Bogumił Szmulik, Marek Żmigrodzki

Bogumił Szmulik, Marek Żmigrodzki

Rozdział I

POJĘCIE, SPOSOBY DEFINIOWANIA ORAZ CECHY PAŃSTWA

1. POJĘCIE I NAZWA PAŃSTWA

Ewolucja pojęcia „państwo" jest dość skomplikowana. U Greków nosiło ono nazwę polis, oznaczającą miasto-państwo z własnym ustrojem i prawodawstwem. Rzymska terminologia polityczna znalazła z kolei termin civitas, rozumiany jako:

1) gmina pełnoprawnych obywateli,

2) państwo obywateli rzymskich.

Państwo w terminologii rzymskiej było określane również jako wspólnota wszystkich obywateli (res publica). Kiedy Rzym rozrósł się terytorialnie, zaczęto określać państwo rzymskie terminem „imperium". Natomiast z terminu res publica powstał pierwszy człon oficjalnej nazwy naszego państwa. Termin ten bowiem przetłumaczono dosłownie jako „Rzeczpospolita".

Istotna zmiana w nazwie organizacji państwowej nastąpiła w średniowieczu. Odchodząc od pojęć świata starożytnego, wprowadzono wtedy nazwę państwa jako kraju (terra). Najważniejszy stał się zatem czynnik terytorialny, co odpowia­dało dominującej wówczas doktrynie patrymonialnej.

Pierwsze nowoczesne wyrażenie, czyniące zadość potrzebie określenia wszel­kich ogólnych tworów państwowych, powstało we Włoszech w wieku XVI. Zasto­sowano pojemny termin stato, wywodzący się z łacińskiego stare - stać i status -rzeczownik opisujący warunki bytu, położenie, stan. Rzymscy pisarze, jak Cyceron czy Ulpian, oraz późniejsi, średniowieczni prawnicy używali terminu status civitatis lub status regni. To użycie terminu status odnosiło się jednak do statusu władcy, stabilności lub elementów niezbędnych dla stabilności. Dopiero Machiavelli w XVI w. użył termin stato w takim znaczeniu, jakie dało się zastosować do każde­go z istniejących państw, bez względu na jego wielkość czy charakter ustroju pa­ństwowego. Na tej podstawie wykształciły się w ciągu XVI i XVII w. następne ter­miny: francuski - VEtat, angielski - State, a w późniejszym okresie niemiecki - der Staat itp.

Języki słowiańskie wytworzyły własne terminy. W naszym kraju używany jest termin „państwo", pochodzący od „pan", oznaczającego w języku potocznym mo­żliwość „panowania", czyli wykonywania władzy. Podobnie jest w języku rosyj­skim, który wytworzył pojęcie gosudarstwo, pochodzące od gosudara, czyli „pana".

2. SPOSOBY DEFINIOWANIA PAŃSTWA

Definiowanie znaczenia terminu „państwo" we współczesnym języku polskim nie jest sprawą prostą. Posiada on bowiem obecnie wiele różnorodnych znaczeń, nie mówiąc nawet o znaczeniach historycznych, określających na przykład „pań­stwo" jako klucz majątków (np. państwo Wiśniowieckich).

W naukach politycznych i prawnych termin ten oznacza:

1) okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej („państwo" jako kraj),

2) ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa (społeczeństwo zorganizo­wane w państwo),

3) organizację ludzi, rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej („państwo" jako grupa społeczna zorganizowana),

4) tę część organizacji państwowej, która sprawuje władzę nad innymi lub re­alizuje wszelkie związane z tą władzą czynności („państwo" jako aparat pań­stwowy),

5) podmiot własności państwowej („państwo" jako fiskus, skarb państwa i pod­miot prawa międzynarodowego).

Można wyróżnić pięć typów definicji państwa:

1) funkcjonalne, 2) strukturalno-elementowe, 3) psychologiczne, 4) socjolo­giczne, 5) klasowe.

Definicje funkcjonalne opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym. Takie podejście zaprezentował już w XVII wieku Hugo Grotius. Stał on na stanowisku, że państwo jest to zrzesze­nie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa oraz dla dobra po­wszechnego; Współcześnie zwraca się uwagę na władcze funkcje państwa. Przykładem takiego podejścia jest definicja zaprezentowana przez J. R. Pennocka i D. G. Smitha, zdaniem których jest to: „społeczna organizacja mająca roz­strzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone tery­torium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i za­bezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku" (J. R. Pennock, D. G. Smith, Political Science. An Introduction, The Macmillan Compa­ny, New York 1964, s. 5-6).

Zaletą takiego sposobu określania pojęcia „państwo" jest dokładniejsze wyjaś­nienie jego istoty, wadą zaś pominięcie cech, które pozwalają odróżnić państwo od innych organizacji społecznych.

Definicje strukturalno-elementowe bazują na sformułowanej przez Georga Jellinka (1851-1911) teorii trzech elementów. Jellinek, klasyk niemieckiej nauki o państwie i prawie, zaproponował definicję państwa uwzględniającą trzy nastę­pujące elementy: ludność, terytorium i władzę zwierzchnią (Staatsvolk, Staatsge­biet, Staatsgewalt).

Wielu autorów zgodziło się z poglądem Jellinka, określając państwo jako trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium, podlegających jednej, wyłącznej władzy zwierzchniej. Niemniej jednak inni autorzy podkreślają, że do uznania istnienia danego państwa jest niezbędny jeszcze jeden element - suwe­renność. Ta koncepcja nie wydaje się nam uzasadniona, gdyż G. Jellinek, mówiąc o władzy zwierzchniej, zdawał sobie wyraźnie sprawę z tego, że jest to władza su­werenna, aczkolwiek w swoim określeniu wyraźnie jej nie wymienia.

Autorów definicji psychologicznych reprezentuje w naszej literaturze przed­miotu Leon Petrażycki. Według jego koncepcji, państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki takie zachodzą głównie na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi. Prawem rządzącego jest wydawanie określonych decyzji i wymaganie ich realizacji, a obo­wiązkiem rządzonego jest wykonywanie tych decyzji pod groźbą użycia przymusu państwowego.

Definicje socjologiczne określają państwo jako społeczność polityczną. Zda­niem W. Wesołowskiego, państwo to „zespół ludzi występujących jako człon­kowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy" (W. Wesołowski, Klasy, warstwy, władza, Warszawa 1966, s. 39).

Zdaniem Arystotelesa - którego można pod pewnym względem uznać nawet za swoistego prekursora socjologicznego podejścia do państwa - państwo to zdol­na do samowystarczalności wspólnota równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych pewnej zbiorowości ludzi, a mająca za cel doskonałe życie. Zaletą tej definicji jest z pewnością zwrócenie uwagi na problem społeczeństwa i znaczenie oddziaływania społeczeństwa na isto­tę i charakter państwa, wadą zaś - zbytnia ogólnikowość.

