiadających interesom klasy panującej i chronionych zorganizowaną jej siłą” (prawo, wg niego, to nie zbiór norm, ale efekt konkretnych stosunków społecznych). Radziecka myśl prawna, wczytana w pisma Marksa, Engelsa i Lenina, krytykowała ostro m.in. jurysprudencję interesów, solidaryzm i teorie pozytywizmu.
Dopiero po przejęciu władzy przez Stalina, umocnieniu państwa i aparatu władzy, odrzucono traktowania prawa jako wytworu spontanicznie rozwijających się stosunków społecznych, podkreślając przede wszystkim przymusowy charakter porządku prawnego. Za prawo uznawano normy stanowione przez państwo i egzekwowane przy użyciu przymusu.
W państwach „realnego socjalizmu” można było odnaleźć podobne rozwiązania prawne, co w ZSRR, wynikało to przede wszystkim z ideologii marksizmu-leninizmu głoszonej „obowiązkowo” w bratnich krajach socjalistycznych. Ciekawym elementem np. polskiej definicji prawa z 1975 roku, było połączenie socjalistycznego pojmowania prawa z rozwiązaniami pozytywistycznymi (prawo służy klasie panującej, ale jest zabezpieczone przymusem państwowym). Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że prawo zawsze było rozpatrywane jako zjawisko społeczne ze względu na swoją funkcję umacniania pożądanych stosunków społecznych.
Renesans koncepcji prawa natury po II wojnie światowej: (str. 421)
uwarunkowania:
Po drugiej wojnie światowej pojawiła się tendencja do poszukiwania nowych, innych niż pozytywistyczne, koncepcji prawa. Jej przejawem było sformułowanie rozmaitych konstrukcji prawno-naturalnych. Koncepcje prawa natury można klasyfikować rozmaicie: ze względu na to, co uważa się za źródło prawa natury, mogą one być religijne (np. Bóg), bądź mogą być racjonalistyczne i a-religijne (np. źródłem może być natura ludzka, czy też ludzki rozum). W XX wieku odbyło się wiele polemik dotyczących pojmowania prawa natury, utrwaliło się jednak przekonanie, że prawo pozytywne winno być zgodne z prawem natury. Mówiąc o renesansie koncepcji prawa natury w XX wieku, mamy na myśli renesans koncepcji uzasadnianych przez odwołanie się do argumentów naukowych, racjonalnych - taką koncepcją była w początku wieku koncepcja Stammlera.
Odnowienie koncepcji prawno-naturalnych wynikało z kilku przyczyn, niewątpliwie do najważniejszych należały: świadomość okrucieństw i ludobójstwa, dokonanych w państwach totalitarnych i fakt, że ich sprawcy powoływali się na obowiązujące wówczas (pozytywne) prawo (paradoksem jest, że w hitlerowskich Niemczech odrzucano koncepcje pozytywistyczne na rzecz swoiście rozumianej koncepcji prawa natury - prawo natury służy ochronie interesów rasy aryjskiej). Drugą przyczyną popularności koncepcji prawno-naturalnych było odwołanie się do prawa natury dla uzasadnienia konstrukcji praw człowieka (np. akty prawne ONZ).
Nie jest przypadkiem, że rozwój koncepcji prawno-naturalnych po drugiej wojnie światowej miał miejsce przede wszystkim w Niemczech (odbyła się tam wówczas debata nad odpowiedzialnością prawników i polityków za rozmiar dokonanych zbrodni). Żywe dyskusje nad prawem natury toczyły się również w USA, gdzie były reakcją na koncepcje realizmu prawniczego.
Koncepcje prawa natury współcześnie poszukują w szczególności odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo, co to znaczy sprawiedliwość, czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.
