Bańka, A, (2007). Psychologia pracy. (W:) J.Strelau, Psychologia (t.3, s.283-320). Gdańsk: GWP

PSYCHOLOGIA PRACY

Jest jednym z najstarszych i najbardziej rozbudowanych działów psychologii stosowanej. Pierwsze impulsy do jej rozwoju pojawiły się w przemyśle, komunikacji i handlu.

Problem i paradygmaty psychologii pracy

Badania i zastosowania psychologii pracy obejmują wzajemne przystosowanie człowieka i środowiska pracy, stosunki społeczne w środowisku pracy, motywację do pracy, problemy kliniczne nieprzystosowania do pracy.

Problemy psychologii pracy: wydajność, produktywność, jakość, bezpieczeństwo, przystosowanie, dopasowanie.

Psychologia pracy stawia sobie za cel badanie i rozwiązanie zagadnień praktycznych, związanych z pracą i działalnością zawodową człowieka. Przedmiotem p. p. jest psychika i zachowanie się człowieka w konkretnych warunkach aktywności zawodowej. Interesują ją również fizyczne warunki wykonywania pracy, jej metody, organizacja, problematyka zatrudnienia, rozwoju zawodowego w cyklu życia, zarządzanie kadrami oraz społeczne i polityczne aspekty funkcjonowania organizacji.

Termin psychologia pracy używany jest na określenie zakresu badań i zastosowań psychologicznych obejmujących różnego rodzaju prace zawodowe.

Psychologia przemysłowa koncentruje się raczej na pracy produkcyjnej, w większym stopniu podkreśla efektywność pracy.

W nastawieniu psychologów do praktyki zarysowały się dwie koncepcje:

1) W pojęciu „psychologia” kładzie nacisk na logos, a wiec na poznawczą funkcję nauki, praktyczne zastosowania odsuwa na dalszy plan

2) Akcentuje praktykę jako źródło niezależnej sfery poznania teoretycznego. P. p. przyczynia się także do formułowania bardziej ogólnych zależności psychologicznych. Psychologowie stosujący się do założeń tego modelu swą działalność zawodową w większym stopniu opierają na doświadczeniu płynącym z codziennej praktyki społecznej niż na wiedzy wyjaśniającej ogólne prawidłowości psychologiczne.

Pytania, jakie stawiają sobie psychologowie pracy, dotyczą tego, w jaki sposób osiągnąć:

1. skuteczność działania (największą ilość i jakość)

2. ekonomiczne parametry działania (wysokie wyniki przy jak najmniejszym wysiłku i kosztach, jak najłatwiejszym sposobem i w jak najkrótszym czasie)

3. bezpieczeństwo człowieka (skuteczne i ekonomiczne parametry działania)

4. zadowolenie z pracy oraz poczucie jej wysokiej jakości
   

Tradycyjne i powszechnie akceptowane poglądy psychologiczne dotyczące pracy człowieka tworzą paradygmaty klasyczne.

1. Najstarszym modelem uprawiania p. p. jest paradygmat przystosowania człowieka do pracy:

-przedmiotem analizy jest pojedynczy pracownik

-motywacja pracy przeciętnego pracownika ma charakter ekonomiczny

-człowiek jest jedynie czymś nieco wieje niż maszyną, a jego niedoskonałość można zrekompensować poprzez odpowiednie projektowanie narzędzi i środków pracy

-pracownik jest „manipulowanym” czynnikiem wzrostu produkcji

Płace są najważniejszym czynnikiem produktywności, wydajności, skuteczności oraz osobistego zadowolenia z pracy. Każdy człowiek z natury rzeczy jest dopasowany (fit) do określonych prac. Należy zharmonizować potencjał jednostki i wymagania pracy.

2. Drugim modelem uprawiania p. p. jest paradygmat psychologii stosunków międzyludzkich. Wywodzi się z ruchu zwanego human relations (stosunków międzyludzkich). Płaca nie jest prostym wyznacznikiem wydajności i rozmiarów produkcji. W osiąganiu sukcesu w pracy duże znaczenie mają stosunki międzyludzkie panujące w środowisku pracy.

3. Paradygmat przystosowania pracy do człowieka. W procesie pracy jednostka ludzka nie jest w stanie efektywnie realizować wyznaczonych zadań i celów, jeśli narzędzia oraz materialne środowisko pracy nie będą uwzględniać wymagań i ograniczeń organizmu człowieka.

Pod wpływem globalizacji współczesna psychologia musi ujmować pracę w wielu aspektach - psychicznych, biologicznym, fizycznym, ekonomicznym i kulturowym.

Psychologia pracy odrzuca druga ideę behawioryzmu, mówiącą, że wszelkie dociekania badawcze powinny unikać analizowania procesów zachodzących w „czarnej skrzynce” (myśli, uczuć, motywów). W pracy, obok procesów uczenia się, równie ważną rolę odgrywają uczucia, motywy satysfakcja, postawy i przekonania. Perspektywa transakcyjna (podejście interakcyjne) zakłada złożoną współzależność między właściwościami organizmu człowieka a określonymi charakterystykami otoczenia. Wypadki w pracy są efektem interakcji między czynnikami środowiskowymi a czynnikami osobowościowymi (hipoteza Marbego).

Podstawowe dziedziny psychologii pracy

Psychologia człowieka pracującego:

1. psychologia poradnictwa i doradztwa zawodowego

2. psychologia zatrudnienia

3. psychologia szkolenia zawodowego

4. psychologia kadr

5. psychylogia organizacji i zarządzania

Psychologia warunków pracy zajmuje się fizycznymi aspektami warunków pracy i jej otoczenia (oświetlenie, wilgotność, hałas). Stanowi podwalina do psychologii ekologicznej.

Psychologia inżynieryjna (ergonomia) związana jest z optymalnym przystosowaniem stanowiska pracy, narzędzi pracy, maszyn oraz środków transportu i łączności do możliwości psychofizycznych ludzi. Obejmuje również psychologię warunków pracy.

Psychologia systemów, której szczególnym przypadkiem są systemy socjotechniczne. Socjo-technika zajmuje się nadaniem i projektowaniem funkcjonowania człowieka w złożonych systemach technicznych oraz społecznych z punktu widzenia kryteriów optymalizujących jakość pracy i jakość życia.

Psychologia robotyzacji i systemów informatycznych. Inżynieria wiedzy zajmuje się badaniem sposobów konstruowania systemów technicznych zdolnych do wykonywania funkcji lepiej niż człowiek. Sztuczna inteligencja jako dziedzina zajmuje się takimi problemami jak: teoria gier, problematyka podejmowania decyzji, problemy percepcji, rozumienie języków naturalnych i eksperckie rozwiązania problemów. Wraz z prowadzeniem badań nad sztuczną inteligencją automatyzacja objęła sferę przetwarzania informacji i myślenia kreatywnego. Innowacją radykalnie zmieniającą charakter pracy ludzkiej stała się również robotyka.

Rozwój psychologii pracy

Jednym z prekursorów światowej p. p. był Wojciech Jastrzębowski, który w 1857 roku opublikował Rys ergonomii, czyli nauki o pracy, w którym po raz pierwszy na świecie został użyty termin ergonomia. Prekursorem jest też F. Galton - autor takich prac jak Inquiries into human faculty and its development z roku 1883. W U.S.A. za prekursora psychologii pracy uważa się H. Munsternerga. Był on twórcą terminu psychotechnika, oznaczającego praktyczne, czyli techniczne zastosowanie wiedzy psychologicznej. W 1913 opublikował Psychology and industrial efficiency.

W czasie I wojny światowej przewodniczący APA, Robert zainicjował ruch na rzecz praktycznej użyteczności psychologów dla armii ( test inteligencji alfa i beta). W 1917 roku ukazło się pismo - Journal of Applied Psychology.

W 1921 roku Cattell zakłada Psychological Corporation.

W 1924r w Hawthorne rozpoczęły się jedne z najważniejszych badań psychologicznych XX wieku. Stały się one niedoścignionym wzorem badań polowych (realizowanych w rzeczywistym środowisku).

W okresie II Wojny światowej skonstruowane zostały testy selekcyjne do badań grupowych oraz pierwsze testy stresu sytuacyjnego.

W latach pięćdziesiątych uwaga psychologów pracy skierowana została na badania organizacyjne. W 1970 roku przemianowano Division of Industrial Psychology na Division of Industrial and Organizational Psychology.

Rozwój polskiej psychologii stosowanej w okresie międzywojennym wyznaczają następujące czynniki:

1. specyficzne dziedzictwo światopoglądowe i historyczne pokolenia marzącego o niepodległości, a następnie praktycznie budującego zręby nowoczesnego państwa

2. oddzielenie się nurtu rozwojowego psychologii stosowanej od psychologii akademickiej

3. wielozawodowość

W Polsce rozwinęła się głównie psychotechnika jako psychologia człowieka zdrowego. Inżynierowie Wojciechowski, Hauszyld i Porębski sformułowali 2 modele psych. stosowanej: model humanistyczny (podmiotowy) i technokratyczny (przedmiotowy).

Postępująca zmiana w organizacji pracy w kontekście społecznym, kulturowym i technologicznym prowadzi do krystalizowania się nowego, postindustrialnego paradygmatu psychologii pracy, który postuluje ideał technologii humanistycznej.. Odnosi się on do tych środków, technik i sposobów osiągania celów społecznych oraz organizacyjnych, które powiększając zakres autonomii jednostki, zaspokajają jej potrzeby we wszystkich sferach życia zawodowego i codziennego. Do osiągnięcia pożądanych celów wymagane jest systemowe powiązanie zdarzeń, elementów i procesów.

Praca jako aktywność człowieka jest kategorią społecznie konstruowaną. To co uważamy za pracą musi spełniać kilka warunków jednocześnie, takich jak: zgodność z subiektywnym doświadczeniem działania w określonym miejscu i czasie oraz posiadania prawnie usankcjonowanego kontraktu. Za pracę uznaje się zatem stałe wykonywanie płatnych czynności w określonym miejscu zwanym biurem, zakładem pracy czy fabryką, oraz w określonym czasie.

Najbardziej nieprzewidywalnym rozwojem organizacji jest telepraca, czyli niestandardowa firma pracy, wykorzystująca technologie informacyjno-telekomunikacyjne do realizacji zadań w oddaleniu czasowym i przestrzennym wykonawcy od jego bezpośredniego pracodawcy. Telepraca realizowana jest w organizacji wirtualnej.

Metody i strategie psychologii pracy

Techniki i metody psychologii pracy

Celem analizy pracy jest szczegółowy opis i ocena wymagań zawodowych, cech i struktur zadań wykonywanych w procesie pracy, jak też cech składników materialnych, przestrzennych, środowiskowych i społecznych tworzących otoczenie pracy.

Rezultaty analizy pracy znajdują zastosowanie w trzech działach psychologii pracy i organizacji:

1. w podejmowaniu decyzji projektowych w organizacjach

2. w podejmowaniu decyzji kadrowych w ramach polityki personalnej organizacji

3. w podejmowaniu decyzji związanych z orientacją zawodową

W analizie pracy wyróżnia się dwa etapy: wstępny, czyli zawodoznawczy, i właściwy - szczegółowy (analityczny). Analiza zawodoznawcza opiera się na metodzie dedukcyjnej bądź indukcyjnej. Następnie realizowana jest szczegółowa analiza pracy, dzieląca całość procesu na elementy proste.

Wstępnym warunkiem przeprowadzenia analizy pracy jest dobór odpowiedniej taksonomii zadań (klasyfikacji). Zadania to zespół rozróżnień, decyzji i działań eżektorowych związanych ze sobą czasową bliskością, bezpośrednim calem oraz wyjściami systemu człowiek-praca.

Analiza pracy może być zorientowana na pracę bądź na wykonawcę pracy. Pierwszy rodzaj analizy nazywany jest analizą zadań. Drugi skoncentrowany jest na analizie wymagań stawianych wykonawcom zadań (KLASP).

Sukces w pracy jest prognozowany z jednej strony na podstawie kryteriów ustalonych w analizie pracy, a z drugiej - na podstawie predyktorów, określających możliwości osiągnięcia przez ludzi danego kryterium w danych okolicznościach. W psychologii pracy stosuje się kryteria twarde i miękkie. Twardymi kryteriami są obiektywne miary wykonania zadania (wydajność, wielkość sprzedaży). Miękkimi są szacunkowe lub rankingowe oceny sukcesu.