Definicje klasowe są swoistą odmianą definicji socjologicznych - część z nich - pozostających pod wpływem K. Marksa, wskazuje na to, że państwo jest instru­mentem klasowego panowania z uwagi na dominację klas posiadających. Inni przedstawiciele definicji socjologicznych - pozostający m.in. pod wpływem R. Dahrendorfa - pojmując w sposób odmienny klasy (nie tylko i nie przede wszystkim w oparciu o kryterium ekonomiczne), uważają państwo za zróżnicowa­ną wspólnotę, w której nie wszyscy mogą brać udział w sprawowaniu władzy. Konsekwencją tych różnych pojęć klasowych są odpowiednie poglądy na charak­ter klasowy organizacji i instytucji państwa.

Państwo może być określane generalnie jako pewna zbiorowość tworząca gru­pę zorganizowaną. Może ono być traktowane także jako pewna całość również w trzech następujących aspektach:

1) etnicznym, stanowi bowiem z reguły określony szczebel rozwoju życia społecznego, jaki osiągają grupy społeczne, które wzniosły się na pewien po­ziom rozwoju społecznego,

2) kulturowym, zbiorowość państwowa wytwarza bowiem wiele wspólnych elementów kultury, które są dziedziczone przez kolejne, dochodzące do wła­dzy elity polityczne. Elementem centralnym tej wspólnoty kulturowej są zja­wiska związane z działalnością państwową, takie jak prawo czy instytucje państwowe,

3) ekonomicznym, stanowi bowiem pewną jedność gospodarczą, zawiązaną w celu zaspokojenia potrzeb podmiotów wchodzących w skład organizacji państwowej. Jedność ta może przy tym wystąpić zarówno w formie zalążko­wej, jak i w postaci baidziej rozwiniętej.

W powyższych rozważaniach wskazaliśmy na szereg różnych koncepcji w okre­ślaniu terminu „państwo". Naszym zdaniem, najwłaściwszą, a przy tym chyba naj­prostszą z przedstawianych koncepcji jest teoria trzech elementów Jellinka. Opie­rając się na niej, podzielamy twierdzenie, że:

państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej.

2. Składniki konstytutywne państwa

Państwo jest organizacją polityczną społeczeństwa, występującą na określo­nym etapie rozwoju ludzkości, gdy pojawiają się właściwe dla tej organizacji składniki konstytutywne. Do tych składników zalicza się: ludność, teryto­rium i władzę publiczną. Składniki te służą do ogólnej charakterystyki państwa i wskazują na jego właściwości organiczne. Wystąpienie ludności, terytorium i władzy publicznej dowodzi rozwinięcia wspólnot ludzkich i wykształcenia wspólnoty politycznej bardziej doskonałej w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Każdy z wymienionych składników prezentuje odpowiednią treść i zakres wy­stępowania.

a) Ludność państwa

Niezbędną przesłanką istnienia państwa jest ludność. Ludność państwa sta­nowi ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. W większości są to obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj okresowo czy przypadkowo przebywający na jego terytorium. Cudzoziemca­mi są osoby mające obce obywatelstwo (z reguły jedno, rzadziej dwa lub wię­cej) oraz bezpaństwowcy, czyli osoby nie mające żadnego obywatelstwa.

Status prawny ludności regulują organy państwowe, które w swym ustawo­dawstwie ustalają zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców. Organy państwa mogą porozumiewać się z innymi państwami i zawierać umo­wy o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących zarówno obywa­teli, jak i cudzoziemców, np. zwalczania przestępczości, regulacji obywatel­stwa. Państwa współpracują ze sobą w kwestiach je interesujących jak np. ujednolicania praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych zarówno jednostek, jak i też grup ludności.

W ścisłej więzi z podległością jurysdykcyjną ludności wobec państwa po­zostaje sprawa obywatelstwa. Obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łą­czący osobę fizyczną z określonym państwem. Posiadanie obywatelstwa sta­nowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powoduje ono wiele doniosłych konsekwencji w postaci przestrze­gania praw i powinności obywatelskich. Wśród konsekwencji prawnych znaj­duje się także obowiązek odbycia służby wojskowej. Obywatelstwo daje pań­stwu w stosunku do swych obywateli podstawę do wykonywania swej jurysdykcji także poza granicami kraju.

Sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa. Państwo określa w drodze ustawodawstwa, kto jest obywatelem, sposób nabycia i utra­ty obywatelstwa. Państwo musi jednak liczyć się z porozumieniami między­narodowymi i zwyczajami występującymi w świecie. Nabycie obywatelstwa następuje jako reguła wskutek urodzenia (nabycie pierwotne) oraz przez natu-ralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację lub repatriację (nabycie pochod­ne). Nabycie obywatelstwa przez urodzenie następuje z racji „prawa krwi" (ius sangnis) posiadania obywatelstwa rodziców lub z racji „prawa ziemi" (ius so­li) miejsca urodzenia i nie zależy ono od obywatelstwa rodziców. Zasadę pierw­szą przyjmuje się w większości państw Europy, natomiast zasadę drugą w pań­stwach Ameryki Południowej i Ameryki Północnej. Polska stosuje zasadę „prawa krwi".

Kwestia cudzoziemców jest nieco złożona. Żadne państwo nie ma obowiąz­ku wpuszczania cudzoziemców, a więc osób nie posiadających obywatelstwa na swoje terytorium. Może ono zakazać wstępu, może też ustalać warunki, od spełnienia których uzależniona jest zgoda. Jednakże we współczesnym świe­cie ścisłych wielostronnych powiązań i wymiany międzyludzkiej, stwarza się ułatwienia pobytu cudzoziemców w państwie przy zachowaniu określonych rygorów, np. niepodejmowania pracy bez zgody odpowiednich organów pań­stwa pobytu. Państwa zawierają wiele umów międzynarodowych w sprawie ułatwienia pobytu cudzoziemców.

Liczebność ludności państw jest niezwykle zróżnicowana. Na 194 państwa w świecie następującą wielkością ludności legitymują się: do 1 min 52 pań­stwa, od 1 min do 100 min - 132 oraz powyżej 100 min ludności - 10 państw.

W konsekwencji państw o małej liczbie ludności jest 27 proc, średniej 68 proc. i dużej 5 proc.³ W ostatnim półwieczu zwiększała się liczba państw o małej liczbie ludności. Wynikało to bowiem z procesu powstawania państw narodo­wych małych narodów. Związek Radziecki rozpadł się na 15 państw, z któ­rych tylko Rosja i Ukraina są bardziej liczebnymi państwami. Z pozostałych większość są to państwa o małej liczbie ludności.

Proces kształtowania ludności państw przebiegał w ciągu kilku tysięcy lat. W następstwie tego doszło do wykształcenia zróżnicowanych skupisk ludzkich na różnych kontynentach. Na 41 osób przypadających średnio na 1 km² w świe­cie, rejony bardziej rozwinięte zamieszkuje średnio 21 osób, a regiony mniej rozwinięte - 55 osób na 1 km². Dzisiaj gęstość zaludnienia terenów słabiej rozwiniętych jest więc 2,6 raza większa niż regionów bardziej rozwiniętych. Przyrost ludności w krajach słabo rozwiniętych jest zazwyczaj bardzo wyso­ki, a wysoko rozwiniętych stosunkowo mały.