Gustaw Radbruch: profesor uniwersytetu w Kilonii i Heidelbergu, autor książki pt. „Wprowadzenie do filozofii prawa”, a także jeden z twórców kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, socjaldemokrata, wniósł ogromny wkład w niemiecką myśl prawnonaturalistyczną.
poglądy Radbrucha:
pozostawał pod urokiem filozofii Kanta
był zagorzałym przeciwnikiem pozytywizmu
uważał, że ludziom dana jest idea prawa (prawem mogą być tylko takie normy, które przynajmniej zmierzają do idei prawa)
sądził, że ludzie mają pewne wyobrażenie o prawie i o naturze prawa
idea prawa zawiera trzy elementy:
postulat sprawiedliwości (równe traktowanie równych spraw, rzeczy i osób i odwrotnie)
idea dobra powszechnego (prawo służy dobru powszechnemu)
idea pewności prawa i jego bezpieczeństwa
popierał stanowisko relatywizmu wartości, uważał, że taka postawa sprzyja demokracji politycznej
Radbruch uważał, że dla prawnika prawo nie powinno zawierać dowolnej treści (twierdził, że istnieją zasady prawne, które są silniejsze od wszystkich przepisów prawnych)
warto pamiętać, że Radburch głosił, iż odwoływanie się tylko do jakiegoś dobra powszechnego, bez ujęcia go w przepisy, jest równie szkodliwe, jak przestrzeganie złego prawa pozytywnego
Lon Luvois Fuller: (1902-1978), profesor prawa, wykładowca na Uniwersytecie Harvarda, autor książki pt. „Moralność prawa”.
poglądy Fullera:
krytyk pozytywizmu prawniczego
prawo definiował jako „próbę podporządkowania ludzkich zachowań pewnym zasadom”
daleki był od uznania, że poznanie prawa to jedynie poznanie rzeczywistości
Fuller uważał, że prawo, aby mogło być w ogóle prawem, musi spełnić określone warunki - te warunki początkowo określił jako zasady eunomii (dobrego porządku), potem jednak nazwał je formalnym prawem natury bądź wewnętrzną moralnością prawa
prawo powinno:
być ogólne - uniwersalne
być ogłoszone, tzn. normy prawa powinny być znane
dotyczyć zdarzeń przyszłych, nie zaś przeszłych
być jasne, tzn. zrozumiałe w swoich sformułowaniach
być niesprzeczne, tzn. nie może wymagać zachowań sprzecznych
być możliwe do spełnienia - nie może nakazywać zachowań niemożliwych do zrealizowania
być stabilne, tzn. nie powinno zmieniać się zbyt często
wszelkie działania urzędowe, wg niego, winny być zgodne z ustanowionym prawem
dla Fullera „wewnętrzna moralność prawa” jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem naturalnym, które trzeba spełnić, żeby prawo w ogóle istniało
Najnowsze tendencje w dyskusji nad istotą prawa: (str. 426)
Współcześnie, najważniejszą tendencją w filozofii prawa, jest tendencja do uprawiania nie tylko teorii prawa, pojmowanej jako nauki o pojęciach i rozumieniu norm, ale i do poruszania problemu sprawiedliwego prawa. Obecnie nie uważa się już pytania o sprawiedliwe prawo za pytanie nienaukowe. W najnowszej teorii prawa zagadnienie sprawiedliwego prawa niewątpliwie jest zagadnieniem priorytetowym - nawet rzecznicy współczesnego pozytywizmu za mit uważają tezy dawnych pozytywistów o prawie jako woli suwerena czy sędzim - automacie, a także marzenie o czystej nauce prawa, pozbawionej jakichkolwiek wypowiedzi oceniających.
Współcześnie dostrzega się, że idee „nieskazitelnego” pozytywizmu i idealistyczne koncepcje prawno-naturalne są nierealne w realizacji. Toteż dostrzeżono specyfikę prawa jako nauki humanistycznej, traktującej o ludzkich wytworach (nie można prawa sprowadzać do pojęć matematycznych, jak chcieli tego przedstawiciele pozytywizmu prawniczego, ani jednoznacznie definiować reguł sprawiedliwego prawa, jak pragnęli tego reprezentanci koncepcji prawno-naturalnych).