Predykatory sukcesu zawodowego dzieli się na:

1. testy psychologiczne i inwentarze

2. miniaturowe próbki pracy

3. ćwiczenia sytuacyjne

4. informacje biograficzne

5. ewaluacje pracownicze

6. metody niestandardowe (np. analizatory kłamstwa)

Techniki i strategie modelowania decyzji kadrowych

Odpowiadając na potrzeby pracodawców psychologowie pracy stosują procedury selekcji pracowniczej, starając się przewidzieć sukces w pracy. Z kolei odpowiadając na potrzeby pracowników, psychologowie dokonują selekcji prac na podstawie subiektywnych preferencji zawodowych. Proces selekcji kadr jest częścią procedury zwanej naborem lub rekrutacją kadr.

Selekcja jest procesem wyboru określonego zespołu ludzi z ogółu kandydatów do pracy. Klasyczny model selekcji oparty jest na założeniu występowania różnic indywidualnych między kandydatami.

Etapy selekcji:

1. analiza pracy

2. selekcja kryteriów i predyktorów poziomu wykonania zadań

3. pomiar poziomu wykonania zadań na podstawie kryterium i predyktora sukcesu

4. ocena zależności między kryterium i predyktorem

5. ocena użyteczności predyktora

6. powtórzenie procesu od początku lub zmiana predykatorów

Drugą metodą rekrutacji kandydatów jest procedura dopasowywania stanowisk i ludzi. Wyróżnia się w niej dwa rodzaje postępowania: alokację (rozmieszczenie) i klasyfikację. Alokacja polega na przydzielaniu ludzi do odpowiedniego zestawu stanowisk na podstawie jednego predyktora sukcesu w pracy. Klasyfikacja natomiast polega na przydzielaniu ludzi do określonego zestawu stanowisk na podstawie dwóch lub więcej predyktorów.

Selekcja stawia na pierwszym planie interes pracodawcy, klasyfikacja - interes pracownika.

Ocena personelu jest podstawowym narzędziem kontroli efektywności organizacji.

Procedury oceny (ewaluacji) realizują trzy cele:

1. administracyjny, służący podwyższeniu kwalifikacji, promocji oraz polityce płacowej

2. związany z poprawą jakości i ilości pracy

3. badawczy, związany z zastosowaniem wyników ewaluacji do walidacji programów selekcji i szkolenia personelu

Istnieją trzy zasadniczo różne miary oceny pracy: obiektywne dane produkcyjne, dane personalne oraz dane szacunkowe. Jedną z najdoskonalszych technik obiektywizacji ocen pracowników jest metoda ośrodków oceny. Stanowi ona wielowymiarową metodę obserwacji indywidualnej bądź grupowej kandydatów w sytuacjach imitujących rzeczywiste środowisko, procesy oraz realne zadania pracy. Proces ocenianie na podstawie imitowanej sytuacji pracy przebiega przez 3 kolejne fazy:

1. wybór cech kryterialnych

2. weryfikowanie cech kandydatów na podstawie ustalonych wcześniej kryteriów zewnętrznych [przy pomocy wystandaryzowanych technik

3. integracja informacji o poszczególnych cechach kryterialnych

Lista najczęściej ocenianych kompetencji obejmuje:

-interpersonalne (przywództwo, zespołowość, przebojowość, negocjacyjność),

-intelektualne(organizacyjność, zorientowanie na źródła, motywacja,odporność na stres)

-komunikacyjne (Jasność komunikowania się w formie pisemnej i ustnej)

Symulacyjne metody oceny pracowników obejmują:

-Inwentarzowy Test Sytuacyjny

-Sytuacyjny Test Wideo

-Ćwiczenia „koszyka” (In-basket)

-Symulacja Odgrywania Roli

-Studium Przypadku

-Prezentacja Formalna

-Strukturyzowany Wywiad Zachowania

Dehumanizacja pracy i bezrobocie

Aktywność zawodowa a zdrowie psychiczne

Psychiczne obciążenie pracą: pojęcie wielowymiarowe. Może być wyrażone: 1. liczbą wymaganych zadań, jakie pracownik musi podjąć, niezależnie od wykonywanego już zadania głównego, 2.w terminach subiektywnie odczuwanego stanu jak i w terminach obiektywnych konsekwencji, 3. może być wyrażone zakresem uwagi wymaganej przez dane zadanie, 4. może oznaczać presję czasu - deficyt czasu wymaganego do wykonania serii zadań, 5. ten aspekt sytuacji zadania, który sprawia, że wykonujący je podmiot wymaga większej liczby informacji o samym zadaniu.

Obciążenie pracą może mieć pozytywne skutki w przypadku niektórych zawodów np. prac o charakterze czuwania.

Przeciążenie pracą: jest zawsze objawem przekroczenia możliwości adaptacyjnych organizmu i jest to stan reakcji jednowymiarowej. Przeciążenie zawsze wiąże się z przekroczeniem punktu krytycznego, poza którym nie ma już dla organizmu żadnych pozytywów, lecz wyłącznie skutki patologiczne.

Ilościowe przeciążenia pracą jest zagrożeniem dla zdrowia fizycznego: zwiększa ryzyko zaburzeń układu krążenia, zaburzeń w stanie zdrowia psychicznego, utrudnia między innymi relaksację po pracy.

Wypalenie zawodowe:

Wg Maslach: proces wypalania się jest nieuchronna konsekwencją destrukcji, która zachodzi w psychice osób nadmiernie eksploatujących swoje siły w dawaniu siebie innym.

Wypalenie przybiera dwie formy: 1. ogólny stres społeczno - kulturowy, przeżywany jako ogólne rozczarowanie egzystencjalne, 2. rodzaj specyficznego stresu zawodowego, związanego z konkretnymi warunkami pracy.

• Wypalenie zawodowe i egzystencjalne wzajemnie się warunkują

• Wypalenie egzystencjalne jest reakcją kryzysową (a więc przemijającą), w efekcie porównywania własnych osiągnięć, do aktualnie realizowanych w danej kulturze standardów,

• Wypalenie zawodowe jest tak zwaną „chorobą nadmiernego zaangażowania się” w efekcie porównywania celów, wartości, fizycznych i psychicznych kosztów pracy z nastawieniami, spostrzeżeniami i możliwościami konkretnej sytuacji pracy.

Symptomy wypalenia zawodowego: zanik entuzjazmu do pracy, niestabilność uczuć, niedosyt, poczucie utraty tego, co dotychczas stanowiło w pracy atrakcyjne wyzwanie, traktowanie zajęć dotąd atrakcyjnych jako zajęć kojarzących się z przymusem, zwlekanie z wykonywaniem dotychczas łatwo wykonywanych czynności, irytacja itp.,

Mechanizm wypalenia zawodowego (zasada błędnego koła)

1. nadmierne i długotrwałe obciążenie pracą, którego człowiek nie jest w stanie pokonać poprzez zwykła aktywność - zmęczenie, irytacja, emocjonalne wyczerpanie,

2. negatywne formy zachowania się wobec współpracowników - cynizm, apatia, sztywność działania. Jest to negatywna obrona przed stresem.

3. wypalenie terminalne - trwałe zmiany w postawach i motywacji.

Sposoby przeciwdziałania:

• poznanie własnej osobowości w kontekście konkretnego stanowiska pracy,

• emocjonalne dystansowanie się,

• kultywowanie odpowiedniego stylu życia, doprowadzenie w doświadczaniu codzienności do maksimum harmonii i autentyczności

• optymizm i humor ( których można się nauczyć)

Dyskryminacja w zatrudnieniu i bezrobocie

Psychologia zmaga się z problemami dyskryminacji w pracy w kontekstach: stosowanych procedur selekcyjnych, ewaluacyjnych i szkoleniowych, traktowania ludzi pod względem płci, wieku, pochodzenia społecznego, przeszłości kryminalnej i niepełnosprawności.

Problem dyskryminacji w pracy i w zatrudnieniu najczęściej występują pod nazwą równych szans zatrudnienia(EEO) - jest to jednakowy dostęp do pracy i równość w wynagrodzeniu za pracę. O ile nie jest to związane z różnicami w poziomie wykonania zadań, to jest jakością,, wydajnością, efektywnością czy produktywnością pracy.

• w Polsce reguluje ten problem Kodeks Pracy

• równe możliwości nie oznaczają równych rezultatów - różnice międzyludzkie

• dyskryminacja jest działaniem, a uprzedzenie to postawa mentalna

• EEO przyczynia się do lepszego wykorzystania potencjału osobowości, budowania stabilnego obrazu siebie i uczestniczenia w życiu społecznym na zasadach wartościowego członka społeczeństwa.

• Urzeczywistnienie równych szans zatrudnienia jest psychologicznie, społecznie i ekonomicznie procesem bardzo kosztownym

• Nadmierna protekcja w dostępie do zatrudnienia w środowisku pracy kształtuje postawę roszczeniową oraz wywołuje efekt zwany „odwróconą dyskryminacją”- dyskryminacja osób nieobjętych programami tzw. „akcji afirmacyjnych”, czyli pomocy dla grup zagrożenia nierównymi szansami zatrudnienia.

• Grupy zagrożenia: osoby niepełnosprawne, młodzież zaraz po ukończeniu szkoły, osoby w starszym wieku, kobiety oraz osoby z określoną przeszłością.

Psychologiczna problemy bezrobocia: bezrobocie występuje zawsze wtedy, gdy jednostka chce pracować, a nie może, ponieważ nie ma dla niej zatrudnienia.

Najstarsza koncepcja psychologicznych skutków bezrobocia - Mary Jagoda - teoria deprywacji: podstawową funkcją pracy jest dostarczanie dochodu, ale rekompensaty finansowe za utratę pracy nie są wystarczającym suplementem utraty pracy. Długotrwałe bezrobocie wywołuje napięcia psychiczne oraz postawę rezygnacji.

Teoria fazowa Ezzy'ego: analogia pomiędzy wpływem witamin na zdrowie fizyczne a wpływem cech środowiska na zdrowie psychiczne. Reakcje na utratę pracy przebiegają w 3 fazach: szoku, pesymizmu i lęku. Ich przebieg reguluje 9 czynników środowiskowych (witamin):1. możliwość kontroli, 2.możliwość wykorzystania posiadanych umiejętności, 3.istnienie zewnętrznie stawianych celów, 4. zróżnicowanie,5. czystość środowiska, 6.dostępność środków pieniężnych, 7.bezpieczeństwo fizyczne, 8.możliwość kontaktów interpersonalnych, 9.zajmowanie cenionej pozycji społecznej. Psychiczne skutki bezrobocia zależą od rodzaju utraconego czynnika (witaminy).

Osoby długotrwale bezrobotne - poczucie braku sprawstwa - wyuczona bezradność. Zaburzenia w odbiorze informacji i przetwarzania ich w umyśle - problemy z koncentracją uwagi, orientacją w rzeczywistości - narasta poczucie „zużycia” i „odrębności” - silne negatywne emocje, które prowadzą do izolacji - spostrzegania siebie jako dewianta prowadzi do zachowań zgodnych z reguła samospełniającego się proroctwa.

Rozwój zawodowy i doradztwo zawodowe

Celem psychologii pracy jest min. jest pomocy w przystosowaniu się do rynku pracy; z jednej strony stara się wpływać na świadomość zawodową i optymalny wybór zawodu, z drugiej strony zajmuje się sposobami radzenia sobie ze stresem zawodowym, niezdecydowaniem życiowym i bezrobociem.

Wszystkie teorie rozwoju zawodowego można podzielić na dwie kategorie:

1. programy interwencji psychologicznej adresowane do młodzieży w celu właściwego wyboru zawodu.

2. programy psychologicznego wspierania dorosłych w zakresie rozwoju ogólnych zdolności radzenia sobie z problemami zawodowymi.

Psychologiczne teorie rozwoju zawodowego:

Teoria Parsonsa. Teoria cechy i czynnika. Założenie: jednostka jest wyposażona w stały i niepowtarzalny zbiór zdolności oraz cech osobowości, które obiektywnie mogą być zmierzone i skojarzone z obiektywnymi wymaganiami zawodów. Badania Thorndike'a i Hagena wykazały znakomitą trafność prognostyczną diagnoz stawianych na podstawie uzyskanych wyników.