Państwo jest organizacją obejmującą całą ludność na określonym teryto­rium. Różni się ono pod tym względem od przedpaństwowej organizacji ro-dowo-plemiennej, która nie obejmowała niewolników i obcych przybyszów. Przynależność członka społeczności ludzkiej do państwa jest zasadniczo nie­zależna od jego woli. Jednostka ludzka staje się członkiem wspólnoty pań­stwowej w sposób naturalny. Fakt urodzenia przesądza, w większości przy­padków, o przynależności do tego lub innego państwa.

Ludność państwa jest bowiem doniosłym czynnikiem znaczenia organiza­cji państwowej. Wpływa na siłę tej organizacji i stwarza możliwości rozwoju cywilizacyjnego. Wspólnoty państwowe różnie umieją radzić sobie z wyko­rzystaniem czynnika ludzkiego. Przykładem współczesnego i racjonalnego go­spodarowania czynnikiem ludzkim jest Japonia. Pozwoliło to temu państwu na wybicie się do grupy krajów wysoko rozwiniętych ekonomicznie i kulturowo. Przeciwieństwem marnotrawienia czynnika ludzkiego pozostaje Rosja. Zarów­no w przeszłości, jak i współcześnie wielki potencjał ludzki nie jest skiero­wany na kształtowanie i rozwój cywilizacji ludzkiej. Konsekwencją tego sta­nu rzeczy jest odstałość cywilizacyjna i pojawiające się frustracje społeczeństwa tego kraju. Brak racjonalnego spożytkowania czynnika ludzkiego powoduje niekiedy pojawianie się konfliktów społecznych i procesy osłabiania organi­zacji państwowej.

b) Terytorium państwa

Podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego tery­torium. Terytorium państwa jest to obszar geograficzny lub przestrzenna sfe­ra ludzkiej działalności, na którym rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo pań­stwowe. Terytorium jest obszarem podległym suwerennej władzy państwowej.

Sam termin terytorium jest pochodzenia rzymskiego. Rozumienie terytorium państwowego we współczesnym znaczeniu zaczęło się kształtować dopiero w okresie likwidacji rozbicia feudalnego w Europie. Najpierw ograniczało się do lądu. Z biegiem czasu państwa zaczęły wysuwać roszczenia do części mo­rza. W XVIII wieku doszło do wykształcenia pojęcia morza terytorialnego. W początkach XX wieku terytorium państwa objęło też przestrzeń powietrz­ną, a później w połowie naszego stulecia państwa rozciągnęły prawa suweren­ne na szelf kontynentalny.

Państwa od swego powstania wykazywały tendencję do stałego powiększa­nia terytorium. Ekspansje terytorialne były jak gdyby w naturze państwa. Naj­większe ekspansje kolonialne przypadają na okres od XV do XIX wieku i by­ły skierowane na powiększanie terytorium. W następstwie tych procesów doszło do powiększania wielu państw europejskich i rozszerzenia ich władztwa su­werennego.

Terytorium państwa jest niezbędnym warunkiem dla istnienia państwowo­ści. Państwo jest organizacją rozciągającą swe władztwo na określonej prze­strzeni. Występowanie państwa bez terytorium jest niemożliwe. Terytorium odgrywa więc ogromną rolę w dziejach państwa. Wiele konfliktów i wojen miało podłoże terytorialne. Reguły prawa mogą być przestrzegane i stosowa­ne przez podmioty przede wszystkim w obrębie zwierzchnictwa terytorialnego.

Na terytorium należącym do państwa władza państwowa wykonuje prero­gatywy w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Te­rytorium jest także podstawą wykonywania pewnych kompetencji władczych poza jego granicami.

Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrz­nej. Obejmuje fragmenty kontynentów, jak i wysp. Ląd stanowi trzon każde­go terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa jest utożsamiana z tery­torium państwa. Większość państw posiada również terytorium morskie składające się z wód wewnętrznych oraz morza terytorialnego. Istnieją jednak państwa śródlądowe pozbawione dostępu do morza, nie posiadające więc terytorium morskiego. W skład terytorium państwa wchodzi też przestrzeń nad obszarem lądowym i morskim.

Granice państwa są trójwymiarowe: lądowe, morskie i przestrzenne. Grani­ce lądowe przebiegają między dwoma państwami. Granica morska państwa może sięgać 12 mil od linii podstawowej. Zwierzchnictwo terytorialne pań­stwa w przestrzeni powietrznej jest przyjmowane do wysokości sięgnięcia środ­kami techniki obronnej⁴.

W stosunkach między państwami mówi się często o integralności teryto­rialnej lub niepodzielności terytorialnej. Integralność oznacza i sprowadza się do prawa ochrony całości terytorium i jego nietykalności, zakazu uciekania się do stosowania siły i do groźby jej użycia, a także nielegalności nabywania te­rytorium siłą. Państwa Europy podpisując Deklarację Konferencji Bezpieczeń­stwa i Współpracy w Europie w 1975 r. zobowiązały się do przestrzegania in­tegralności terytorialnej w sensie ochrony całości terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, nietykalność poprzez zakaz okupacji woj­skowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich ak­tów przemocy.

Państwo wykonuje na określonym terytorium zwierzchnictwo terytorialne. Zwierzchnictwo terytorialne obejmuje władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, a z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych dzia­łań ze strony innych podmiotów. Konsekwencją zwierzchnictwa jest podpo­rządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. Zwierzchnictwo obejmuje także bogactwo naturalne kraju. Zwierzchnictwo terytorialne oznacza również wy­łączenie działania jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Wyłącze­nie to przejawia się zwłaszcza w monopolu przymusu państwowego i jurys­dykcji oraz organizacji służb publicznych. Na określonym terytorium może istnieć tylko jedno państwo i działać tylko jedna władza najwyższa. Oznacza to nieprzenikliwość terytorium, czyli zakaz wkraczania w przestrzeń władczą państwa bez jego zgody.

Państwa mają zróżnicowane terytorium. Biorąc pod uwagę wielkość tery­torium, świat można podzielić na następujące grupy państw:

- państwa wielkie o powierzchni powyżej 1 min km²

- państwa średnie o powierzchni od 100 tys. do 1 min km²

- państwa małe o powierzchni poniżej 100 tys. km².

Państw wielkich jest 29, czyli 15 proc. na 194 państwa świata.

Państw średnich jest 76, czyli 39 proc.

Państw małych jest 89, czyli 46 proc.

W pierwszej dziesiątce państw wielkich plasują się:

Rosja - 17,1 min km², Kanada - 9,9, Chiny - 9,5, Stany Zjednoczone Ame­ryki - 9,3, Brazylia - 8,5, Australia - 7,7, Indie - 3,3, Argentyna - 2,7, Ka­zachstan - 2,7, Sudan - 2,5 min km².

Wśród średnich państw przykładowo plasują się:

- w Europie: Francja, Hiszpania, Polska, Szwecja, Ukraina,

- w Azji: Bangladesz, Filipiny, Japonia, Turcja, Wietnam,

- w Afryce: Botswana, Ghana, Gwinea, Madagaskar, Tanzania,

- w Ameryce: Chile, Gwatemala, Nikaragua, Paragwaj, Wenezuela.

