System partyjny
i partie polityczne w Polsce

(1989 - 2004)

Tomasz Frankowski

Spis treści:

• Transformacja ustrojowa

Z transformacją ustroju w Polsce związany jest Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”. Narodził się on w czasie strajków w 1980r. Po zdelegalizowaniu w 1981r. nie zaprzestał działalności. Gdy w 1988r. przez Polskę przeszły kolejne fale strajków władze zmuszone były do rozpoczęcia rozmów z opozycją - reprezentowaną przez formacje typu forum: „Solidarność”. Rozpoczęły się obrady Okrągłego Stołu ( 6 lutego do 4 kwietnia 1989r.). Ustalono, że NSZZ „Solidarność” zostanie ponownie zalegalizowany, na 4 czerwca wyznaczono datę kolejnych wyborów do parlamentu. Obok istniejącego dotąd sejmu zostanie wybrany również senat - w wyborach mających całkowicie demokratyczny charakter. Wybory do sejmu były limitowane. Parlament wybierał prezydenta i powoływał rząd.

Wybory przyniosły sensację: „ludzie Wałęsy odnieśli miażdżące zwycięstwo we wszystkich okręgach wyborczych, w których startowali. Wielu wybitnych działaczy komunistycznych nie zdołało doprowadzić do tego, aby ich ponownie wybrano - nawet tam gdzie byli jedynymi kandydatami”. Wybrany przewagą jednego głosu komunistyczny prezydent, Wojciech Jaruzelski, w sierpniu 1989r. wezwał solidarnościowego intelektualistę, katolickiego publicystę, Tadeusza Mazowieckiego do utworzenia rządu. Był to pierwszy niekomunistyczny gabinet w powojennej historii Polski. Partia komunistyczna w Polsce poddała się eutanazji.

Po wyborach czerwcowych w 1989r. rozpoczął się proces przechodzenia od systemu hegemonii jednej partii - Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i jej koncesjonowanej współpracy ze Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym oraz Stronnictwem Demokratycznym w kierunku wielopartyjnego systemu rywalizacyjnego.

• Cechy systemu partyjnego w latach 1991-2001

W 1991 odbyły się pierwsze wolne wybory do sejmu. Od tego czasu trzykrotnie zmieniła się ordynacja wyborcza. Jest to rekord w skali Europy Środkowo - Wschodniej. Do zmian w ordynacji wyborczej doszło w 1991, 1993 i 2001r. Przez te lata nie zmienił się sposób wyboru kandydatów do senatu - formułą wyborczą jest pluralistyczny system wyborczy (większości zwykłej). W wyborach do sejmu obowiązuje proporcjonalny system wyborczy. Zmieniała się metoda podziału mandatów, liczba okręgów wyborczych. W 1991r. obowiązująca metodą podziału głosów była zmodyfikowana metoda Sainte - Laguë: Hare'a - Niemeyera. Istniała lista krajowa z której do sejmu wchodziło 69 parlamentarzystów. Nie było ustalonej klauzuli wyborczej. Po tych wyborach w Polsce ukształtował się system partyjny partii małych. Żadnej z partii nie udało się przekroczyć progu 15% głosów wyborczych. Najsilniejsza partia, Unia Demokratyczna otrzymała poparcie 12,3% elektoratu, kolejna w rankingu partia - SLD - 12% (11.99%). Poza tymi dwiema partiami, żadna nie przekroczyła progu 10% głosów. Dwie największe partie nie zdobyły razem nawet 25% głosów, co jest rekordowo niskim osiągnięciem na tle pozostałych krajów Europy Środkowo - Wschodniej. Weszły wtedy do parlamentu partie o tak ciekawych nazwach jak: Polska Partia Przyjaciół Piwa czy Partia X. Do parlamentu weszły 24 komitety wyborczych

Ordynacja wyborcza zmieniła się w 1993 r. i obowiązywała także w wyborach w 1997r. Pozostała lista krajowa. Zmieniła się metoda podziału mandatów na d'Hondta, zwiększyła się liczba okręgów wyborczych (z 37 do 52), pojawiła się także klauzula wyborcza: 5%, 8% dla koalicji i 7% dla listy ogólnokrajowej. Ten system wyborczy powodował dość znaczną deformację woli wyborców. Efektem nadreprezentacji partii dużych, kosztem mniejszych była redukcja efektywnej liczby partii politycznych. Zwiększyły się przez to szanse na wyłonienie efektywnej większości rządzącej. Proces koncentracji systemu partyjnego zauważalny był w wynikach wyborów z 1993r. Największa partia - SLD zdobyła ponad 20% głosów, a dwie największe partie zebrały razem prawie 36% głosów.