Teoria Ginzberga, Ginzburg, Alexandra i Herma. Pierwsza przedstawiająca problem z perspektywy rozwoju człowieka w ciągu życia. Proces wyboru zawodu ma w istocie charakter rozwojowy i obejmuje okres od 6 do 10 r.ż. Rozpoczyna się on mniej więcej około 11 r.ż. i kończy w wieku około 17 lat. Wybór zawodu przebiega w 3 stadiach: fantazji, próby i realizmu. Okres realizmu dzieli się na stadia: eksploracji, krystalizacji, samookreślenia.

Teoria Anny Roe - wpływ stosunków wewnątrz rodzinnych oraz znaczenie wczesnych doświadczeń dziecięcych. Dzieli zawody na dwie kategorie: zorientowane na ludzi i zorientowane na rzeczy. Na wybór zawodu ma wpływ styl opieki rodzicielskiej. Gdzie było ciepło i opieka tam zawód zorientowany na ludzi i odwrotnie.

Teoria rozwoju Supera. Centralną kategorią jest pojęcie własnej osoby. W miarę nabywania doświadczenia na tle realnego świata pracy formują się coraz bardziej wysublimowane wzory tożsamości zawodowej. Wprowadził pojęcia dojrzałości zawodowej: miara realizowania przez jednostkę zadań rozwoju zawodowego, charakterystycznych dla poszczególnych stadiów rozwoju człowieka w ciągu całego życia. Związany raczej z inteligencja niż biologicznym wiekiem jednostki. Drugie pojęcie - dojrzałość do kariery zawodowej: jest miara samoświadomości, zdolności do planowania rozwoju oraz wiedzy o zawodach.

Stadia rozwoju zawodowego	Charakterystyczne zachowania i postawy
Wzrost (narodziny do 14,15 r.ż.)rozwój uzdolnień, postaw, zainteresowań i potrzeb ogólnie związanych z obrazem samego siebie.	Krystalizacja (14-18r.ż.)rozwój procesów poznawczych, formułujących ogólne cele rozwoju zawodowego poprzez uświadamianie sobie dostępnych zasobów, uwarunkowań, zainteresowań wartości i planów względem preferowanych zawodów.
Eksploracja (15-24) faza prób, w trakcie których wybory dotyczące kariery zawodowej ulegają zawężeniu, ale jeszcze nie finalizacji	Specyfikacja (18-21) przechodzenie od wstępnych, prowizorycznych preferencji zawodowych do konkretnych upodobań zawodowych.
Stabilizacja (25-44) poszerzanie i stabilizacja doświadczenia pracy	Wdrażanie (21-24) gromadzenie i uzupełnianie wykształcenia zawodowego oraz wkraczanie w realną rolę zawodową
Podtrzymanie (45-65) stałe dążenie do poprawy pozycji i sytuacji zawodowej	Stabilizacja (24-35)potwierdzanie wybranej kariery zawodowej w trakcie jej rzeczywistej realizacji, udowodnienie słuszności decyzji dotyczącej wyboru zawodu
Schyłek (po 65) zdominowany decyzjami dotyczącymi zorganizowania sobie życia na emeryturze	Konsolidacja (po 35) stabilizacja kariery zawodowej przez awansowanie, znamiona statusu oraz starszeństwo

Teoria Hollanda. model heksagonalny. Rozwój zawodowy jako stopniowe kształtowanie się osobowościowych preferencji w relacji do środowisk zawodowych. Wyróżnia 6 rodzajów środowisk oraz 6 dopowiadających im typów osobowości zwanych - modalnymi preferencjami personalnymi: realistyczny, badawczy, artystyczny, społeczny, przedsiębiorczy i konwencjonalny. Kształtują się one pod wpływem predyspozycji dziedzicznych oraz osobistych doświadczeń w środowisku życia. Każdemu typowi osobowości odpowiada określony typ orientacji personalnej oraz określone środowisko zawodowe.

Teoria Predigera i Vansickle'a - model ACT - najbardziej popularny w amerykańskich szkołach średnich. Wyróżnia 4 typy zawodów i odpowiadające im typy osobowości: zawody skoncentrowane na danych, ludziach, rzeczach, ideach.

Preorientacja zawodowa: wybór kariery zawodowej, a nie konkretnej pracy, wybór otwary, w którym wszystkie możliwości kariery są możliwe, brak osobistego doświadczenia zawodowego, brak symptomów nieprzystosowania.

Najpopularniejszą platformą jest koncepcja Hollanda . pozwala ona na dopasowanie indywidualnych orientacji personalnych do najbardziej optymalnych karier zawodowych. najlepszym predykatorem optymalnej kariery są zainteresowania zawodowe jednostki. U podstaw leży zasada wolnego wyboru zawodu. W ostatnich latach jest trudno planować dobrze karierę, ponieważ następują dynamiczne zmiany na rynku pracy, metody i normy są do nich niedostosowane.

Doradztwo zawodowe; dla dorosłych, konkretny wybór i zmiana konkretnego zawodu, wybór wymuszony, w którym możliwości są ograniczone :rynkiem pracy, wiekiem, rodzajem dysfunkcji, doświadczeniem zawodowym, problemy przystosowawcze wynikające z niepełnosprawności, wypalenia zawodowego, dwuzawodowego modelu rodziny, kryzysów życiowych.

Doradztwo otwarte: podstawowy model konsultacyjny - współpraca psychologa z innymi specjalistami. Podstawowe cele psychologiczne doradztwa: 1, identyfikację faktycznego położenia zawodowego i życiowego jednostki, 2, ewaluację doświadczenia zawodowego i kwalifikacji, 3, inwentaryzację i ocenę zainteresowań zawodowych, 4, analizę potencjału osobowości i uzdolnień intelektualnych, 5,ewaluację indywidualnych wartości, potrzeb i motywacji. Drugi model - rehabilitacyjny - całościowy proces readaptacji do rynku pracy, rehabilitację mentalną, społeczną i zawodową. Modele wzajemnie się uzupełniają.

Doradztwo zawodowe w miejscu pracy: ma formę interwencji kryzysowej bądź doradztwa prewencyjnego. W pierwszym przypadku jest to pomoc pracownikom w miejscu pracy w radzeniu sobie z problemami zawodowymi, z alienacją w pracy, z bezpieczeństwem pracy, ograniczeniem negatywnego wpływu pracy na życie rodzinne. W drugim przypadku jest to przygotowanie pracowników do radzenia sobie z planowanymi i nieprzewidywalnymi zmianami organizacyjnymi wewnątrz firmy oraz zmianami w całej gospodarce kraju.

Bańka, A, (2007). Psychologia organizacji. (W:) J.Strelau, Psychologia (t.3, s.321- 350). Gdańsk: GWP

Psychologia organizacji

Przedmiotem jest analizowanie funkcji i procesów wpływających na klimat psychologiczny i społeczny wewnątrz środowiska, w którym realizowane są procesy pracy.

Zajmuje się pracą w zespołach ludzkich

1. ORGANIZACJA I ZACHOWANIA ORGANIZACYJNE:

Organizacja pracy to struktura złożona z 4 elementów:

1. System technologiczny (technologia i techniczne oprzyrządowanie)

2. System społeczny ( ludzie i ich zdolności, postawy, zainteresowania, motywacje, cechy osobowości)

3. System strukturalny (ogół stanowisk i ról organizacyjnych)

4. System środowiska ( wewnątrz organizacji i otoczenie zewnętrzne)

1. Psychologia organizacji zajmuje się analizowaniem systemu społecznego -a konkretnie wpływu wszystkich podstawowych organizacji na zachowanie pracownicze. Koncentruje się głownie na systemie zachowań organizacyjnych, warunkujących sposób osiąganie przez jednostki i grupy celów związanych z racą.

2. Zachowania organizacyjne to system zachowań i działań związanych z wykorzystywaniem przez ludzi zadań pracy oraz osiąganiem celów organizacji. Organizacje istnieją dla ludzi i poprzez ludzi a nie odwrotnie. Powstają, gdy grupa ludzi jednoczy się wokół jakiegoś celu, którego realizacja wymaga powołania jakiejś struktury, zastosowania określonych technologii i stworzenia odpowiedniego środowiska. Struktury wyznaczają formalne zachowania ludzi.

3. Elementy systemu społecznego:

Podstawowymi elementami są role, normy, władza, oraz klimat organizacyjny.

ROLE: SA to oczekiwania innych w odniesieniu do określonego zachowania w określonym miejscu lub na określonym stanowisku. Można wyróżnić 5 cech charakteryzujących role:

1. SA to zdepersonalizowane zachowania uzależnione od pozycji w organizacji

2. Ściśle powiązane z określonymi zadaniami w pracy

3. Są wymaganiami racy trudnymi do spełnienia, ponieważ zależą od oczekiwań innych

4. Stosunkowo łatwo podlegają procesom uczenia się

5. Spełniana w organizacji nie jest tożsama z pracą

NORMY: są grupowymi oczekiwaniami w odniesieniu do wymaganych zachowań. Definiują standardy akceptowanych zachowań grupowych.

WŁADZA: jest podstawowym źródłem sprawowania kontroli nad członkami organizacji. Wyróżnia się 4 rodzaje władzy:

1. Oparta na nagradzaniu pozytywnych zachowań

2. Oparta na karaniu negatywnych zachowań

3. Oparta na autorytecie

4. Oparta na kwalifikacjach eksperckich

KLIMAT ORGANIZACJI: jest zespołem spostrzeganych cech organizacji lub jej podsystemów w odniesieniu do sposobów w jaki organizacja lub jej podsystemy traktują swoich członków, albo swoje środowisko pracy.

Do wymiarów organizacji tworzących klimat należa: struktura, standardy oceny, oraz polityka nagradzania pracowników.

4. Modele zachowań organizacyjnych:

1. Model autokratyczny

Podstawowe determinanty zachowań menedżerskich to wysoko scentralizowana władza i autorytet, natomiast determinantami zachowań szeregowych pracowników są posłuszeństwo oraz niekwestionowana zależność od przełożonego. Psychologicznym rezultatem centralizacji władzy jest niska produktywność i niewielka satysfakcja z pracy.

2. Model opiekuńczy

Ma on na celu eliminowanie negatywnych reakcji psychicznych na władze i autorytet. Programowym założeniem jest zapewnienie pracownikom poczucia bezpieczeństwa. Uzależnia pracowników od organizacji jako całości niż od przełożonego. Zadowolenie z pracy nie koniecznie zwiększa produktywność

3. Model wspomagający

Oparty jest na przywództwie. Poprzez przywództwo menadżer kształtuje odpowiedni klimat organizacji, stymulujący pracownika do rozwijania zainteresowań zawodowych . Celem kierowania jest wspieranie pracowników przez przełożonych oraz partnerskie traktowanie przełożonych przez podwładnych.

4. Model kolegialny:

Jest zaawansowaną forma modelu wspierającego, odnosi się do sytuacji, w którym grupa pracowników realizuje wspólny cel w silnym współdziałaniu. Istota jest budowanie stosunków partnerskich opartych na zależnościach. Zadaniem kierownika jest budowanie zespołu działającego na zasadzie ,,zgranej paczki''. Motywacja opiera się na samodyscyplinie i samo aktualizacji. Zadaniem przywódcy jest tworzenie atmosfery zrozumienia w odniesieniu do celów i zasad współdziałania.

5. Kultura i zmiana organizacyjna:

Organizacja racy jest częścią jakiejś kultury, która stanowi zbiór konwencjonalnych zachowań danego społeczeństwa, determinujący zachowanie się poszczególnych członków. Kultura organizacyjna jest źródłem wartościowania pracy oraz ludzkich dążeń związanych z pracą. Gdy praca jest ważnym motywem działania i oceny jakości życia mówi się o charakterystycznej dla danego społeczeństwa etyce pracy.

Kultura jako całokształt systemów wartości dzieli się na część, która nieustannie się zmienia i na część już ukształtowaną , czyli tradycję

Zmiany kulturowe mogą być podmiotowe, czyli ,,swoje'' lub wymuszone , czyli ,,obce''. Pierwsze są kreatywne i rozwojowe. W układzie funkcjonalnym organizacji zmiana kulturowa jest albo psychologiczna asymilacją, albo społecznie zaprogramowana adaptacją.