Wreszcie najmniejszymi państwami świata są: - Andora 453 km², Grenada 344, Malta 316, Maledywy 298, Liechtenstein 157, San Marino 61, Tuvalu 30, Nauru 21, Monako 1,9, Watykan 44 ha⁵.

c) Władza publiczna

Władza publiczna jest nieodzownym atrybutem państwa. Występuje ona w postaci specyficznej organizacji, którą cechuje jak powiada F. Ryszka „zdol­ność do narzucania i egzekwowania decyzji, czyli wpływania na ludzi, by zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany"⁶.

Najważniejszą kwestią dla władzy jest podporządkowanie sobie ludzi na da­nym terytorium, tj. jednostek, jak i wszelkich ich grup. Podporządkowanie to osiąga za pomocą wydawania rozkazów i ich egzekucji w razie potrzeby w dro­dze zastosowania przymusu.

Władza publiczna pojawia się historycznie wtedy, gdy następuje pierwszy podział we wspólnotach ludzkich. Występuje wówczas sytuacja, że jedni pra­gną i mogą narzucać swoją wolę innym, a inni natomiast poddają się tej wo­li. W społeczeństwie pierwotnym władza społeczna względem rzeczy i ludzi w świadomości zbiorowej nie była wyraźnie rozdzielona. Władza i własność oznaczały ten sam stosunek do ludzi lub do rzeczy. Jednej i drugiej strzegła przemoc zbiorowości.

W starożytności zaczyna się dokonywać rozdział między władzą jako sy­nonimem własności i władzą nad wspólnotą ludzką. Monarchie starożytnego Wschodu cechuje jeszcze mocne utożsamianie dwóch typów władzy. Rzymia­nie sformułowali wyraźną konstrukcję teoretyczną władzy nad rzeczami, czy­li własność (dominium) różniącej się od władzy nad ludźmi (imperium). Kon­sekwencją tego podziału były odrębne regulacje prawne w sferze prywatnej (ius privatum) i w dziedzinie publicznej - prawo publiczne (ius publicum).

W średniowieczu utrwala się rozróżnienie między tym, co publiczne i co prywatne w miarę utrwalania władzy monarszej. Jednakże uprawnienia władzy monarchy sięgają w sferę własności prywatnej jego poddanych. Z ty­tułu władzy publicznej przysługują panującemu pewne prawa majątkowe np. wydobywanie surowców. System poddańczy był tak konstruowany, że wład­ca czerpał korzyści z całego podległego mu obszaru, jak gdyby był jego wła­ścicielem.

W dobie nowożytnej wyraźnie zaznacza się podział między władzą w sen­sie publicznym. Podział ten pogłębia się wraz z utrwalaniem prywatnej wła­sności osobistej, a zwłaszcza korporacji publicznych. Władza publiczna staje się reprezentantem „interesów wszystkich". Władza ta przybiera postać wła­dzy powszechnej i abstrakcyjnej. W swoim zachowaniu może żądać od pod­danych każdej ofiary, włącznie z ofiarą życia. Podmiotem tej władzy prokla­muje się „lud" lub „naród" jako zbiorowość zorganizowaną w państwie.

Władza publiczna występuje w postaci zorganizowanej i rozbudowanej struk­turalnie. Uosabia stosunki społeczne między ludźmi i przejawy między nimi w procesie rządzenia i zarządzania. Władza publiczna przejawia się w różne­go rodzaju władzach znanych współczesnemu państwu, z których władza po­lityczna i władza państwowa mają największe znaczenie w procesie działań decyzyjnych. Na tych władzach spoczywa główny ciężar odpowiedzialności za losy wspólnot państwowych i społeczeństwa obywatelskiego.

Powstanie i rozwój organizacji państwowej prowadzi do wyodrębnienia spe­cjalnej grupy ludzi do spełniania określonych funkcji publicznych w społe­czeństwie. W miarę rozszerzania zakresu działania państwa następuje wydzie­lenie sfer działalności państwa, a zarazem wykształcenia oddzielnych organów państwowych. Organy państwowe posiadają strukturę i organizację oraz za­kres działania. Wytworzony ład ustrojowy wynika zarówno z przesłanek ide­owych, jak i pragmatycznych niezbędności racjonalnego działania wymusza­nego przez cywilizację ludzką.

W długim procesie dziejowym wytworzył się podział działań publicznych, który z kolei znalazł wyraz w powołaniu odpowiednich władzy i organów pań­stwowych. W zasadzie wybijają się cztery zasadnicze organy państwowe re­alizujące funkcje władzy publicznej: organy prawotwórcze, organy administra­cyjne, organy sądowe i organy kontrolne. Każdy z tych organów ma określoną organizację i zakres działania oraz odpowiedzialności. W sumie razem speł­niają funkcje przynależne władzy publicznej.

Organy prawotwórcze znamionują się tym, że tworzą prawo w państwie, czyli reguły postępowania władzy publicznej i zachowania obywateli. W pań­stwie demokratycznym pochodzą z demokratycznych wyborów powszechnych, ponoszą odpowiedzialność przed wyborcami i podlegają kontroli opinii pu­blicznej. Działają na zasadzie zarachowania, iż wolę powszechną narodu prze­twarzają w wolę państwową wszystkich obowiązującą. Wola ta wyrażona w ak­tach prawnych odpowiada zaś potrzebom ludzi i wymogom cywilizacyjnym.

Organy administracyjne odznaczają się tym, że realizują reguły stanowio­ne przez organy przedstawicielskie i zarządzają różnymi dziedzinami życia zbiorowego. Administracja obejmuje szeroki zakres służb publicznych od or­ganów rządowych poprzez organy administracji terenowej i administracji sa­morządowej oraz administracji specjalistycznej spełniające różne funkcje oraz służebne w stosunkach między władzą publiczną a społeczeństwem.

Organy sądowe zajmując się rozstrzyganiem sporów prawnych stają na stra­ży ładu prawnego w państwie. Działania tych organów przyczyniają się do przestrzegania norm powszechnie obowiązujących i regulujących stosunki mię­dzyludzkie oraz wymuszania odpowiednich zachowań ludzkich.

Organy kontrolne zajmują się sprawdzaniem wykonywania norm powszech­nie obowiązujących w państwie i wymuszaniem modelowych zachowań orga­nów i funkcjonariuszy publicznych oraz wpływania na odpowiednie zachowa­nie obywateli.

Władza publiczna jest władzą obejmującą wszystkich ludzi w państwie i od­działywującą na wszystkich, ale i wszyscy ludzie wpływają też na postępowa­nie i zachowanie tej władzy. Siła oddziaływania i wpływania zależy od wie­lu różnych zdarzeń i okoliczności zarówno czasowych, jak i przedmiotowych. Charakter władzy ma tutaj decydujące znaczenie.

II. Cechy przymiotne państwa

Państwo wyróżniają charakterystyczne właściwości, które można określić jako cechy przymiotne państwa. Są to: suwerenność państwa i przymus państwa. Cechy te występują i przejawiają się w działaniach państwa. Do­strzeganie tych cech jest ze wszech miar wskazane, gdyż wybijają się ponad inne przejawy działalności państwa. W rozważaniach o państwie zasługują na oddzielne potraktowanie.

a) Suwerenność państwa

Suwerenność państwa jest nieodłączną cechą organizacji państwowej. Su­werenność jest to pojęcie, które oznacza niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami między­narodowymi oraz od wszelkiej władzy wewnątrz państwa. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków społeczeństwa, a także ma zdolność regulowa­nia wszelkich spraw. Tylko państwo dysponuje władzą nadrzędną, nieograni­czoną podmiotowo i przedmiotowo. Wszystkie inne władze organizacji poli­tycznych czy społecznych nie mają uniwersalnego wymiaru, gdyż są ograniczone w swych działania do pewnego kręgu osób i spraw. Spod władzy suwerennej państwa trudno się wydostać. Suwerenność jest zatem wyłącznie atrybutem państwa.