Obecnie następuje zbliżenie stanowisk teoretyków i filozofów prawa, zarówno współczesnych pozytywistów, jak i przedstawicieli prawa natury. Zawdzięcza się to nowym metodologiom, umożliwiającym racjonalne poznawanie reguł dochodzenia do prawa.
Sprawiedliwość w dzisiejszym rozumieniu to przede wszystkim sprawiedliwość w postępowaniu i dochodzeniu do treści prawa. Obecnie wszyscy poszukują syntezy między uznaniem prawa pozytywnego, a uznaniem, że prawo musi być sprawiedliwe. Coraz częściej prawo pojmuje się nie jako rozkaz władzy, ale jako efekt umowy, bądź quasi-umowy między członkami społeczeństwa.
PRAWO XIX-XX WIEK
POZYTYWIZM PRAWNICZY
PRAWA NATURY
REALIZM PRAWNICZY
Jakie prawo było pierwsze złamane [w historii]?
Prawo administracyjne [regulamin wewnętrzny Raju - Adam i Ewa]
Pytanie nr 1: O rolę wartości w kwestii uznania czegoś w prawie pozytywnym
Nakaz suwerena
Pytanie nr 2: Czym jest prawo?
Konstrukcja pojęciowa (przepis) - dla pozytywisty i naturalisty
Realny fakt społeczny (zatrzymanie za złamanie prawa) - realista, konceptualista
POZYRTYWIZM 2 poł XIX wieku
AUSTIN był pierwszy
„Co to jest prawo?” !!!, szukając odpowiedzi na to pytanie tworzy teorię o charakterze nauk przyrodniczych i empirycznych
„prawo pochodzi od państwa [suwerena]” - prawo jest to rozkaz suwerena poparty sankcją, wydany przez suwerenną władzę
Prawo zostało wydane przez suwerena- to jest najważniejsze, choć nie wynika to z jego treści
SUWEREN - podmiot, który cieszy się posłuchem ze strony społeczeństwa (teoria woluntarystyczna - prawo obowiązuje, bo suweren tak chce); jest nieograniczony, ale jest racjonalny
Pewność prawa - jasność tego, co jest prawem, stosowanie prawa, orzecznictwo, analiza semantyczna i wnioskowanie z logiki formalnej
Definicja prawa naturalnego
Koncepcja racjonalnego prawodawcy
RUDOLF VON IHERING
Cel w prawie
Nauka prawa koncentruje się na 3 szczeblach dociekań prawniczych:
analiza - wyodrębnienie ze zdań prawnych zdań ogólnych i szczególnych (zakres i znaczenie)
koncentracja - formułowanie zasad prawnych, systematyzacja porządku prawnego, CEL ustawodawcy - co chce osiągnąć
synteza - dzięki usystematyzowanemu porządkowi prawnemu tworzymy system prawny - niesprzeczny i nienaganny
prawo musi realizować cel
prawo musi pogodzić cel ze zmiennymi interesami jednostek a społeczeństwa
prawo jest normatywną ochroną interesu, z drugiej strony godzi skłócone interesy grup
krytyka FORMALIZMU PRAWNICZEGO (przestrzeganie systemu prawa, które gwarantuje porządek społeczny i ochronę wolności)
wprowadzenie prawa - walka o jego wprowadzenie lub kompromis, bo zawsze jest opór
GEORG JELLINEK
prawo - normy regulujące zewnętrzne zachowania ludzi wobec innych ludzi
prawo pochodzi od autorytetu zewnętrznego
obowiązywanie prawa gwarantuje siła zewnętrzna
świadomość obowiązywania prawa gwarantuje pewność, że normy będą zastosowane w konkretnym działaniu
państwo jest prawodawcą, ale powinno uwzględnić zarówno psychologię, jak i fakty społeczne
powtarzalność pewnego faktu - kwestia zawłaszczenia [pszczół]