W 2001r. zrezygnowano z listy ogólnokrajowej. Pozostała klauzula wyborcza, ale metoda podziału mandatów zmieniła się na zmodyfikowaną Sainte - Laguë. W wyborach z 23 września 2001r. partie wchodzące do parlamentu uzyskały następujące poparcie wyborców: SLD-UP 41%, PO 12,7%, Samoobrona 10,2%, PiS 9,5%, PSL 9%, LPR 7,9%.

W okresie transformacji systemowej polski system partyjny był w znacznym stopniu nieustabilizowany. Wpływały na to następujące cechy:

1. Duża liczba partii politycznych. Zaobserwować można jednak tendencję do zmniejszania się liczby partii politycznych. Do wiosny 1997r. zarejestrowano około 270 partii politycznych. Obecnie zarejestrowanych jest prawie trzykrotnie mniej partii.

2. System wyborczy (opisany powyżej)

3. Poparcie dla najsilniejszych partii politycznych było relatywnie niskie. Utrudniało to stworzenie stabilnego rządu.

4. Po kolejnych wyborach system partyjny w Polsce wykazywał pewne podobieństwa do równych modeli. Po pierwszych wolnych wyborach do modelu śródziemnomorskiego: dwa bloki partii (nie lewicowe i prawicowe, a postkomunistyczne i postsolidarnościowe). Po wyborach w 1997r podobny był do modelu Beneluksu: trzy najważniejsze siły polityczne - chrześcijańscy demokraci (AWS), socjaldemokraci (SLD), liberałowie (UW). Po ostatnich wyborach system Polski zbliżył się do modelu skandynawskiego: dominacja socjaldemokratów i blok pozostałych partii niesocjalistycznych.

5. Wyborcy często zmieniali swoje preferencje polityczne - poziom płynności poparcia dla partii politycznych był wysoki.

6. Częste zmiany formuły organizacyjnej. Polskie partie często ulegają rozłamom, łączą się w nowe struktury.

• Typologie partii politycznych w Polsce

Najczęściej spotykane typologie partii politycznych w latach 90:

• wg kryterium genetyczno - programowego

1. partie postpeerelowskie - wykazują ciągłość organizacyjno - personalną z ugrupowaniami istniejącymi w PRL np. SdRP, SD, PSL

2. partie postsolidarnościowe - wyłoniły się z ruchu solidarnościowego w wyniku tzw. „wojny na górze”. Wykazywały tendencje do dalszej dezintegracji ale niekiedy odwoływały się do „wspólnych korzeni” np. Porozumienie Centrum, Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna, Forum Prawicy Demokratycznej, a następnie Unia Demokratyczna

3. partie wywodzące się z pozasolidarnościowej opozycji antykomunistycznej np. KPN, UPR, Zjednoczenie Chrześcijańsko - Narodowe

4. partie historyczne - partie nawiązujące nazwą i (lub) programem do ugrupowań istniejących przed okresem „realnego socjalizmu” np. PSL, PPS, Stronnictwo Pracy, KPN

5. partie nowe - powstały na podstawie nowych podziałów socjopolitycznych

• wg kryterium ideologiczno - programowego

1. lewica np. SLD, UP

2. centrum np. PSL, UW

3. prawica np. LPR, UPR, Zjednoczenie Chrześcijańsko - Narodowe

• wg kryterium zasadniczych nurtów ideologicznych (w części wymienione partie już nie istnieją)

1. komunistyczne np. Związek Komunistów Polskich „Proletariat”, Komunistyczna Partia Polski (Kazimierza Mijala)

2. lewicowo - liberalne np. PPS, Polska Partia Zielonych, Demokratyczna Unia Kobiet