Zmiana w płaszczyźnie ,,swoje'' prowadzi do wewnętrznej modernizacji-racjonalne rozpoznawanie celów, natomiast w płaszczyźnie ,,obce'' do akulturacji-nakładanie się na rodzime wartości obcych kulturowo celów i standardów działania.

6. Indywidualno-środowiskowe dopasowanie:

Zadaniem psych. Organizacji jest optymalizacja interakcji między indywidualnym człowiekiem, a jego pracą i stawia sobie za cel określenie warunków optymalnego dopasowania cech jednostki i środowiska. Człowiek ma ograniczone możliwości przystosowania i musi poszukiwać rezerw rozwoju organizacji w otoczeniu pracownika, czyli w środowisku. Istnieje wiele teorii optymalnego dopasowania ( podane są 2):

1. Interakcjoniści- ważne jest dopasowanie subiektywnych i obiektywnych elementów środowiska, co prowadzi do poprawy wydajności pracy, większej satysfakcji z pracy i życia.

2. Koncepcja Hollanda-dopasowanie indywidualnych preferencji jednostki do obiektywnych wymagań środowiska pracy

Reakcje psychologiczne na interakcje cech osobowości i środowiska dzieli się na dysfunkcjonalne i funkcjonalne.

1. Dysfunkcjonalne: stres organizacyjny, czyli poczucie wieloznaczności roli i poczucie konfliktu roli

2. Funkcjonalne: morale pracownicze, zaangażowanie w pracę

Stres organizacyjny: odnosi się do sytuacji, w której czynniki związane z pracą, jak struktura i klimat organizacji, wymagania, oczekiwania roli, czy normy wchodzą w niekorzystna interakcję z cechami osobowości pracownika, wywołując odbiegające od normy zmiany fizjologiczne, emocjonalne i behawioralne.

Konflikt roli: występuję, gdy osoba wykonująca pracę staje w obliczu dwóch sprzecznych wymagań lub oczekiwań co do sposobu pełnienia tej samej funkcji.

Wieloznaczność roli: występuje, gdy pracownik błędnie rozpoznaje swoje obowiązki pracy, gdy niesprecyzowane są jej cele lub zakres i stopień odpowiedzialności za powierzone mu funkcje.

Morale pracy: poczucie akceptacji i przynależności do grupy pracowniczej wyznającej ten sam system wartości i realizującej te same cele z pełnym przekonaniem i poświęceniem. Nie jest postawą jednostki, lecz kombinacją postaw członków grupy. Morale pracy silnie korelują z poczuciem jakości życia

Zaangażowanie w prace: zachowanie organizacyjne, w której pracownik buduje obraz własnej osoby, wokół aktualnie wykonywanej racy i realizowanej kariery zawodowej.

2. ZADOWOLENIE Z PRACY I MOTYWACJA PRACY:

1. Zadowolenie z pracy jest uczuciową reakcją przyjemności lub przykrości doznawana w związku z wykonywaniem określonych zadań, funkcji oraz ról

2. Zadowolenie z pracy jako miara jakości życia:

Osoby silnie zaangażowane w pracę wykazują silniejsze reakcje emocjonalne na sukcesy lub porażki pracy niż osoby niezaangażowane. Satysfakcja z pracy może mieć charakter ogólnego zadowolenia z pracy lub zadowolenia partykularnego( cząstkowego). Ogólne zadowolenie wiąże się z ogólną postawą uczuciowa wobec pracy, bez konicznego związku z konkretnymi czynnikami. Zadowolenie partykularne to specyficzne poczucie przyjemności, związane wyłącznie z konkretnym czynnikiem pracy np. zarobki. Poszczególne czynniki mogą być od siebie całkowicie niezależne.

Badania wykazały brak związku między suma cząstkowych satysfakcji, a ogólnym zadowoleniem z pracy. Jednak zarówno cząstkowe satysfakcje, jak i ogólne zadowolenie są ważnym czynnikiem zdrowia psychicznego rozumianego jako poczucie jakości życia.

3. Teorie motywacji pracy:

Motywacja pracy oznacza chęć, dążenie i gotowość jednostki do wkładania wysiłku w wykonywaną pracę. Motywacja jest wyrazem chęci do realizacji określonego działania, jest układem warunków pobudzających, ukierunkowujących i podtrzymujących działania istotne w sytuacji pracy.

Motywacje pracy rozpatruje się z 2 punktów:

1. Teorii czynnika: motywacja to stała dyspozycja jednostki, którą człowiek ma, albo nie.

2. Teorii środowiskowych: wyznacznikiem motywacji są czynniki motywacyjne, czyli okoliczności. Motywacje można kształtować, rozwijać i zmieniać.

Teoria motywacji pracy są to koncepcję wyjaśniające sposób , w jaki ludzie związani ze strukturami organizacyjnymi staja się efektywnie funkcjonującymi podmiotami systemów społecznych.

1. Teoria hierarchii potrzeb Maslowa:

Źródłem motywacji są potrzeby człowieka. Potrzeby pobudzają ludzi do ich zaspokojenia poprzez określone działania, przy czym proces ten nie ma końca. Proces zaspokojenia potrzeb ma charakter hierarchiczny. Najważniejsze znaczenia dla pracowników ma płaca i pewność pracy. Później znaczenia nabierają kwestie związane ze współpracownikami, prestiżem, uznaniem i zainteresowaniami.

2. Teoria ERG Alderfera:

Zredukował on 5 potrzeb Maslowa do 3: egzystencjalnej, relacji z innymi i rozwoju. Zrezygnował też z hierarchiczności, jego zdaniem różne potrzeby mogą bycz uaktywnione w jednym momencie równocześnie.

3. Teoria motywatora- higieny (koncepcja zadowolenia z pracy) Herzberga:

Motywatory to potrzeby, które prowadzą do satysfakcji, natomiast czynniki higieny to potrzeby, które prowadzą do braku satysfakcji. Ta teoria dała podwaliny do koncepcji wzbogacenia pracy zakładającej , że skoro satysfakcje i motywacje pracownicze wywodzą się z natury pracy należy dążyć do zreorganizowania pracy maksymalizując motywatory.

4. Teoria równowagi Adamsa

Motywacja pracy jest zmotywowana przez percepcję wkładanego w pracę wysiłku oraz stałe porównywanie go z wysiłkiem i oraz korzyściami odnoszonymi przez innych ludzi. Gdy tę samą liczbę nagród pracownik dostrzega u siebie i u innych pojawia się stan równowagi. Motywacja pracy maleje, gdy rosną wątpliwości co do równoważności korzyści za ten sam wysiłek.

3. PRZYWÓDZTWO I PARTYCYPACJA:

1. Przywództwo: to proces oddziaływania na aktywność zorganizowanych grup ludzkich w kierunku ustanawiania i realizacji celów. Jest podstawowym elementem pracy menedżerskiej.
   Kompetencje przywódcze zależą od szczebli zarządzania. Dla efektywnego przywódcy niezbędne jest zachowanie łączące i stymulujące ludzi do realizacjo określonych celów w określonej sytuacji. Zachowania przywódcze definiują zatem 3 elementy: przywódca, grupa oraz sytuacja. Przywódca jest elementem złożonego systemu.

2. Teorie przywództwa:

Klasyczne teorie 3 rodzaje: czynnikowe, sytuacyjne i zachowaniowe. Inne, bardziej specyficzne sprowadzają się do koncepcji zwanej teorią wypadkową, która zakłada, że efektywne przywództwo jest kombinacją cech i zachowań lidera oraz właściwości sytuacji.

1. Najbardziej znaną teorią wypadkową jest koncepcja Fidlera. Przyjmuje on, że efektywność lidera jest zdeterminowana przez interakcję jego cech osobowościowych i sytuacyjnych. Przywódcy są zorientowani albo personalnie albo zadaniowo. Ich efektywność zależy od stopnia kontroli osiągniętej nad sytuacją. Panowanie nad sytuacją zależy od 3 czynników: relacji między liderem a kierownikiem, struktury zadania oraz zakresu władzy lub autorytetu.

2. Teoria ścieżki celów House : przywódcy są w stanie zwiększyć satysfakcję i produktywność podwładnych poprzez nagradzanie osiągniętych przez nich celów. Efektywne przywództwo to wskazanie podwładnym ścieżek do realizacji celów oraz dostarczanie odpowiednich środków.

House zaproponował typologię zachowań przywódcy:

1. Przywództwo dyrektywne: daje podwładnym swobodę w decydowaniu jak powinni się zachować, aby osiągnąć cel.

2. Przywództwo wspierające: okazywanie zainteresowania i udzielania wsparcia

3. Przywództwo partycypacyjne: umożliwia podwładnym udział w decyzjach d

4. Przywództwo zorientowane na osiągnięciach: stawianie wyzwań i egzekwowanie wysokich wskaźników wykonania zadań.

3. Normatywna teoria: koncentruje się na procesie wykonywania wyborów w różnych sytuacjach

3. Style przywództwa:

Ogólny wzór działania przywódcy spostrzegany z perspektywy pracowników.

Uniwersalna klasyfikacja jest ta, która dzieli typy przywództwa w zależności od sposobu sprawowania władzy, sposobu nagradzania i rodzaju orientacji.

Przywódców podzielić można na podstawie sposobu, w jaki motywują swoich podwładnych. Jeżeli przywódca koncentruje się na nagradzaniu oznacza to, że stosuje pozytywne przywództwo, jeżeli zaś na karaniu-stosuje przywództwo negatywne. Styl przywództwa decyduje o sposobie wykorzystywania władzy:

Przywódca autokratyczny: centralizuje władzy, podejmuje decyzji

Przywódca partycypacyjny: centralizuje władzy, ale decyzje podejmuje po konsultacji z podwładnymi i działają wspólnie.

Przywódca typu laissez faire: unika władzy i odpowiedzialności, jest uzależniony od grupy

Przywódca zorientowany na ludzi: koncentruje się na potrzebach pracowników, budowaniu zespołu i współpracy.

Przywódca skoncentrowany na zadaniach: dzieli się ich na dwie kategorie- pierwsi to kierownicy, którzy władzę i autorytet opierają na posiadanym statusie roli, drudzy to kierownicy wywodzący autorytet z eksperckiej wiedzy o zadaniu.

4. Partycypacja:

Oznacza współuczestniczenie członków grupy pracowniczej w decyzjach dotyczących ich samych oraz wykonywanej pracy. Ma istotne znaczenie dla tworzenia i funkcjonowania zespołów pracowniczych .

Wyróżnić można 4 formy partycypacji:

1. Rzeczywista: polega na realnym wpływie na podejmowane w grupie decyzje

2. Spostrzegana: odnosi się do poczucia wywierania wpływu

3. Formalna: jest usankcjonowaną prawnie możliwością podejmowania decyzji

4. Nieformalna: to układ wzajemnych relacji szacunku i poważania wśród uczestników organizacji.

Z psychologicznego punktu widzenia partycypacja jest mentalnym i emocjonalnym zaangażowaniem jednostek w sytuację pracy, skłaniającym je do włączania się w podejmowanie celów grupowych oraz do ponoszenia za nie odpowiedzialności. W partycypacji pracowniczej ważne jest : zaangażowanie Ja, motywuje ludzi do współuczestnictwa, wyzwala twórcze postawy, zmusza do odpowiedzialności członków organizacji za aktywność zespołową.

5. Programy partycypacji:

To różne modele angażowania pracowników w funkcjonowanie organizacji. Jednym z nich jest model zarządzania konsultacyjnego. Polega on na tym, że kierownik uzgadnia swoje zamiary z pracownikami i zachęca ich do rozwijania własnych pomysłów. Drugi model polega na zarządzaniu demokratycznym. Są to decyzje grupowe wykorzystujące idee i wpływy wszystkich członków grupy. Szczególnym przypadkiem tego modelu jest samo zarządzający się zespół. Trzecim modelem partycypacji są koła jakości, koncentrujące się na poprawianiu produktywności i komunikacji w organizacji i stwarzają możliwości zaspokojenia wielu potrzeb. Czwartym modelem jest demokracja zakładowa- powierzona przez rząd różnym szczeblom organizacji do decydowania w sprawach pracowniczych. Na wyższych szczeblach przejawia się w formie współzarządzania, czyli zasiadanie przedstawicieli pracowników w zarządzie firmy.