Zasada suwerenności państwa wykształciła się w średniowieczu w rezulta­cie walki o samodzielność monarchów narodowych z ponadnarodowymi ośrod­kami władzy (papiestwo, cesarstwo), a także z odśrodkowymi czynnikami we­wnętrznymi (feudałowie). Stąd suwerenność ma niejako podwójne oblicze. Mówi się o suwerenności zewnętrznej i suwerenności wewnętrznej. Teorię su­werenności władzy państwowej najpełniej wówczas sformułował Jean Bodin

(1530-1596) w fundamentalnym dziele Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Pań­stwo wedle Bodina to „sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne z władzą suwerenną na czele"⁷. Na miano państwa zasługuje zatem tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy, tzn. respek­tuje prawo Boże i naturalne. Państwo jest organizacją publiczną, która wzno­si się ponad rodzinami, stanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie, będące jego fundamentem i wzorcem. Najważniejszą jednak ce­chą każdego państwa jest to, że na jego czele stoi suwerenna władza.

Suwerenność to „główne znamię państwa", to „absolutna i nieustająca wła­dza państwa". Suwerenność jest istotną cechą władzy państwowej. Zapewnia ona absolutną niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz pełną niezawi­słość od poddanych. Suwerenność jest niepodzielna. Głównym przejawem su­werenności, mieszczącym w sobie wszystkie inne jej elementy, jest wyłącz­ność prawodawcza. Jeśli zatem władza państwowa (niezależnie od swojego kształtu, najlepiej monarchiczna) jest faktycznie suwerenna, to do niej i tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa. Kto bowiem posiada wyłącz­ność stanowienia i zmieniania prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności.

W stosunkach zewnętrznych suwerenność oznacza niezależność państwa od innych państw i organizacji międzynarodowych. W istocie sprowadza się to do wyłączności kompetencji do rozstrzygania o swoich sprawach. Państwo mo­że w drodze umowy międzynarodowej zobowiązać się do przestrzegania w swej działalności określonych reguł, a także może też innym podmiotom prawno-międzynarodowym przyznać określone prawa i przywileje. Jednakże wymaga to dobrowolnego i wyraźnego oświadczenia woli państwa. W imieniu państwa mogą występować organy konstytucyjne upoważnione do podejmowania od­powiednich działań (np. głowa państwa, rząd).

Współczesne stosunki międzynarodowe cechuje ścisłe wzajemne powiąza­nie państw. Charakteryzują się zarówno daleko idącą współpracą, jak i rywa­lizacją występującą w różnych formach. Współpraca państw pociąga za sobą pewną zależność partnerów, rywalizacja wymaga zaś uniezależniania się pań­stwa. Treść niezależności jako atrybutu suwerenności państwa sprowadza się do samodzielności w zakresie i stopniu wiązania się z partnerami współdzia­łania w stosunkach międzynarodowych.

W stosunkach między suwerennymi państwami, które tworzą określone związki integracyjne (np. Unia Europejska) występuje współzależność. Suwe­renność jest niewątpliwie obroną odrębności. Współzależność natomiast skła­nia często do poszukiwania rozwiązań o charakterze unifikacyjnym. Suweren­ność jest obroną pewnych wartości tradycyjnych. Współzależności powodują najczęściej potrzebę działań nowatorskich. Suwerenność strzeże „urządzeń" wewnętrznych państwa i wyłączności jego kompetencji. Współzależności do­magają się często przystosowania sfery wewnętrznej w państwie do pewnych standardów międzynarodowych. Dla suwerenności celem nadrzędnym jest in­teres państwa i narodu. Współzależności skłaniają często do przyjmowania in­teresu wspólnego - grupy państw, regionu lub całej społeczności międzynaro­dowej. Suwerenność nie musi być jednak przeszkodą w realizacji wymagań wynikających ze współzależności. Te ostatnie nie muszą prowadzić do pod­porządkowania państw jakiejś woli zewnętrznej.

W stosunkach wewnętrznych suwerenność państwa oznacza zwierzchnic­two władzy państwowej nad wszelkimi innymi ośrodkami władzy społecznej. Jedynie akty organów państwowych nakładają na obywateli obowiązki egze­kwowane z użyciem przymusu. Organy państwowe ustalają lub sankcjonują przedmiot, formę i metody działania wszelkich innych organizacji społeczeń­stwa dopuszczanych do istnienia w granicach państwa.

Poza suwerennością władzy państwowej jako instytucji uosabiającej pań­stwo w rozumieniu globalnej organizacji społeczeństwa, wyróżnia się suwe­renność w obrębie systemu władzy państwowej odnoszącą się do czynnika, który jest w państwie piastunem władzy zwierzchniej, czyli suwerenem. Pia-stun ten decyduje w ostatecznej instytucji o najważniejszych sprawach i upo­ważnia do działania pozostałe organy państwowe. W przeszłości suwerenność przypisywano władcy (królowi lub cesarzowi). Prądy ideowe oświecenia i re­wolucji mieszczańskich wysunęły idee zwierzchnictwa narodu (ludu) urzeczy­wistnianą w republikańskiej organizacji państwa i upowszechnianej w XX wie­ku. W państwach o wielkiej liczbie ludności i olbrzymich terytoriach suwerenność narodu (ludu) może być realizowana przy pomocy przedstawicielstwa politycz­nego. Rolę suwerena sprowadza się do powoływania organów działających w jego imieniu i zgodnie z jego wolą. Natomiast bezpośrednie wykonywanie władzy zwierzchniej państwa możliwe jest sporadycznie w drodze referendum. Referendum praktykuje się w doniosłych sprawach publicznych.

Suwerenność stanowi cenną wartość w realizacji ideałów niezależności pań­stwa i demokratycznej organizacji władzy państwowej. Zasadę suwerenności zapisuje się w aktach konstytucyjnych państwa w dwojakim ujęciu: zasady niezawisłości państwa i zasady zwierzchnictwa narodu. Na organach władzy państwowej, funkcjonariuszach państwowych i obywatelach spoczywa powin­ność realizacji idei suwerenności w życiu publicznym.

Proces realizacji idei suwerenności państw przebiegał od kilku wieków. W XX wieku wystąpiło wręcz ogromne przyspieszenie powstawania państw suwerennych. W pierwszym półwieczu liczba państw z 55 (1900) zwiększyła się do 76 (1947), czyli o 21 nowych państw, a w drugim półwieczu - z 76

(1947) do 194 (1994), czyli o 118 państw⁸. Ponad dwukrotnie więcej państw powstało do niepodległego bytu w XX wieku niż było na początku tego wie­ku. Niewątpliwie jest to gigantyczne przyspieszenie związane z falą emancy­pacji narodów i demokratyzacji stosunków politycznych w poszczególnych państwach w świecie.

b) Przymus państwa

- Prawna i prawnicza wersja przymusu.