3. socjaldemokratyczne np. SdRP, SLD, UP, Krajowa Partia Emerytów i Rencistów

4. liberalne np. Unia Demokratyczna, UW, PO

5. agrarne np. PSL, Stronnictwo Ludowo - Chrześcijańskie, Przymierze dla Polski

6. chrześcijańsko - demokratyczne np. Stronnictwo Pracy, Porozumienie Centrum

7. niepodległościowe np. KPN, ROP, Ruch Katolicko - Narodowy

8. konserwatywne np. UPR, Zjednoczenie Chrześcijańsko - Narodowe

9. narodowe np. Stronnictwo Narodowe, Front Polki, Porozumienie Polskie

• zasadniczych stereotypów doktrynalnych

1. liberalnych np. Unia Wolności, PO

2. konserwatywnych np. Porozumienie Centrum, ROP, RS AWS, LPR, PiS

3. socjaldemokratycznych np. SLD, UP, SdPL

• Niektóre partie polityczne w Polsce

Kryterium doboru poniżej wymienionych partii politycznych jest ich obecna relewantność, obecność w parlamencie. W przypadku Unii Wolności przesądził jej dobry wynik w wyborach do PE.

1. Socjaldemokracja Polska

Partia założona 26 marca 2004 r. przez część działaczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej, niezadowolonych z sytuacji w SLD oraz działań jego kierownictwa. Program polityczny partii to m.in. zasady solidarności społecznej, państwo opiekuńcze, obrona praw pracowniczych, państwo neutralne światopoglądowo, tolerancja światopoglądowa, równy status kobiet i mężczyzn, szacunek i akceptacja dla mniejszości, wsparcie dla kultury narodowej. Liderem jest Marek Borowski.

2. Sojusz Lewicy Demokratycznej

Koalicja polityczna utworzona w 1991r. przez kilkadziesiąt lewicowych partii politycznych, w 1999r. przekształcona w jednolitą partię polityczną. Wcześniej SLD tworzyły 33 podmioty polityczne. SLD określa się jako partia lewicowa, nawiązująca do „tradycji poleskiego i międzynarodowego ruchu socjalistycznego”. Na czołowym miejscu w programie SLD znalazła się nowoczesna edukacja i informatyzacja, także likwidacja bezrobocia m.in. poprzez budowę dróg i autostrad, korzystna integracja Polski z Unią Europejską. W 2001r. koalicja SLD-UP wygrała wybory osiągając 41% poparcia. Po serii afer związanych z tą partią traci poparcie społeczne. Z SLD odeszła grupa członków związanych z Markiem Borowskim, który stworzył Socjaldemokrację Polską. W sierpniu 2002r. SLD liczyło 115 tys. członków. Przewodniczącym partii jest Józef Oleksy, a sekretarzem generalnym Marek Dyduh.

3. Unia Pracy

Partia utworzona w 1992r. przez środowiska „lewicy solidarnościowej”. Główne kategorie programu politycznego UP to: wolność, demokracja, społeczna sprawiedliwość, równość szans, efektywność ekonomiczna, ludzka solidarność, obywatelska samorządność, tolerancja i poszanowanie praw mniejszości. Od porażki wyborczej w 1997r. do wyborów startuje w koalicji z SLD. W 2002r. liczyła 7 tys. członków.

4. Polskie Stronnictwo Ludowe

Partia powstała w 1990r., nawiązuje jednak do ponad stuletniej tradycji ruchu ludowego. Ideologią PSL jest współczesna wersja agraryzmu uzupełniona o wartości chrześcijańskie i społeczną naukę Kościoła. Jest partią centrową zdolną tworzyć koalicje rządzące z prawicą i lewicą. W programie PSL eksponowane jest przywiązanie do demokracji parlamentarnej, do gospodarki rynkowej z elementami interwencjonizmu państwowego. PSL w latach 90 liczyło od 200 do 140 tys. członków.

5. Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej

Partia polityczna utworzona w 1992r. Od początku jej niekwestionowanym przywódcą jest Andrzej Lepper. Początkowo ugrupowanie stawało w obronie interesów rolników, później zaczęło odwoływać się do wszystkich niezadowolonych grup społecznych. Samoobrona opowiada się przeciwko uzależnieniu Polski od międzynarodowych organizacji finansowych. Domaga się oddłużenia całej gospodarki. W wyborach parlamentarnych w 2001r. Samoobrona odniosła sukces zdobywając 10,2% głosów. Sukcesem były także ostatnie wybory samorządowe.