Zadaniem systemu demokracji zakładowej jest zaspokojenie 6 potrzeb: zmiany i różnorodności, możliwości stałego uczenia się, podejmowania decyzji i osobistej odpowiedzialności, wsparcia społecznego i uznania, poczucia znaczenia pracy w systemie społecznym, powiązania aktualnie wykonywanej pracy z przyszłą karierą zawodową.

4. SYSTEMY ORGANIZACYJNE I TECHNICZNE:

Usprawnienie organizacji skoncentrowane na zmianie systemu pracy w celu dopasowania go do potrzeb człowieka nazywa się projektowaniem pracy lub rozwojem organizacji. Pierwsze koncepcje usprawnienia systemów pracy były reakcją na model organizacyjny, stworzony przez Taylora. Koncentrowały się na strukturalnym rozwiązywaniu sprzeczności między zrutynizowanymi i wąsko wyspecjalizowanymi czynnościami a nastawieniami człowieka pragnącego osiągnąć zadowolenie z pracy.

1. Model scalania pracy poprzez wprowadzanie przemiennych czynności w celu poszerzania pracy: zakłada możliwość kontrolowania ujemnych skutków wąskiej specjalizacji w wykonywaniu powtarzalnych czynności oraz możliwość oddziaływania na motywację poprzez przeprojektowanie systemów pracy.

2. Model wzbogacenia pracy: opracowany przez Herzberga . Zakłada istnie władzy zarówno formalnej, jak i jakościowej treści pracy

2.Poszerzanie i wzbogacanie pracy:

Poszerzanie: Koncentruje się na tworzeniu zadań i ,,mechanicznym'' ich grupowaniu w większe całości, w niewielkim stopniu wpływa na zmniejszenie monotonii, ma też niewielkie znaczenie dla motywacji, może wywołać opór i przeciążenie psychiczne

Wzbogacanie: wyeliminowanie niektórych operacji nadzoru nad pracownikiem i zwiększenie jego osobistej odpowiedzialności za wykonywane zadania, umożliwianie pracownikowi wykonywanie całościowych i naturalnych jednostek pracy, dostarczanie pracownikom dodatkowych źródeł autorytetu oraz wolności wyboru w racy, przekazanie sprawozdawczości pracy z poziomu nadzoru na poziom bezpośrednich wykonawców zadań, nakłanianie pracowników do podejmowania nowych, bardziej wymagających i odpowiedzialnych zadań., rozmieszczanie wysoko specjalistycznych zadań, tak aby z czasem pracownicy mogli stać się ekspertami w zakresie poszczególnych zadań i operacji.

3. Projektowanie socjo-techniczne:

Są to zintegrowane systemy techniczne i społeczne, które tworzy się poprzez skoordynowane działania społeczne oraz psychologiczne z szerokim zastosowaniem metod inżynierskich. Współdziałanie między społecznymi i technicznymi aspektami organizacji zakłada możliwość rozpoczynania projektowania organizacji w dowolnym elemencie struktury dopasowania- społecznym bądź technicznym.

Katz i Kahn wyróżnili 3 podstawowe elementy tego systemu: Praca (rola), grupa pracownicza oraz organizacja jako całość.

Systemy socjo-techniczne w dużym stopniu opierają się na teorii grup autonomicznych ( Miller), która zakłada potrzebę rozwoju możliwości człowieka oraz potrzebę wykonywania pracy w zespołach, gdzie łączność i interakcję opierają się na posiadaniu wspólnego celu, uznania wzajemnej zależności i aktualizacji działań poprzez autentyczne zaangażowanie.

4. Systemy techniczne:

Złożone systemy techniczne coraz częściej upodabniają się do systemów eksperckich, które koncentrują się na rzeczywistych i złożonych problemach decyzyjno-wykonawczych, wymagających wiedzy specjalistycznej, oraz komputerowego modelowania procesów decyzyjnych ekspertów. Symboliczne programowanie, rozwiązywanie problemów oraz badanie procesów poznawczych upodabnia systemy eksperckie do sztucznej inteligencji

5. Teoria systemów człowiek- maszyna:

W teorii tej cele i parametry funkcjonowania ludzi wyznaczają właściwości proceduralne podsystemu sprzętu. Systemy takie działają na zasadzie ,, zamkniętej pętli''

Systemów eksperckich człowiek- maszyna nie można zmieniać ze względu na tak zwany współczynnik PxC- prawdopodobieństwa nieadekwatnego wykonania zadań (P) oraz kosztów akceptacji nieadekwatnego wykonania zadań (C).

SCM to organizacja maszyn oraz ludzi włącznie z procesami interakcji między nimi wewnątrz określonego środowiska, realizująca z góry określone cele. Między człowiekiem i maszyną zachodzą związki tworzące zamkniętą pętlę . Człowiek (operator) obiera informację od urządzenia poprzez wskaźnik, na podstawie odebranych informacji podejmuje decyzję, wykonuje czynności sterowania w celu wywołania zmian w funkcjonowaniu urządzenia. Urządzenie zwrotne dostarcza do operatora informację dotyczącą zmian w jego funkcjonowaniu.

Celem rozwoju SCM jest organizowanie urządzeń, środowiska, zadań, personelu najbardziej korzystne z punktu widzenia misji systemu oraz ludzi mających w nich pracować.

Aby projektowanie SCM mogło zapewnić optymalne dopasowanie człowieka i pracy , muszą być spełnione następujące warunki:

1. Działanie systemu jest ukierunkowane na osiągnięcie określonych celów.

2. Ludzie i maszyny są niezbędnymi komponentami systemu

3. System działa w określonym, wpływającym na niego środowisku.

4. System jest zamkniętą pętlą , która obejmuje szereg sprzężeń zwrotnych.

6.Projektowanie systemów człowiek- maszyna:

1. określenie zestawu wymagań w odniesieniu do sprzętu, ludzi oraz organizacji

2. analiza funkcji całego systemu i poszczególnych podsystemów. Dwa najogólniejsze z nich to podsystem sprzętu i personelu . Określenie funkcji personelu polega na sporządzeniu listy i charakterystyki działań , jakie ludzie mogą lub muszą wykonać w systemie. Lista działań musi dokładnie określać rodzaj danych, którymi manipulować będzie operator , oraz rodzaj wymaganych operacji przetwarzania.

Analiza funkcji systemu potrzebna jest do alokacji zadań między ludzi i maszyny. Współczesne procedury alokacji opierają się na założeniu, że technika jest środkiem komplementarnym wobec człowieka , a nie konkurencyjnym i w konsekwencji go zastępującym . Nowoczesną techniką alokacji jest metoda scheffildzka , dzieli ona procedurę alokacji na 3 elementy:

Procesy odejmowania decyzji dotyczące rodzaju funkcji, wejścia niezbędne do podejmowania decyzji, oraz wyjścia będące rezultatami decyzji.

Tyszka T. (2007). Psychologia ekonomiczna. (W:) J. Strelau, Psychologia (t.3, s. 351-378). Gdańsk: GWP

1. Psychologia i ekonomia

• psychologia - analizuje i opisuje zachowania jednostek

• ekonomia - zajmuje się zagregowanym (w skali makro) poziomem zjawisk,

- poziom indywidualny ją nie interesuje, gdyż różnice indywidualne na poziomie zagregowanym niwelują się;

• Błąd psychologizmu- odwołanie się do indywidualnych uwarunkowań psychologicznych przy analizowaniu zjawisk ekonomicznych;

• G.Katon (1975)- twórca psychologii ekonomicznej-uważa, że zmienne psychologiczne są czynnikami pośredniczącymi między zagregowanym poziomem bodźców a zagregowanym poziomem reakcji; znajomość procesów pośredniczących jest niezbędna do zrozumienia związku między danymi zagregowanymi.

2. Percepcja zjawisk ekonomicznych

1. potoczna wiedza o zjawiskach ekonomicznych

• badania Verges, Tyszka i Verges - w spostrzeganiu ekonomii ludzie używają tych samych pojęć co teoretycy ekonomii, nie oznacza to jednak, że rozumieją je tak samo jak ekonomiści.

• Przeciętny obywatel przejawia znaczny poziom ignorancji ekonomicznej (np. brak orientacji w powiązaniach między wysokością podatków a realizacją usług społecznych).

2. Główne kategorie oceny działań ekonomicznych

• istnieje różnorodność działań związana ze sferą ekonomii (praca na określonym stanowisku, zmiana miejsca pracy, inwestowanie, kupowanie produktów, płacenie podatków, wręczanie łapówek) opisywanych za pomocą takich pojęć jak: zysk, koszt, ryzykowność, horyzont czasowy skutków tego działania

• badania Antonides, Farago,Ranyard,Tyszka różne określenia używane przez ludzi do opisu działań ekonomicznych można sprowdzić do 3 głównych kategorii:

• ocena społeczna (np.: moralność działania, użyteczność dla innych, racjonalność)

• ocena nakładów i zysków

• perspektywa czasowa ich skutków (np.: oszczędzanie jako odroczona konsumpcja)

• w zakresie oceny działań zaobserwowano znaczne podobieństwa między różnymi grupami, chociaż wystąpiły także pewne interesujące różnice

• wg ocen Polaków i Węgrów (łapówkarstwo, oszukiwanie przypłaceniu podatków, paserstwa, hazard) są bardziej zyskowne niż oceniali to Holendrzy i Anglicy.

• Jak ludzie przyswajają sobie wiedzę o ekonomii?

• Praca, płacenie podatków, kupowanie dóbr konsumpcyjnych sprawiają, że czł. kształtuje swój pogląd na ekonomie wytwarzając tzw. poznawczą prezentacje zjawisk ekonomicznych. Obejmuje ona zespół podstwaowych zdarzeń z tej dziedziny życia, częstość ich występowania oraz związki i zależności między nimi.

• Znaczenie osobistego doświadczenia

• bezpośr. dośw.-zależy od warunków społ.-ekonom. (np. kraje postkomunistyczne i kraje o tradycyjnej gospodarce rynkowej (Fazo i Zana postawy ukształtowane przez bezpośr. dośw. wywierają większy wpływ na zachowanie- nie tylko na ocenę)

• pośr. dośw. osobiste-ksztsłtuje komunikacja masowa

• znaczenie komunikacji masowej

• częste oglądanie tv jest skorelowane z wyższą oceną 1) przestępczości i zbrodni; 2)występowania produktów i zach. związanych z dostatnim stylem życia

• podstawową cechą masowej komunikacji jest uniformizacja nasza reprezentacja zjawisk ekonomicznych także staje się zuniformizowana imało czuła na różnice wynikające ze specyficznych warunków życia (np.: pol. i fr. studenci zbieżność poznawczej reprezentacji ekonomicznej).

3. Oczekiwania ekonomiczne i ich konsekwencje

1. Czym są oczekiwania ekonomiczne?

• Oczekiwania ekonomiczne

• oczekiwania warunkowe - dot. zwykle zdarzeń lub sytuacji, nad którymi jednostka nie sprawuje zazwyczaj kontroli (np.: oczekiwania, że inflacja w najbliższym roku wyniesie < niż 10%);

• oczekiwania intencjonalne - odnoszą się do zdarzeń nad kt. jednostka sprawuje kontrolę (np.: os. może planować i oczekiwać, że w przyszłym miesiącu uda się za granicę);

• w przeciwieństwie do oczekiwań produkcyjnych oczekiwania konsumenckie przez długi czas nie przyciągały uwagi ekonomistów; zgodnie z teorią popytu- ilość zakupionego dobra jest określona przez jego cenę i przez cenę innych produktów;

• Katon 1-y zwrócił uwagę na wzrost autonomii konsumenta w XX w., która wiąże się ze wzrostem tzw.(ddo) Dyspozycyjnego dochodu osobistego (ddo=dochód osobisty-podatek); natomiast ddo - wydatki stałe i konieczne = fundusz swobodnej decyzji (kt. jednostka może wydać na wiele sposobów).

Katon to co konsumenci robią ze swoim dochodem dowolnym zależy w dużym stopniu od ich oczekiwań: optymiści -skłonni do większych wydatków i mniejszych oszczędności;

pesymiści -skłonni mniej wydawać i więcej oszczędzać.