Przymusowy charakt. Wł. Państw w trojakim sensie: a/ państ. Posiada rzeczywisty monopol na środki przymusu fizycznego, może wytwarzać sytuacje przymusowe, manipulować cennymi dobrami, dysponuje organizacjami wyposażonymi w śr. Przymusu. B/ w prawne kompetencje do stosow. Przymusu fizycz. Wyposażone są jedynie org. państwowe /stosowany przy naruszeniu prawa jak i przy braku naruszenia. C/ przynależność jednostki do państwa jest przymusowa.

Przemoc jest środkiem przymusu. Wyróżnia się przemoc przeciwko osobie i rzeczy/pośredni przymus/.

Przymus dzieli się na: bezprawny i prawny, który zawiera element przymusu psychicznego /i fizycznego.

Psychiczny /groźba spowodowania określonych następstw , w sytuacji nie zchowania się w sposób pożądany przez oddziałującego, akcentuje się : aby następstwa, którymi grozi oddziałujący były realne /praktyka stosoowania prawa/, bezosobowość przymusu /oddziałuje przez normy/. Sytuacje przymusu są subiektywnymi- prawo ich nie stwarza, lecz kształtuje warunki powstania. Rozróżnia się zagrożenie bezpośrednie /w aktualnych procesach motywacyjnych-policja i pośrednie /kształtując postawy/.

Fizyczny pozbawienie jednostki faktycznej możliwości pokierowania swoim zachowaniem - jest legalny, wynika z norm. Można powiedzieć, że przymus jest legalny, a przemoc nielegalna.

Prawnicze określenie przymusu obejmuje:

• groźby zawarte w normach, z intencją wytworzenia u adresatów sytuacji przymusu psych. - realizację groźby /przymus fizyczny/

Wyróżnia się przymus formalny /legalny i potencjalny charakter, bezosobowość, przewidywalność/ i faktyczny /aktualizacja, indywidualizacja i konkretyzacja, eskalacja przymusu, dolegliwość/

2. Przymus formalny Należy wcześniej przedstawić relacje pomiędzy obowiązkiem, sankją i przymusem

Pojęcie sankcji Prawo administracyjne incydentalnie odwołuje się do terminu sankcja. Wiąże się z obowiązkiem świadczenia. Sankcje nie dotyczą norm generalnych lecz indywidualnych decyzji. Traktowane jako sankcje środki przymusu są przeważnie sankcjami egzekucyjnymi. Cel kompensacyjny.

Egzekucyjne na zewnątrz, służbowe i dyscyplinarne do wewnątrz kary administracyjne, administracyjne kary pieniężne. Niektórzy uważają, że całe prawo procesowe jest sankcją prawa materialnego, ponieważ służą dorealizacji sankcji w prawie materialnym. Współzależność między sankcjami a obowiązkami prawnymi. Sankcje są zapowiedzią negatywnych konsekwencji niewypełnienia obowiązków prawnych. /zapowiedzią przymusu/.

Omówić rodzaje sankcji. Podział norm ze względu na sankcję.

Obowiązek - sankcja - przymus. Prawnicza konstrukcja sankcji zakłada alternatywę : spełnienie obowiązku -brak sankcji, niespełnienie -zastosowanie sankcji .Relacje między przymusem a sankcją Nie każde zagrożenie, czy użycie przymusu stanowi konsekwencję naruszenia obowiązku np. przymusowe wywłaszczenie, izolacja chorych.

Normatywnie wyróżnione sytuacje przymusowe

A/ Dobra prawne naruszone /materialnychn niematerialnych wartości formalnych/ a przymus ma charakter sankcji

B/ dobra prawnie chronione zostały naruszone, a przymus nie ma charakteru sankcji. / leczenie przestępcy

C/ Dobra prawnie chronione nie zostały naruszone a przymus prawny nie jest sankcją /szczepienia, okazanie biletu, wywłaszcenie, obowiązki zw. z ochroną środowiska/.

3. Przymus prawny jako zjawisko realne. Wymiar realny psychospołeczny

Przymus prawny jest instrumentem kontroli społ. Oddziałujący za pośrednictwem prawa. Prawo jako regulacja stos. społ. Oparta na prawnych obowązkach, stanowiązych instrument do manipulowania ludzkimi zachowaniami, chroni sferę wolności realizuje cele i ustala standardy zachowania. Biorąc pod uwagę te funkcje, można wymienić 3 kategorie obowiązków: a/obowiązki korelatywne -są sprzężone z uprawnieniami /w Konstytucji, prawa cywilnego nie są bepośrednio sankcjonowane, lecz pośrednio przez konkretyzację b/ Obowiązki standardy -wiążą się z ochroną sfery wartości moralnych /życie, zdrowie itd./ -sprzężone z sankcjami karnymi.

C/ obowiązki instrumentalne -skuteczny instrument realizacji zamierzonych celów i sterowania zachowaniami ludzkimi -sankcje adm i egzekucji adm.

Przymus jako środek kontroli społecznej wplywającej na zachowania ludzi

Przymus prawny jako środek rozwiązywania konfliktów W prawi publicznym -zakazy, nakazy/ zawiera element przymusu, prawo prywtne uprawnienia i wolności/ element zgody.

4. Granice przymusu prawnego.

Granice prawa. - wszystko to co ogranicza działalność normodawcy, a tym samym wyznacza określony obszar funkclonowania systemu prawa.

Kryteria zakreślające ten obszar : stopień skuteczności prawa, realizacja ideałów i oczekiwań, zgodność z przyjętymi wartościami /cele i wartości prawnie chronione/, samoograniczanie systemu prawa, realizacja prawa natury prawnomiędzynarodowe standardy, standardy Unii europejskiej, czynniki ekonomiczne /w jakom zkresie stać państwo na ochronępraw i wolności jednostki Na granice prawa wplywają normy pozaprawne

Kryteria mają polityczne kulturowe i psychologiczne uwarunkowania.

Granice prawa a granice przymusu prawnego. 4 aspekty granic władzy przymusowej: władza do zmuszania, do powstrzymywnia, do zastępowania powiności jednych wobec drugich, władza do karania.

W sferze normatywnej granice prawa wyznaczają granice prawnego przymusu.

Granice przymusu prawnego zrelatywizowane do kręgu adresatow pierwotnych i wtórnych. OMÓWIĆ KONCEPCJĘ NORM SPRZĘŻONYCH.

Adresaci pierwotni -podmioty, którym normy wyznaczaja okeślone sposoby powinnego zachowania oraz przewidują konsekwencje zachowań przeciwnych

Adresaci wtórni /kontrolerzy i wykonawcy prawa / organy orzekające/.

Warunki określające stosowanie i wykonywanie przymusu.

/orzeczenie musi być skazujące, prawomocne i niekiedy wykonalne.

Wykonywanie przymusu administracyjnego, odmiennie niż sądowego, wynika z decyzji oraz bezpośrednio z norm prawa adm. materialnego. Przymus zależny, czy adresat pierwotny spełni dobrowolnie obowiązki.

Środki przymusu w procesie stosowania i wykonywania prawa.