państwo - terytorium + społeczeństwo + władza (nadaje sobie panowanie i kształtuje prawo) - społeczeństwo i władza powinny mieć wspólny cel, jedność społ i władzy; świadomość i wola
rola państwa - ograniczona do obrony, reprezentowania na zewnątrz, stanowienie prawa
H. KELSEN - NORMATYWIZM
DWIE RÓŻNE SFERY:
RZECZYWISTOŚĆ
POWINNOŚĆ
Czysta nauka prawa - teoria prawa pozytywnego, która powinna badać co to jest prawo, a nie jakie prawo powinno być
Postulaty:
powinno się badać prawo w uniwersalnym zastosowaniu, systemowo
nauka prawa nie powinna się zajmować celem ani treścią normy
nie ocenia ich treści, nie wartościuje
nie ma absolutnie obowiązującej normy sprawiedliwego postępowania
norma prawna - wypowiedź hipotetyczna, wskazująca, że w warunkach W należy czynić C, między W i C zachodzi związek normatywny, a nie związek przyczynowy
norma sankcjonująca dla organu
norma indywidualna i konkretna jest normą
norma podstawowa (bez sankcji) jest normą statyczną - podstawa systemu
ustawa zasadnicza - grunt dla norm
system prawny jest dynamiczny
KRYTYKA KELSENA:
niewłaściwe uzasadnienie normy podstawowej (elem. efektywności)
normy międzynarodowe (obowiązują ponad prawem państwowym)
brak celowości prawa - zakładał totalitaryzm
- - - - -
PRAWO NATURY - nakazy lub wartości
w XIX/XX wieku w defensywie [ neotomizm w kościele]
po II WŚ [odwołują się do neokantyzmu]
KATEGORIE - ogólne zasady, które ujmują rozum ludzki w kategorie, niezależne od oświadczenia; kategorie myślenia - dane empiryczne, doświadczenie >>rozum praktyczny
STAMMLER
Instytucja prawa jest kategorią pierwotną, zawsze są stosunki społeczne
1) czysta, różna od samowoli, stosunki społeczne
2) pierwotna, bez treści, formalne, aprioryczne, prawo ma być sprawiedliwe
3) uwarunkowanie, treść owego prawa, daną kulturę
Przeciwnik katalogowaniu praw natury
Ważna idea
Prawo - idea nienaruszalna
GUSTAW RADBRUCH
Idealizm transcendentalny, od Kanta idea prawa
Prawo - normy zmierzające do idei prawa
- realizuje sprawiedliwość
- realizuje dobro powszechne
- urzeczywistnia bezpieczeństwo (pewność prawa)
L. FULLER
Koncepcja formalnego prawa natury
By poznać prawa, nie należy wcale poznawać rzeczywistości, tylko badać czy są spełnione warunki wewnętrznej moralności prawa:
prawo musi być ogólne
ogłoszone
odnoszące się do zachowań przyszłych
jasne
niesprzeczne
możliwe do spełnienia
stabilne
zgodność urzędowych działań z prawem
Zmuszają władzę do przestrzegania
odrzucenie celu prawa
do celu powinno prowadzić porozumienie, ogólne formuły
PSYCHOLOGIZM
Prawo nie jest przepisem, ale faktem
LEON PETRAŻYCKI
nauka o prawie - teoria, która powinna wyjaśniać fakty leżące u podstaw prawa
prawo zjawiskiem realnym i psychicznym
EMOCJE = IMPULSJE - przeżycia poznawczo-popędowe, mają charakter bierno-czynny (bierność - bodźce, czynność - popędy)
EMOCJE
moralne - brak osoby mającej domagać się od nas określonego zachowania; jednostronnie imperatywne
prawne - wyobrażenie osoby mogącej wymagać od nas określonego postępowania; imperatywno-atrybutywne
prawo jest odrębną klasą zjawisk realnych o takich przeżyciach etycznych, których emocje posiadają charakter atrybutywny