2. Oczekiwania ekonomiczne i przewidywanie zjawisk ekonomicznych

• Pomiaru oczekiwań dokonuje się na szacunkowych skalach ocen (OB proszona jest o wskazanie odpowiedniego stopnia nasilenia swojego oczekiwania, mając do wyboru kilka stopni nasilenia

• Oczekiwania produkcyjne- w ankietach mierzy się kwestie takie jak:

• zagadnienia zw. z aktualną działalnością firmy

• oczekiwania odnoszące się do ogólnej syt. rynkowej i ekonomicznej w otoczeniu przedsiębiorstwa

• zamierzenia śródterminowe (plany inwestycyjne)

Ankiety tego rodzaju adresowane do gr. przedsiębiorców lub ekspertów pozwalają zadowalająco przewidywać zjawiska produkcyjne (Albee).

• Oczekiwania konsumenckie - Katon zapoczątkował badania nad skłonnością konsumentów do kupowania; przy pomocy ankiet mierzy się konsumenckie:

oceny stanu aktualnego

oczekiwania przyszłości w kwestiach zw. m.in. z og.syt.ekon.kraju, z własną syt. finansową, cenami, oszczędnościami itp., pytania te zmierzają do określenia nastroju i skłonności konsumentów do dokonywania zakupów;

Katon wprowadził tzw.Wskaźnik postaw konsumenckich (index of consument sentiment, ICS), będący sumaryczną miarą owych oczekiwań konsumenckich.

ICS - jest interpretowany jako wskaźnik konsumenckiego optymizmu/pesymizmu,

pozwala przewidywać zach. konsumentów, stosowany w UE.

4. Psychologia inwestowania i przedsiębiorczości

1. Natura przedsiębiorczości i charakterystyka osób przedsiębiorczych

• Przedsiębiorczość

• (Warneryd) to rodzaj aktywności (działań), wyraża się w tworzeniu czegoś nowego a zarazem mającego określoną wartość.

• wymaga nakładów czasu i wysiłku, a także podejmowania ryzyka finansowego, psychicznego lub społecznego

• jak podkreślał J.S.Mill podejmowanie ryzyka jest tym co odróżnia przedsiębiorcę od menedżera (Warneryd)

• może być realizowana w każdej dziedzinie (gospodarce, nauce, polityce)

• jako cecha określonych osób-skłonność i zdolność do inicjowania oraz realizowania nowych, odważnych działań

• (Warneryd-bad.) cechy przedsiębiorców: specyficzny system wartości, niezależność, praca ważniejsza od życia rodzinnego;

• Motywacja osiągnięć w działalności gospodarczej

• Motywacja osiągnięć = potrzeba ciągłego poprawiania poziomu własnego wykonania

• Atkinson ludzie z silą potrzebą osiągnięć oznaczają się realizmem w wyznaczaniu celów

(średni poziom trudności zadania)

• McClellandrozwój ekonomiczny jest w znacznej mierze wynikiem wysokiej motywacji osiągnięć w danym społ., a nade wszystko wśród ludzi zajmujących się bussinesem

McClelland(I-a próba wyjaśnienia zjawisk społ-ekon. na podstawie teorii psychologicznej); badał potrzebę osiągnięć (=dążenie do uzyskania doskonałości jakiejkolwiek wybranej dziedzinie) i  mierzył jej nasilenie Testem Apercepcji Tematycznej (TAT) Murrya; społ. o wysokim poziomie potrzeby osiągnięć charakteryzowały się wyższym rozwojem ekonomicznym.

• Współczesne bad. nie potwierdzają tego związku;

• przedsiębiorczość i stosunek do ryzyka

• brak jest empir. dowodów na to, że osoby przedsiębiorcze są bardziej skłonne do ryzyka niż inne;

• wielkość ryzyka mierzy się poprzez wielkość możliwej straty i stopień prawdopodobieństwa jej poniesienia

• bad. MacCrimmona i Wehrungskłonność osoby do ryzyka ulega w różnych sytuacjach zmianie tzn. stosunek do ryzyka nie jest prostą cechą osoby

• w bad. wyższy wynik na skali „sukcesu” był skorelowany ze skłonnością do podejmowania większego ryzyka w syt. dot. własnych inwestycji oraz deklarowaną skłonnością do podejmowania ryzyka; interpretacje:

• bez ryzyka nie osiąga się sukcesu,

• to osiągnięty sukces pozwala na podejmowanie wyższego ryzyka; osoby, kt. się nie powiodło nie mogą sobie pozwolić na wyższe ryzyko.

• Ryzyko związane z losem i ryzyko związane ze sprawnością

• Ryzyko losowe niepewne zdarzenia, kt. wpływają na wyniki naszego działania, są od nas całkowicie niezależne (np.: stan pogody), jedyna rzecz jaką możemy zrobić to oszacowanie ryzyka.

• Niepewne zdarzenia, kt. wpływają na wyniki naszego działania są od nas zależne (np.: zdawanie egz., zwycięstwo w zawodach)-są to syt. zawierające ryzyko zależne od naszych zdolności lub umiejętności (np.: inwestowanie).

• March i Shapir możliwe że osoby przedsiębiorcze

1. różnią się od innych większą skłonnością do podejmowania ryzyka w syt., w których wynik zależy od ich wiedzy lub sprawności,

2. ale nie różnią się od innych stosunkiem do ryzyka zależnego wyłącznie od losu.

• Pułapki inwestycyjne: problem utopionych pieniędzy

• efekt utopionych kosztów 

• ludzie zach. się tak, jakby raz podjęte zobowiązanie wymagało kontynuowania działania, mimo że okazało się nieudolne;

• kiedy już koszty zostały „utopione” w pewien plan, to należy ów plan kontynuować, chociaż wyraźnie prowadzi on do straty

• w pol. gosp. socjalist. gł.strategia przedsiębiorstw „załapywanie się na inwestycję” - przedsiębiorstwo początkowo starało się o niedużą dotację, po jej wykorzystaniu zgłaszało się po kolejne dużo większe dotacje, których nikt nie badał.

5. Płacenie podatków

1. Wysokość podatków i wydajność pracy

• (Brown-bad. ankietowe) wysokość podatków nie wpływa na obniżenie motywacji do pracy;

• (eksperyment Seattle i Denver) wysokie podatki obniżają podaż pracy (=liczbę przepracowanych godzin w roku)

• Wysokie podatki powodują wzrost niechęci do ich płacenia,(„ucieczka w szarą stref e ekonomii”).

2. Unikanie płacenia podatków i oszustwa podatkowe

• unikanie płacenia podatków-to korzystanie istniejącego prawa (np. wpłaty na cele dobroczynne w celu zmniejszenia kwoty do opodatkowania);

• oszustwa podatkowe- to nielegalne zaniżanie opłat bądź przez podawanie nieprawdziwych wydatków, bądź przez zaniżanie uzyskanych dochodów.

• czynniki (zach.nielegalnych) oszustw podatkowych:

1. wielkość spodziewanej kary w wypadku „wykrycia”

2. prawdopodobieństwo „wykrycia”

3. ocena moralna

4. okazja do popełnienia oszustwa (np. praca „na swoim”)

• finansowa pozycja os. lub rodziny -nie są wyznacznikiem popełniania oszustw podatkowych.

3. Teoria perspektywy Tversky'ego i Kahnemana - kiedy osoby mają dopłacić podatek na koniec roku=kategoria straty, większa skłonność do ryzyka; jeśli fiskus pobiera w ciągu roku wyższe opłaty zaliczkowe i na koniec roku musi zwrócić pieniądze=syt.zysku, większa skłonność do unikania ryzyka.

6. Zachowania konsumenckie

1. tylko nieliczne wybory konsumenckie są decyzjami podejmowanymi świadomie i refleksyjnie,

większość wyborów konsumenckich ma charakter powtarzalny i nawykowy lub impulsywny (niezamierzony)

2. strategie wyboru refleksyjnego

• strategia kompensacji = strategia maksymalizacji addytywnej użyteczności

• wada produktu ze względu na jakąś jedną cechę (wys. cenę) może być zrównoważona jego zaletą ze wzg. na jakieś inne cechy (jakość produktu);

• wymaga (znacznego wysiłku konsumenta)wykonania następujących kroków:

1. określenie możliwości wyboru

2. określenie cech, ze wzg. na kt. chcemy oceniać możliwości

3. ocena względnej wagi różnych atrybutów

4. ocena poszczególnych możliwości, ze wzg. na pojedyncze cechy

5. obliczenie całkowitej użyteczności dla każdej z możliwości

6. porównanie całkowitych użyteczności poszczególnych możliwości i wybór najlepszej z nich, tj. takiej, której całkowita użyteczność jest najwyższa.

• strategia koniunkcyjna

• polega na ustaleniu listy wymagań, którym muszą sprostać wybierane możliwości, i na sprawdzeniu w dowolnej kolejności poszczególnych możliwości wyboru, czy spełniają one te warunki

• pierwsza możliwość, kt. spełni wszystkie wymagania zostaje przyjęta, pozostałe nie są już rozpatrywane

• nie jest zorientowana na wyszukanie możliwości najlepszej, ale jedynie wystarczająco zadowalającej

• strategia alternatywna

• jest zorientowana na wyszukiwanie satysfakcjonującej możliwości (tak jak koniunkcyjna)

• do osiągnięcia satysfakcji wystarcza, gdy wybrana możliwość spełnia choć jedno z uznanych przez decydenta za ważne

• ma sens, gdy pojawia się jakaś szczególna okazja

• strategia leksykograficzna (słownikowa)

• jest stosowana w syt., w kt. istnieje pewna „naturalna” hierarchia ważności cech produktów i gdy potrafimy tę ważność ściśle określić

• najpierw porównujemy produkty ze wzg. na jedną najważniejszą cechę i wybieramy najlepsze itd. aż zostanie znaleziona jedna możliwość, kt. przeważa nad pozostałymi ze wzg. na kolejną rozważaną cechę;

• często konsument posługuje się zasadą pozornej dominacji-polega ona na tym, że kiedy coś nam się podoba ze wzg. na pewne swoje cechy, wówczas mamy skłonność „na siłę” znajdować dominację tj. udowadniać sobie, że owa obiecująca możliwość zdecydowanie przewyższa wszystkie inne pod każdym względem; może prowadzić do przyszłych rozczarowań;

c) przywiązanie do marki

• minimalizuje wysiłek poznawczy związany z wyborem, wybór następuje szybko i bez wysiłku

• przywiązanie do marki/lojalność - konsument utrzymuje pozytywną postawę stosunku do marki i konsekwentnie kupuje oznaczone nią produkty

• kiedy zakupy danej marki powtarzają się, ale brak jest do niej pozytywnego stosunku i można łatwo zmienić wybór klienta, wówczas mówimy, że jest to zakupowa inercja

• powody zjawiska przywiązania do marki:

• niechęć konsumenta do wkładania dużego wysiłku w decyzje o zakupie (szczególnie przy zakupach mało atrakcyjnych dla konsumenta np. proszku do prania);

• redukcja ryzyka odczuwanego przez konsumenta przy dokonywaniu zakupu;

d) kupowanie impulsywne

• S - R

• (Solomon) 2 na 3 produkty zakupione w supermarkecie nie były wcześniej zaplanowane

• Rozmieszczenie produktów w sklepie

• Supermarkety rozmieszczają produkty podstawowe (mleko, pieczywo, cukier) wielu miejscach i w miarę daleko od wejścia, tak by konsument, kt. chce je nabyć musiał przejść obok innych narażając się na odpowiednie „pokusy”; słodycze blisko kasy-aby rodzice mogli je zakupić w celu uspokojenia zniecierpliwienia dzieci;

• produkty umieszczone na wysokości oczu mają największą szansę zwrócenia na siebie uwagi;

• niekiedy ustawienie produktów zmienia się tak, by konsument nie mógł kupić ich zbyt łatwo, jeśli ich nabywanie sobie zaplanował;

• odpowiednia atmosfera w sklepie

• odpowiednie skomponowanie koloru, dźwięku i zapachu stwarza przyjemną atmosferę, kt. zachęca do dłuższego przebywania w sklepie i do zwiększonych zakupów (owoce przy wejściuwrażenie świeżości, piekarnie)

• starannie dobiera się oświetlenie (max. zgodne z naturalnym lub podkreślające zalety produktów)