Środki w procesie stosowania prawa. Środki przymusu procesowego. Warunki: aby zastosowano właściwy środek, nadające się do realizacji celu, spośród tych środkow wybrać taki , który najmniej ingeruje w sferę praw obywatelskich, aby zastosowany środek nie spowodował szkód nieprororcjonalnych do skutku. To zakreśla granice stosowania przymusu procesowego. Środki przymusu nieprocesowego /prewencyjne i środki w sytuacji naruszenia obowiązków przez adresatów pierwotnych -podlegają konkretyzacji i indywidualizacji/.

Reasumując granice stosowania i wykonywania przymusu: prawa człowieka, obrona społeczna, czynniki polityczne, koszty ekonomiczne, efektywność przymusu.

Legitymizacja przymusu - usprawiedliwienie przymusu

Należy odróżnić:

A/ Legitymizację przemocy / włądza ponad prawemi tworzy prawo oparte na przemocy prawnej, a czsem bezprawnie /rozpędzenie legalnej demonstracji

B/ Legitymizację przymusu prawnego

C/Legitymizację instytucji przymusu

D/ Legity. konkretnych aktów stosowania przymusu prawnego. Na poziomie tworzenia i stosowania prawa

- Przymus państwa

Przymus jest immanentną cechą państwa jako organizacji politycznej spo­łeczeństwa. Państwo nie może się obyć bez przymusu. Władza publiczna jest w stanie wypełniać zadania przypisane jej przez grupy rządzące, gdy zostaje wyposażona w środki przemocy i przymusu. Przymus łączy się z wymusza­niem posłuchu jednostek ludzkich i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej⁹. W ustroju rodowym ludzie przejawiali posłuszeństwo w stosunku do przełożonych na zasadzie szacunku do najniższego naczelnika rodu. Z powstaniem państwa zmienia się sytuacja między władzą a ludźmi. Wymuszenie posłuszeństwa staje się możliwe w drodze stosowania przymusu przez władzę publiczną. Autorytet władzy publicznej zależy więc od stosowa­nia przymusu. Utrzymanie posłuszeństwa wśród ludzi i łagodzenie konfliktów społecznych oraz przestrzeganie reguł współżycia społecznego odbywa się za sprawą przymusu państwa.

Przymus występuje w każdym typie państwa i formie rządzenia. Nasilenie przymusu zależy już od charakteru państwa i metod sprawowania władzy pu­blicznej. Państwo totalitarne i autorytarne stosuje brutalne środki przymusu państwowego. Środki przymusu stosuje się zarówno do zbiorowości ludzkiej (np. tłumienie manifestacji), jak i jednostek ludzkich (zatrzymywanie i prze­trzymywanie w więzieniach). Państwo demokratyczne stosuje także środki prze­mocy, ale stara się o zachowanie działań w ramach legalizmu prawnego i li­czenia się z ideałami humanitaryzmu. Oddzielną kwestią jest stosowanie przemocy w okresach nadzwyczajnych np. w rewolucji. Wówczas przymus na przejawy brutalnej przemocy bez zachowania pozorów legitymistycznych i ry­gorów humanitarnych.

Przymus państwa wiąże się ze swoistą sytuacją nacisku organów państwo­wych lub ich funkcjonariuszy, w której ulega naruszeniu wolność decyzji wo­li człowieka. Naruszenie to wystąpi w zakresie zdolności podjęcia lub reali­zacji tej decyzji, a także w sferze motywacyjnych procesów kształtujących te decyzje. Przymus państwa przejawia się w stanowieniu i stosowaniu zespołu środków oddziaływania organów państwowych, mających na celu zapewnie­nie realizacji prawa, a więc takich środków, jak pozbawienie wolności życia, pozbawienia pewnych praw (np. wykonywania zawodu), nałożenia grzywny, zmuszenia w drodze egzekucji sądowej do spełnienia określonych obowiąz­ków (np. zapłacenia podatków) czy też unieważnienia dokonanych aktów praw­nych (małżeństwa np. w przypadku bigamii).

Za podstawowe środki praktykowane przymusu państwa uważa się prze­moc oraz groźbę. Przemoc łączy się z oddziaływaniem środkami fizycznymi, które uniemożliwiają lub przełamują opór zmuszonego człowieka. W ten spo­sób niedopuszcza się do powstania lub wykonania jego decyzji woli. Groźba zaś jest formą oddziaływania na osoby przez wzbudzenie obawy przed zda­rzeniem przyszłym, ocenianym negatywnie przez te osoby. Groźbę wyrażają najczęściej określone przepisy aktów prawnych (np. kodeks karny). Uciekanie się do środków przymusu ze strony organów państwowych pozwala państwu na wymuszenie określonego zachowania obywateli przewidzianego prawem i zapewnienie pożądanego ładu społecznego.

W celu stosowania przymusu państwa powołuje się specjalne organy pań­stwowe, stale i jawnie działające, w postaci policji, prokuratury, sądów, ad­ministracji publicznej działających w dziedzinie stosunków wewnętrznych i od­działy zbrojne działające w dziedzinie stosunków zewnętrznych. Organy państwowe mają prawnie przyznaną zdolność pozbawiania majątku i wolno­ści osobistej, a nawet życia, jeśli ktoś odmawia posłuszeństwa przepisom pra­wa i decyzjom organów państwowych. Przymus fizyczny, gospodarczy, a na­wet kulturowo-psychologiczny stosują ludzie zawodowo wyspecjalizowani w aparacie państwowym.

Prawo i przewidziane w nim sankcje za jego naruszenie przewidują środki przymusu. Prawo jako zbiór norm postępowania i zachowania ludzkiego wska­zuje, co jest zakazane i niedozwolone, oraz co grozi w razie nie dostosowa­nia się do przepisów prawa. Sankcje przewidziane w aktach prawnych świad­czą o przymusowym obowiązywaniu przepisów stanowionych lub uznawanych przez państwo. Decyzje wykonawcze (np. wyroki sądowe) są formą stosowa­nia przymusu wobec osób i organizacji. Prawo karania nieposłuszeństwa jest związane z egzekwowaniem obowiązku bycia posłusznym członkiem społe­czeństwa.

Organy państwowe stanowią prawo wyłączności dysponowania środkami przymusu fizycznego. Celem tego rozwiązania prawnego jest pełna wyłącz­ność (monopol) stosowania siły fizycznej wobec ludzi, tak aby uniemożliwić samosądy ludzi na innych osobach, akty zemsty osobistej lub rodowej albo bezprawne stosowanie przymusu fizycznego przez inne organizacje. Organy państwowe nie godzą się na to, by dobrowolne związki obywateli lub poszcze­gólne osoby stosowały przymus fizyczny. Na ogół organy państwowe aktyw­nie zwalczają takie stosowanie przymusu przez własne organy przymusu (np. policja zwalczająca wojny gangów przestępczych, które same wydają i wyko­nują wyroki śmierci)¹⁰.