dla prawników prawo to normy, przepisy w sensie projektowym
ujednolicić emocje, żeby państwo stymulowało przeżycia przez prawo w sensie projektowym
nauka prawa - socjologia prawa
państwo
- jest przeżyciem psychicznym
- charakter liberalny
- pewne osoby rozkazują dla dobra wszystkich
- nie może ingerować w wolność jednostki
MYŚL AMERYKAŃSKA
realność prawa - prawo jest faktem realnym; zachowanie się prawników i osób uczestniczących w stosowaniu prawa
radykalne zerwanie z filozofią prawa, na rzecz psychologicznych i socjologicznych aspektów
realizm, empiryzm i pragmatyzm amerykańskiej nauki prawa
chodziło o to, żeby to się sprawdziło w praktyce
Sąd Najwyższy - bardzo ważna rola w kreowaniu i kształtowaniu prawa
JAMES - kwestia wiedzy, poznania jest wstępem do działania ludzkiego, czy jest prawdą czy nie to się okazuje w praktyce
Społeczeństwo amerykańskie rozwijało się w sposób dynamiczny, polityka „New deal”, interwencjonizm
OLIVER WANDEL HOLMES
Prawo to są twierdzenia uprawdopodabniające kiedy sądy użyją siły
Teoria prawa jest po to, żeby przewidywać jak najczęstsze zachowania sądów
Prawo nie oznacza moralności
Na prawo trzeba patrzeć oczami przestępcy, „złego człowieka”, i zastanawiać się co zrobi sędzia
Dwie sfery : 1. law in books - w książkach 2. law in action - w akcji
Jest szereg innych czynników, które wpływają na to, że będzie taka, a nie inna decyzja (płeć, pochodzenie, pogoda, humor sędziego)
REALIZM PRAWNICZY - FRANK, CARDOZO, LLEWELLYN
Empiryczne metody powstawania prawa
Prawo tworzone przez sądy
Decyzje urzędników i sędziów w ostateczny sposób kształtują prawo
Prawo jest środkiem do celu
Społeczeństwo zmienia się szybciej niż prawo
Nie ufać przepisom prawnym i pojęciom prawa, nie wierzyć teoriom, które mówią, że przepisy prawa są najważniejsze przy rozstrzyganiu
Studiować prawo w węższych aspektach, np. „egzekucja” w różnych kodeksach, ale też np. aspekty, miejsca
Nie badać prawa takim, jakie powinno być, tylko przewidywać decyzje sądów
Przepisy prawa nie są warunkujące dla orzeczenia
Realiści są filozoficzni
R. POUND
Prawo zmienia się bez zmiany przepisów
Ważne by cele stworzyć i hierarchizować >> pewność prawa
KONCEPTUALIZM
- nacisk na konstrukcje intelektualne (nie doświadczenie, ale język prawny - terminy, pojęcia)
DWORKIN
Prawo naturalne + prawo pozytywne
Reguły i zasady
Poszerzenie pojęcia normy
Rozmycie granic prawa i moralności (przenikają się)
Przy decyzjach
- zasady - normy określające sposób postępowania na zasadzie „wszystko albo nic”, nie ma „tak, ale…”
- zasady - precyzują reguły, pozaprawne, przyczyniają się do uzasadnienia reguł, wskazują pewne racje argumentacyjne
Przy rozstrzyganiu zasady są ważniejsze od reguł, dobry sędzia jest, wg Dworkina, „księciem prawa”, ponieważ posiada władze nad znaczeniami zasad
Sędzia herbert - pozytywista, stanowione prawo; sędzia herkules - zna zasady i reguły, decyzja - poprawność własnego osądu
Prawo nie jest gotowym obiektem, jest rekonstrukcją w procesie interpretacji, w której ścierają się argumenty dotyczące rozumienia podstawowych wartości, moralności społecznej i indywidualnej
Pozytywizm, prawo
1