• muzyka1)relaksacyjna2)szybsze tempo muzykiszybsze poruszanie sięzmniejszone zakupy

• tworzenie korzystnej ceny odniesienia

• teoria użyteczności transakcji - konsumenci przymierzają cenę nie tylko do potencjalnych korzyści, ale także do ceny odniesienia;

• sposoby kształtowania korzystnej ceny odniesienia:

• dodanie do serii produktów danego rodzaju specjalnego produktu o wyższej cenie

• korzystne porównania z innymi cenami (np. raty encyklopedii < miesięcznie od butelki wódki)

• przyzwyczajenie konsumentów do wcześniejszej wysokiej ceny

• promocje cenowe i wyprzedaże

• poziom zakupów w trakcie trwania promocji-wzrost sprzedaży kilkadziesiąt-kilkaset%

• po promocyjnej obniżce sprzedaż wraca do stanu wyjściowego (East)

• specjalne opakowania, zwiększenie wielkości i pojemności wózków sklepowych;

7. Psychologia oszczędzania

1. formy i motywy oszczędzania

• czasowe deponowanie pieniędzy, kt. nie zostały jeszcze wydane

• kiedy np. na nasze konto bankowe wpływają dochody, kt. stopniowo zużywamy w ciągu miesiąca;

• oszczędzanie jest tu przypadkowe, konsument bowiem przechowuje pieniądze, kt. jeszcze nie wydał, bez specjalnego celu oszczędzania;

• trzymanie rezerwy pieniężnej na wypadek nagłej potrzeby lub okazji = oszczędzanie zabezpieczające

• motyw: potrzeba bezpieczeństwa

• oszczędzanie zaplanowane - gromadzenie środków na zaplanowany cel

• oszczędzanie spekulacyjne -lokowanie pieniędzy na % lub inwestowanie w rzeczy wartościowe w celu powiększenia zasobów

• cel: powiększenie zysków

• inny motyw: chęć pozostawienia spadku i zabezpieczenia losu potomstwu.

2. Czynniki warunkujące oszczędzanie

• wielkość dochodów

• we wszystkich grupach dochodowych pojawiają się tendencje do redukcji oszczędności w pewnych okresach (Katon-w rodzinach am. co 3-4 lata)

• ludzie mają znacznie mniejszą skłonność oszczędzania pieniędzy, kt. uzyskali w sp. Nieoczekiwany (jako spadek, wygraną na loterii);

• im większa zamożność jednostki, tym mniejsza jej skłonność do powiększania jej przez oszczędzanie; bogatsi oszczędzają więcej, ale oszczędzają mniejszą część swoich dochodów niż biedniejsi;

• wg Katona osoby, kt. już dysponują znacznymi oszczędnościami, mają większą skłonność do:

1. dalszego oszczędzania i powiększania oszczędności

2. oraz wycofania od czasu do czasu swych oszczędności

tzn. bogatsi są bardziej aktywni w obu kierunkach: oszczędzania i wydawania

• wiek jednostki

• hipoteza cyklu życiowego (Lea i in.) - większość ludzi ocenia swój dochód z perspektywy całego swojego życia i rozkłada zarobki tak, by utrzymać mniej więcej stały poziom w różnych okresach;

• ludzie w wieku średnim oszczędzają więcej niż ludzie młodzi i emeryci;

• poziom oprocentowania oszczędności (związek niewyraźny)

• Poziom inflacji (mało wyraźna zależność)

• Katon-wysoka inflacja prowadzi do zwiększenia oszczędzania

• Oszczędzanie i problem odroczonej gratyfikacji

• Wybór między oszczędzaniem a zużyciem pieniędzy jest wyborem między konsumpcją teraźniejszą a przyszłą;

• Skłonność ludzi do wybierania mniejszej, ale natychmiastowej nagrody - w konfrontacji z nagrodą większą, ale oddaloną w czasie preferencja czasu teraźniejszego ma racjonalne podstawy (aktualnie dostępne pieniądze możemy zainwestować i w przyszłości uzyskać za nie określone odsetki);

• Ludzie są świadomi swojej impulsywności i narzucają sobie oszczędzanie, żeby nad tą tendencją zapanować.

Eliasz. A, (2007). Psychologia ekologiczna. (W:) J. Strelau, Psychologia (t.3, s.405-440). Gdańsk: GWP

Szczególne znaczenie środowisku przypisywali badacze z orientacji behawiorystycznej. Psychologia środowiskowa w sposób specyficzny ujmuje związki człowieka ze środowiskiem.

ŚRODOWISKO - (z uwzględnieniem fizycznego) traktuje w kategoriach nie izolowanych bodźców, lecz całościowo.

Przyjęto, że związki człowieka ze środowiskiem można dokładnie prześledzić tylko w środowisku naturalnym. Wynikły stąd kontrowersje dotyczące terminologii odnoszącej się do nurtu badań, określanego w literaturze jako psychologia ekologiczna lub środowiskowa.

GŁÓWNE NURTY PSYCHOLOGII EKOLOGICZNEJ:

-Psychologia środowiskowa,

-Psychologia ekologiczna,

-Psychologia behawioralna,

Wszystkie te nurty powstały jako reakcja na obserwowaną degradację środowiska.

Degradacja:

1)dot. środowiska przyrodniczego - polega na jego zanieczyszczaniu i/lub pogorszeniu walorów estetycznych. W ten sposób traci ono walory użytkowe związane z rekreacją.

2) dot. środowiska, które jest tworem człowieka - poza zanieczyszczeniem i pogorszeniem jego walorów estetycznych i/lub funkcjonalnych, także dominację jednej z tych właściwości kosztem drugiej np. przewagę estetyki nad użytkowością bądź odwrotnie. Pożądane jest harmonijne łączenie obu aspektów.

ŹRÓDŁA ZAINTERESOWANIA ŚRODOWISKIEM:

Niszczenie środowiska nie ogranicza się tylko do zmiany jego fizycznych właściwości, ale ma wpływ na wszystkie elementy środowiska, w tym na zwierzęta i ludzi. Negatywne zmiany w środowisku powodują pogarszanie zarówno kondycji zdrowotnej jak i psychicznej człowieka.

Pozapsychologiczne źródła zainteresowania psychologów środowiskiem:

Zdaniem ekologów - biologów, ekosystem składa się z elementów przyrody ożywionej, jak i nieożywionej na określonym przestrzennie terenie. Wszystkie składniki ekosystemu stanowią układ wzajemnie sprzężonych elementów określających odrębność danego środowiska. Zależności pomiędzy elementami ekosystemu sprawiają, że podlega on samoregulacji (zmiany jakichś elementów ekosystemu powoduję zmiany innych jego elementów - przywracana jest równowaga). Dynamiczna równowaga jest stale zakłócana i przywracana poprzez wzajemne zależności między jego elementami. W ekosystemie mogą też zachodzić takie zakłócenia, które nie mogą już zostać skorygowane - zmiana ekosystemu.

EKOLOGIA SPOŁECZNA - ujmowanie środowiska w sposób całościowy, z uwzględnieniem jego samoregulacyjnych właściwości. (analiza migracji i patologii społecznych)

I SZKOŁA - CHICAGOWSKA SZKOŁA EKOLOGII SPOŁECZNEJ

EKOLOGIA MIASTA - (czołowy reprezentant - R. E. Park), przejęli od biologów założenie o walce ludzi o byt w środowisku miejskim. W mieście toczy się walka o zajęcie pożądanych rejonów. Konkurencja między ludźmi i grupami społecznymi prowadzi do zróżnicowania cen gruntów w mieście. Atrakcyjne rejony zajmują grupy, które zdobywają przewagę finansową nad innymi. Tworzą się w ten sposób jednostki terytorialne uprzywilejowane ze wzg na cechy fizyczne, ekonomiczne i kulturowe (efekt procesów ekologicznych i społecznych). Taka zmiana charakteru jakiejś części miasta poprzedzona jest z reguły przemieszczaniem się zbiorowości, które znikają w jednym miejscu i pojawiają się w innym. Oprócz konkurencji czy walki o zajęcie lepszego obszaru przyczyniają się również działania związków językowych, kulturowych lub rasowych. W ten sposób wyodrębniają się GETTA, czy dzielnice zamieszkałe przez ludzi o wysokich lub niskich, należących do danej narodowości bądź rasy. Prowadzi to do tworzenia się obszarów bardzo zaniedbanych, a z drugiej strony - zadbanych.

II SZKOŁA - ZAJMUJĄCA SIĘ KSZTAŁTOWANIEM MIEJSKIEGO STYLU ŻYCIA I ROZWOJEM PATALOGII SPOŁECZNYCH (L. Wirth)

Czynniki związane z życiem w mieście wpływają na zmianę stylu życia. Wszystko co pomniejsza znaczenie więzi rodzinnych, przyjacielskich i sąsiedzkich, osłabia społeczne funkcje kontrolne tych środowisk i przyczynia się do dezorganizacji życia w mieście oraz do pojawiania się patologii społecznych. Takie czynniki jak: wielkość miasta, gęstość zaludnienia i różnorodność wpływają często na odległe usytuowania miejsca pracy i miejsca zamieszkania mieszkańców i pośrednio osłabiają kontrolną rolę wymienionych kręgów społecznych. Społeczności lokalne bronią się przed konsekwencjami osłabionej kontroli przez tworzenie specyficznego kodeksu postępowania. Część mieszkańców nie zna tych zasad, lub nie chce się do nich stosować. Powoduje to dezorganizację życia w mieście. Liczba przestępstw i wykroczeń przeciw prawu jest nieporównywanie większa w dużych niż w średnich i małych miastach.

Psychologiczne źródła zainteresowania środowiskiem:

Na rozwój psychologii ekologicznej, holistycznie ujmującej zjawiska, wpływ mieli psychologowie, którzy zanegowali znaczenie badań ograniczających się do paradygmatu S-R. Do takich badaczy należał Tolman - podkreślał on konieczność badania sekwencji złożonych zachowań moralnych i nieograniczania się do analizy zachowań molekularnych, to jest prostych reakcji na bodźce.

Bezpośrednimi prekursorami psychologii ekologicznej byli:

-E. Brunswik - postulował on, by sytuacje stwarzane w laboratorium odpowiadały sytuacjom w warunkach naturalnych (domagał się przywiązywania znaczenia do trafności ekologicznej),

-K. Lewin - wpływ na zachowanie człowieka przypisywał wszystkim aspektom sytuacji, w jakiej człowiek się znalazł. Zachowanie wg niego współdeterminowane z jednej strony przez właściwości osób, a z drugiej przez cechy sytuacji. Odróżnia on:

a) sytuację obiektywną,

b) sytuację subiektywną,

Przedmiotem badan p. ekologicznej wg Lewina powinna być relacja pomiędzy tymi dwoma rodzajami sytuacji, określanymi jako przestrzenie życiowe człowieka.

PRZESTRZEŃ CZŁOWIEKA (wg Tomaszewski) - jest zorganizowanym polem siła na niego oddziałujących. Na zachowanie człowieka wpływa jego subiektywna interpretacja owego pola sił. Pole sił może być jedno- lub wielowymiarowe. Szczególnym przykładem układu sił są wymieniane przez Lewina sytuacje konfliktowe.

Ważnym czynnikiem skłaniającym psychologów do zainteresowania się środowiskiem fizycznym były obserwowane w latach 50' konsekwencje znacznej degradacji środowiska w krajach zachodnich. Zniszczenie środowiska wpływa na fizyczną i psychiczną kondycję człowieka. Bezpośrednie konsekwencje psychiczne wiążą się z obniżeniem satysfakcji z życia w środowisku zanieczyszczonym lub zdewastowanym, czemu towarzyszy narastająca obawa, że życie w takim środowisku może być niebezpieczne dla zdrowia. Pewne czynniki środowiska takie jak hałas oraz przynajmniej niektóre substancje zanieczyszczające, mogą wpływać na układ nerwowy i przez to trwale zmieniać reakcje psychiczne ludzi.

Wzrost znaczenia funkcjonalnych aspektów miast i budynków skłonił specjalistów w dziedzinie kształtowania przestrzeni do współpracy z psychologami. To właśnie oni mogą zbadać oczekiwania przyszłych użytkowników, dot. właściwości projektów architektonicznych (styl życia, pracy, upodobania przyszłych użytkowników).