6. Unia Wolności

Powstała w 1994r. w wyniku połączenia Unii Demokratycznej oraz Kongresu Liberalno - Demokratycznego. Główne cele programowe to umacnianie polskich instytucji demokratycznych, społeczeństwa obywatelskiego i rządów prawa, doprowadzenie do końca reformy polskiej gospodarki pojmowanej jako społeczna gospodarka rynkowa, integracja Polski z jednoczącą się Europą. W partii obowiązuje zakaz tworzenia frakcji. UW jako partia centrum uważana była za ugrupowanie pivotalne. Z uwagi na swój program była partnerem do zaakceptowania w ramach koalicji centroprawicowych jak i centrolewicowych. Po wyborach w 1997r. wraz z AWS tworzyła koalicję rządową. W 2000r. UW wyszła z koalicji. Dużym osłabieniem potencjału partii okazało się wyjście z UW liberałów związanych z Donaldem Tuskiem. W wyborach w 2001r. UW uzyskała tylko 3,1% głosów i nie weszła do parlamentu. Wybory samorządowe okazały się całkowitą klęską i przyspieszyły proces dezintegracji partii. Sukcesem okazały się dla UW wybory do PE. Po roku 2001 UW liczy ok. 10 tys. członków. Przewodniczący UW to Władysław Frasyniuk. Przybudówką młodzieżową jest Młode Centrum.

7. Platforma Obywatelska Rzeczpospolitej Polskiej

Utworzona w styczniu 2001r. przez Andrzeja Olechowskiego, Macieja Płażyńskiego i Donalda Tuska z udziałem głównie byłych członków UW, RS AWS, SKL. Zarejestrowana jako partia w 2002r. PO eksponuje w swoim programie wartości konserwatywno - liberalne. Popiera m.in. podatek liniowy, zniesienie przepisów utrudniających rozwój przedsiębiorstw, bezpośrednie wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów. Deklaruje przywiązanie do wartości liberalnych w sferze gospodarczej oraz konserwatywnych w sferze aksjologicznej. Po wyborach w 2001r. PO stała się największym klubem opozycyjnym. Deklaruje posiadanie 28 tys. członków, a także 180 tys. zarejestrowanych sympatyków. Młodzieżówką jest Stowarzyszenie Młodzi Demokraci.

8. Prawo i Sprawiedliwość

Ugrupowanie utworzone w 2001r. tworzące swoją pozycję wokół popularności Lecha Kaczyńskiego, ministra sprawiedliwości w rządzie Jerzego Buzka. PiS dąży do oczyszczenia polskich elit, zaostrzenia kodeksu karnego, przywrócenia kary śmierci, uporządkowania finansów publicznych, ochrony polskiego rynku, rozwoju budownictwa mieszkaniowego dla niezamożnych rodzin. Prezesem partii jest obecnie Jarosław Kaczyński.

9. Liga Polskich Rodzin

Ugrupowanie powstało w 2001r. jako koalicja mniejszych partii. Odwołuje się do wartości narodowych i patriotycznych. Do głównych celów politycznych LPR należą: obrona suwerenności gospodarczej i politycznej Polski, ochrona rodzinnej produkcji, handlu i usług, ograniczenie wpływu obcego kapitału, zmniejszenie kosztów funkcjonowania państwa. LPR była przeciwna wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. W maju 2002 LPR miała około 12 tys. członków. Prezes Zarządu Głównego LPR to Marek Kotlinowski, Przewodniczącym Rady Politycznej LPR jest Zygmunt Wrzodak. Najbardziej znanym poltykiem LPR jest jednak Przewodniczący Kongresu LPR, Roman Giertych.

• Aneks

Dwuwymiarowa przestrzeń rywalizacji partyjnej w Polsce

Źródło: Demokracje Europy Środkowo - Wschodniej w perspektywie porównawczej, red. A. Antoszewski, R. Herbut

Liczba komitetów wyborczych uczestniczących w procesie wyborczym

Data wyborów Liczba komitetów wyborczych	1991	1993	1997	2001
uczestniczących w wyborach	85	25	22	14
zdolnych do zarejestrowania listy krajowej (lub w 2001r. rejestrujących swoje listy w ponad połowie okręgów)	29	11	10	9
wchodzących do parlamentu	24	6	5	6

Źródło: Współczesne partie i systemy partyjne, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki

Systemy wyborcze w Polsce w latach 1991-2001

Wybory	Formuła wyborcza	Liczba mandatów w okręgach	Metoda podziału głosów	Klauzula wyborcza	Forma kandydowania
1991	Sejm PR (460)	7 - 17 69 lista ogólnokrajowa	Hare'a - Niemeyera / zmodyfikowany Sainte - Laguë	-	System uporządkowanej listy z pojedynczym fakultatywnym głosem
		Senat PL (100)	2 - 3	Większość zwykła	-	Indywidualni kandydaci
	1993, 1997	Sejm PR (460)	3 - 17 69 lista ogólnokrajowa	d'Hondta	5%, koalicje 8%, lista ogólnokrajowa 7%	System uporządkowanej listy z pojedynczym fakultatywnym głosem
		Senat PL (100)	2 - 3	Większość zwykła	-	Indywidualni kandydaci
	2001	Sejm PR (460)	7 - 13	Zmodyfikowany Sainte - Laguë	5%, koalicje 8%,	System uporządkowanej listy z pojedynczym fakultatywnym głosem
		Senat PL (100)	2 - 4	Większość zwykła	-	Indywidualni kandydaci

PR - proporcjonalny system wyborczy, PL pluralistyczny system wyborczy (większości zwykłej)

Źródło: Współczesne partie i systemy partyjne, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki

• Bibliografia:

• Współczesne Partie i Systemy Partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003

• Demokracje Europy Środkowo - Wschodniej w perspektywie porównawczej, Red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1998

• Czubiński, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003

• N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2003

• N. Davies, Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2002

• http://www.wikipedia.pl

• http://www.cia.gov

Demokracje Europy Środkowo - Wschodniej w perspektywie porównawczej, Red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1998, s. 122.

A. Czubiński, Historia Powszechna XX wieku, Poznań 2003, s. 671.

N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2003, s. 1197.

N. Davies, Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2002, s. 1098.

N. Davies, Boże…, op. cit., s. 1099.

http://www.infoport.pl/content/?dn=6 z dnia 26.12.2004r.

Współczesne Partie i Systemy Partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s 258.

Współczesne…, op. cit., s. 259.

Próg 15% głosów wyborczych przyjął P. Mair jako tzw. numeratywny sposób zdefiniowania kategorii partii małej.

Demokracje…, op.cit., s. 156.

Współczesne…, op. cit., s. 263.

Demokracje…, op.cit., s. 156.

Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskie, Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001r. Art. 166:
1) liczbę głosów ważnych oddanych na każdą z tych list w okręgu wyborczym dzieli się kolejno przez: 1,4 (jeden i cztery dziesiąte); 3; 5; 7 i dalsze kolejne liczby nieparzyste aż do chwili, gdy z otrzymanych w ten sposób ilorazów da się uszeregować tyle kolejno największych liczb, ile wynosi liczba mandatów do rozdzielenia między te listy,

2) każdej liście przyznaje się tyle mandatów, ile spośród ustalonego w powyższy sposób szeregu ilorazów przypada jej liczb kolejno największych.

http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/pl.html z dnia 30.11.2004r.

Współczesne…, op. cit., s. 262 i nast.

Ibidem, s.197 i nast.; K. A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998, s. 138-166; Budowanie demokracji, red. M. Grafowska, T. Szawiel, Warszawa 2001, s. 217-268; M. Chmaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki, Teoria partii politycznych, Lublin 2001, s. 112, Demokracje…, op. cit., s. 123-127.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Socjaldemokracja_Polska z dnia 28.12.2004r.

Współczesne…, op. cit., s.202-204.

http://www.sld.org.pl z dnia 28.12.2004r.

Współczesne…, op. cit., s.204, 205.

Ibidem, s.217-219.

Ibidem, s.255,256.

Ibidem., s. 210-212.

Ibidem, s.212-214.

Ibidem, s.241-243.

Ibidem, s.253,254.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Liga_Polskich_Rodzin z dnia 28.12.2004r.

System partyjny i partie polityczne w Polsce 11

UPR

UW

BBWR

KPN

ZChN

UP

SLD

ROP

PSL

tradycjonalizm światopoglądowy

liberalizm światopoglądowy

AWS

etatyzm gospodarczy

liberalizm gospodarczy

PC

---