Zakres prawa stosowania przymusu fizycznego przez osoby prywatne, z które­go korzystały warstwy uprzywilejowane w dziejach państwa, był stopniowo ograniczany. Właściciel niewolnika miał prawo karać go fizycznie, a nawet za­bić. Właściciel ziemski w feudalizmie, w skromniejszym już zakresie, mógł sto­sować przymus fizyczny i czynił to także w imieniu władzy państwowej, a nie tylko w swoim własnym. W kapitalizmie, mimo rozległych obszarów przymu­su ekonomicznego nastąpiła pełna monopolizacja uprawnionego stosowania przy­musu fizycznego przez organy państwowe, a gwarancje prawne chroniące oby­wateli przed nadużyciami władzy przez funkcjonariuszy policji i administracji publicznej zostały znacząco rozbudowane. Mimo istnienia konfliktów społecz­nych, indywidualne wymierzanie sprawiedliwości jest stopniowo eliminowane.

Państwo prawne, stosując przymus i odbierając innym prawo jego stosowa­nia, zadaje cierpienia, które są jednak uzasadnione przez wyrządzone zło zaś przymus ten jest kontrolowany przez prawo i opinię publiczną.

4. Ogólny pogląd na państwo

Wiele jest określeń państwa. Każde z nich podkreśla pewne elementy cha­rakterystyczne dla państwa. Nie wskazują one jednak na wszystkie istotne ce­chy każdego państwa podnoszone w rozważaniach o państwie¹¹. Jednoznacz­nie trudno stwierdzić czy jest możliwe w ogóle w krótkiej definicji wymienienie nawet większości istotnych cech państwa. Nie siląc się na uniwersalistyczne potraktowanie państwa, można sformułować następujące określenie państwa.

Państwo jest wspólnotą polityczną, naczelną, teryto­rialną, służebną i suwerenną.

Państwo jest wspólnotą polityczną, tzn. zespoleniem ludzi na określonym terytorium i pod wodzą władzy publicznej zajmującą się sprawami publiczny­mi społeczeństwa dotyczącymi wszystkich ludzi danego kraju. Wspólnota ta jest pewnym organizmem społecznym i układem stosunków społecznych, w ra­mach którego kształtuje się konstrukcja normatywna i wytwarza się układ zra­cjonalizowanych zachowań ludzkich.

Państwo jest prawnie ukształtowaną wspólnotą, na podstawie odpowiednich aktów prawnych, które określają rolę państwa, funkcje państwa, strukturę i or­ganizację państwa oraz układ stosunków między państwem a obywatelami.

Wspólnota polityczna nastawiona jest na rządzenie sprawami publicznymi. Dla­tego też tworzy odpowiednio rozbudowany aparat składający się z zespołu lu­dzi, którzy pozostają na usługach tej wspólnoty. Ludzie aparatu państwowego rządzą w imieniu państwa i na jego rachunek. Rządzenie obejmuje całe spo­łeczeństwo. Sprowadza się ono do stanowienia reguł postępowania funkcjona­riuszy państwowych i zachowania obywateli, oraz wykonywania podejmowa­nych decyzji publicznych i rozstrzygania spraw spornych w stosunkach między ludźmi. Przedmiot i zakres działania organów państwowych w imieniu pań­stwa jest więc niezwykle wydłużony oraz niebywale doniosły.

Państwo jest wspólnotą naczelną społeczeństwa danego kraju. Obejmuje ona całe społeczeństwo kraju i wszystkie w nim występujące wspólnoty ludz­kie. W tym sensie jest wspólnotą zespalającą wszystkie inne wspólnoty, a mia­nowicie: wspólnoty rodzinne, wspólnoty samorządowe, wspólnoty regionalne, wspólnoty wytwórcze, wspólnoty kulturowe, wspólnoty interesów, wspólnoty wyznaniowe itp. Wspólnoty te tworzą ludzie zamieszkali na terytorium ozna­czonym granicami państwa.

Przynależność członka danego społeczeństwa do wspólnoty politycznej jest w zasadzie niezależna od jego woli. W przypadku wielu innych wspólnot jest podobnie, ale nie we wszystkich. Organizacja wspólnoty naczelnej ma wiele wspólnego z organizacją innych wspólnot np. występowanie norm za­chowania czy władzy wspólnoty, ale zaznaczają się też znaczne różnice w za­kresie i metodach działania.

Państwo jest wspólnotą terytorialną w tym rozumieniu, że obejmuje lud­ność osiadłą na określonym terytorium. Kryterium przynależności do danej wspólnoty politycznej jest znajdowanie się na danym terytorium. Nie wcho­dzi w rachubę przynależność do rodu czy grupy etnicznej. Państwo zachowu­je wyłączność do danego terytorium. Nie może więc być równocześnie to sa­mo terytorium domeną działania dwóch lub więcej państw. Posiadanie terytorium stanowi przesłankę rozwinięcia organizacji państwowej i umiejscowienia dzia­łań organów państwowych oraz podziału spełniania funkcji publicznych.

Wspólnoty polityczne są bardzo przeczulone na tle niezawisłości terytorial­nej i samodzielności decyzji w stosunku do swojego terytorium. Internacjona­lizacja stosunków międzynarodowych wymusza dopuszczanie wspólnoty unij­nej do wspólnego rozstrzygania spraw terytorialnych.

Państwo jest wspólnotą służebną w stosunku do społeczeństwa. Służebność ta przejawia się w działaniach organów państwowych w zakresie zapewnienia bezpiecznego współżycia ludzi wewnątrz państwa i w stosunkach z innymi państwami oraz przejawianiu troski o dobro wspólnoty. Odpowiednio do tego organy państwowe stwarzają warunki rozwijania działania różnych wspólnot ludzkich i jednostek ludzkich, a także zapewnienia ochrony przed niekorzyst­nymi wpływami pojawiającymi się z zewnątrz dla wspólnoty politycznej.

Państwo jest też wspólnotą preferującą określone grupy społeczne, które tworzą elitę rządzącą i wywierają decydujący wpływ na procesy rządzenia. W dziejach państwa zmieniały się elity rządzące i wraz z nimi preferencje grup społecznych. Jednakże pewne kwestie zawsze pozostają w centrum za­interesowania państwa. Należą do nich sprawy bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego oraz rozwiązywania konfliktów społecznych.

Aktywność służebna państwa to działania zarówno ochronne, jak i stwarza­jące warunki rozwijania wytwórczości, a także zapewnienia harmonijnego współżycia społecznego.

Państwo jest wspólnotą suwerenną w sensie nieuznawania nad sobą in­nej wspólnoty wyższej i przyjmowania zasady niezależności postępowania w procesie podejmowania decyzji. Na terytorium działania podporządkowuje sobie wszelkie wspólnoty i organizacje społeczne. W rozumieniu genetycznym jest wspólnotą samoistną, a nie wspólnotą pochodną od jakiejś wyższej wspól­noty. W działaniu przejawia niezależność w granicach respektowania dobra wspólnego i potrzeb społecznych. Nie znaczy to, że nie liczy się z innymi wspólnotami i organizacjami społecznymi. Jednak sama podejmuje niezależ­ne decyzje w kwestii spraw publicznych, po uzwględnieniu interesów i po­trzeb społecznych oraz możliwości realizacyjnych.

W stosunkach z innymi wspólnotami politycznymi przejawia niezależność de­cyzyjną, ale coraz częściej musi się liczyć ze współzależnością interesów państw i narodów oraz koniecznością wzajemnego układania współżycia w świecie.

---