SPOŁECZNE PROJEKTOWANIE, PROJEKTOWANIE PARTYCYPACYJNE - określenie osobistych preferencji przyszłych użytkowników, dot. wykorzystania projektowanej przestrzeni (obecnie - komputerowe symulowanie układów przestrzennych).

PODSTAWOWE PROBLEMY BADAWCZE PSYCHOLOGII ŚRODOWISKOWEJ I EKOLOGICZNEJ ODNOSZĄ SIĘ DO:

1. wzajemnych relacji między człowiekiem a przyrodą, a w tym adaptacji do zagrożeń i reakcji na katastrofy,

2. posługiwaniu się miejscem i przestrzenią przy ustalaniu relacji interpersonalnych,

3. związku urządzenia wnętrz mieszkalnych i charakterystyki przestrzennej mieszkań, domów oraz ich otoczenia z zachowaniem i samopoczuciem mieszkańców,

4. grupowych form dostosowywania się do wymagań środowiska,

5. relacji między warunkami życia w mieście a zachowaniem i samopoczuciem mieszkańców,

GEOGRAFIA HUMANISTYCZNA - dot. związku przestrzeni z zachowaniem mieszkańców (usytuowanie instytucji, układ przestrzenny sieci handlowej)

TERMINOLOGIA :

Terminy p. środowiskowa i p. ekologiczna nie są synonimami.

W ramach p. ekologicznej, która rozwinęła się wcześniej niż środowiskowa, badano przede wszystkim grupowe formy adaptacji do wymagań środowiska. Podstawowe założenia dla tego nurtu sformułowali - R.G. Barker i H. F. Wright. Najpełniej zastosowali się oni do postulatu holistycznego ujmowania zjawisk psychologicznych oraz prowadzenia badań w warunkach naturalnych. Zabrakło tu jednak zainteresowania konkretną osobą, jej samopoczuciem i zachowaniem w środowisku. Uznano, że pewne społecznie wypracowane reguły zachowań mają decydujący wpływ na zachowanie człowieka w danym środowisku. E. P. Willems przyjmował główne założenia psychologii ekologicznej, akcentował jednak potrzebę badania indywidualnych zachowań człowieka, choć nadal pomijał subiektywną sferę doznań człowieka (ekologia behawioralna).

Psychologia ekologiczna i ekologia behawioralna to nurty badawcze, które w swej pierwotnej postaci są kierunkami w fazie schyłkowej, a przez wielu badaczy są traktowane jako działy psychologii środowiskowej.

Psychologia środowiskowa dynamicznie się rozwija. Nazwa tej dyscypliny jest myląca. Obecnie bowiem wszystkie kierunki psychologii coraz bardziej uwzględniają interakcję, czy też transakcję zmiennych indywidualnych i środowiskowych w wyznaczaniu zachowań człowieka.

PSYCHOLOGIA EKOLOGICZNA W UJĘCIU BARKERA I WRIGHTA

Kierunek zapoczątkowany w latach 60' w USA i był intensywnie rozwijany w latach 70'głównie na Uniwersytecie Kansas w Lawrance. Wybitni przedstawiciele: Barker, Wright, Gump. Analizowali oni środowisko całościowo, podejście to przejęli od Lewina. Główne idee zapożyczyli od biologów - ekologów, ale w odróżnieniu od socjologów o orientacji ekologicznej koncentrowali się na analizie zjawisk społecznych w skali mikro, to jest w małych środowiskach społecznych ograniczonych przestrzennie.

Przedmiotem ich badań było zachowanie molarne, określane przez nich mianem epizodu behawioralnego.

Epizody behawioralne - naturalne jednostki, czyli cząstki złożonego zachowania molarnego.

Tym, co organizuje i wyróżnia epizody behawioralne ze strumienia zachowań, są jednostki środowiska, nazwane przez nich ośrodkami aktywności.

Ośrodek aktywności - oznacza tę część środowiska, która wyodrębnia się w nim jako integralny układ jego fizycznych i społecznych elementów wraz z przypisywanym mu wzorcem zachowań. Definiowany jest przez ramy czasowy, ponieważ to samo środowisko w zależności od zmiennej czasu narzuca inne wzorce zachowań. Wzorce zachowań są atrybutem społecznego środowiska korzystającego z danego środowiska fizycznego.

Wg Gumpa istnieje podobieństwo behawioralnych i fizycznych składowych ośrodków aktywności. Często jednak taka odpowiedniość nie występuje, bądź z powodu złego architektonicznie projektu bądź ze wzg na przykład na patologię społeczną.

Wg Barkera i Wrighta na środowisko składają się ośrodki aktywności, które pozostają ze sobą w dynamicznych związkach.

ZJAWISKO SAMOREGULACJI - zachodzi ono zarówno w środowisku jako całości jak i w ośrodkach aktywności. Różnego typu środowiska, niezależnie od liczby osób w nich uczestniczących, utrzymują swe podstawowe funkcje. Liczba osób działających w ośrodkach aktywności (np. kółka zainteresowań) jest różna. Ma to wpływ na aktywność osób i ich relacje w ośrodkach aktywności. W rezultacie wielkość ośrodków aktywności wpływa na rozwój osobowości, intelektu i sprawności (np. uczniów danej szkoły).

Wicker, Kirmeyer -(badania dot. wiernych różnych wyznań) wykazali, że relacje pomiędzy dorosłymi a młodzieżą, czy nawet dziećmi zależą od liczebności wiernych w obrębie danego kościoła. W ośrodkach aktywności w których brakowało dostatecznej liczby dorosłych, zapraszano młodzież, a niekiedy też dzieci i powierzano im zadania „normalnie” zarezerwowane dla dorosłych. Stwierdzono także różny stopień zainteresowania osobami spoza danego ośrodka aktywności i zachęcania ich do aktywnego włączenia się w jego działalność.

Wg Turnera osobowość Amerykanów została ukształtowana przez warunki życia na terenach dziewiczych w okresie parcia Amerykanów na zachód. To tam, na mało zaludnionych obszarach formował się charakter Amerykanów, który cechuje wiara w siebie, odwaga, tolerancja wobec innych i inicjatywa. Barker natomiast spostrzeżenia Turnera interpretuje w kategoriach wielkości ośrodków aktywności. Jego zdaniem niedostatek rąk do pracy sprawił, że niezależnie od wieku, płci, stanu oraz cech intelektualnych i charakteru ludzie musieli ze sobą współpracować. Budowane wówczas fizyczne i społeczne struktury decydujące o egzystencji. Sprzyjało to rozwojowi umiejętności współpracy i współżycia z osobami często bardzo różnymi i w efekcie prowadziło do kształtowania się postaw tolerancji. Poczucie własnej wartości było uzależnione od własnego zaangażowania i chęci współpracy z innymi. Budowało to wiarę we własne możliwości i sprzyjało przejawianiu inicjatywy.

Analiza ośrodków aktywności była najważniejszym dokonaniem psychologów ekologicznych. Jednak w tego typu badaniach pomijano indywidualne zróżnicowanie zachowań. Barker wręcz twierdził, że lepiej można przewidywać zachowania ludzi na podstawie informacji o tym, gdzie się znajdują, niż jacy są. Jego zdaniem to powszechnie akceptowane wzorce zachowań wpływają za zachowanie ludzi w różnych miejscach w nieporównanie większym stopniu niż indywidualne preferencje jednostek.

Ta sama idea jest zawarta w koncepcji „skryptów poznawczych” (Schank, Abelson). Odnoszą się one do zdarzeń społecznych, takich jak przyjęcie weselne, egzamin. Skrypty wpływają na zachowanie ludzi oraz pozwalają zrozumieć sens konkretnych zachowań na tle obowiązujących norm.

Willems krytykuje taki brak zainteresowania indywidualnymi zachowaniami i poszerza o nie obszar badań będący przedmiotem zainteresowania psychologów ekologicznych. Aby odróżnić ten nurt od psychologii ekologicznej używa terminu „ekologia behawioralna”. Traktuje on opis zachowania jako podstawę do interwencji psychologicznej. Dla psychologa niezmiernie ważny jest cały system związków między człowiekiem a środowiskiem. Korekcyjne oddziaływania psychologów mogą być skuteczne tylko wtedy gdy oddziałuje się na cały system zależności danej osoby, której chcemy pomóc.

SYSTEM ZALEŻNOŚCI TRANSAKCYJNYCH - biologiczne, fizyczne i społeczne elementy środowiska. Zmiana jakiejkolwiek części wpływa na zmianę całości. Zmiana danej całości pociąga za sobą zmianę stanu i aktywności jej elementów składowych.

PSYCHOLOGIA ŚRODOWISKOWA:

Można ją określić przez wskazanie postulatów metodologicznych i zarysowanie głównego obszaru badań, ale nie przez wskazanie teorii, która stanowi podstawę jej rozwoju.

5 POSTULATÓW PROSHANSKY'EGO:

1. Badania psychologiczne powinny uwzględniać pełne zespolenie osoby badanej ze środowiskiem, w tym, ze środowiskiem fizycznym. W laboratorium nie można stworzyć warunków umożliwiających pełną integrację osoby badanej ze środowiskiem, jest to możliwe jedynie w warunkach naturalnych. Niezbędna jest współpraca z osobą badaną, gdyż bez jej udziału nie można prześledzić skomplikowanych związków człowieka ze środowiskiem. Współpraca z osobami jest niezbędna też ze ze wzg etycznych - okłamywanie osób badanych jest niedopuszczalne. Tylko długotrwała obserwacja umożliwia odkrywanie pełnych związków człowieka ze środowiskiem.

2. Całościowe ujmowanie człowieka i środowiska wymaga, by w badaniach nie ograniczać się do zew zachowań człowieka, lecz również uwzględniać procesy wew. Należy także dążyć do „odkrywania” nieuświadamianych reakcji na środowisko życia.

3. Psycholog próbujący prześledzić związki człowieka z jego naturalnym środowiskiem nie powinien ograniczać swoich zainteresowań do formalnych aspektów procesów psychicznych (konieczna jest analiza treści zdarzeń zachodzących w otoczeniu człowieka).

4. Związki człowieka ze środowiskiem mają swój początek i koniec - mają swoją historię. Niezbędne jest rejestrowanie dynamiki tych związków z uwzględnieniem zmiennej czasu.

5. Fizyczne środowiska są społecznie zdefiniowane. Dopiero na tle takiego opisu możemy zrozumieć znaczenie konkretnych zachowań człowieka w danym środowisku.

W psychologii środowiskowej uwzględnia się w badaniach środowisko naturalne, a jako niezmiernie ważne traktuje się środowisko fizyczne, które w innych działach psychologii jest często pomijane. Przez środowisko naturalne rozumie się tutaj także środowisko tworzone przez człowieka, zwłaszcza środowisko miejskie. Psychologia środowiskowa jeśli koncentruje się już na jakimś rodzaju bodźców, to jednak uwzględnia kontekst, w jakim one występują. Psychologia środowiskowa rozwija się na zasadzie negacji tego paradygmatu badań, który charakteryzuje psychologię społeczną.

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA I KONSEKWENCJE POSTAW PROEKOLOGICZNYCH

Od lat 50' wzrasta zainteresowanie ochroną środowiska, wykraczające poza sferę ludzi związanych zawodowo z ekologią. Zainteresowanie rozwija się w dwóch nurtach:

1. refleksja filozoficzna i rozwój dyscyplin naukowych, w których podejmowany jest problem stosunku człowieka do przyrody,

2. protesty ludzi przeciwko konkretnym przejawom dewastacji przyrody, które z czasem przybrały charakter ruchów społecznych skierowanych przeciwko różnym formom niszczenia (ruchy te określa się mianem „zielnych”

ad 1. ETYKA EKOLOGICZNA (ekoetyka, etyka środowiskowa)

W latach 60' kulturę judeochrześcijańską przeciwstawiano kulturom dalekowschodnim, które przyrodzie ożywionej i nieożywionej nadawały symboliczne znaczenie, czyniąc je przez to bliską człowiekowi. White uważał, że w biblijnym przesłaniu o panowaniu człowieka nad ziemią tkwią historyczne korzenie obecnego kryzysu ekologicznego. Ze stanowiskiem White polemizował Dubos, wskazując, że również na Dalekim Wschodzie występują przejawy znacznego zniszczenia środowiska.

W ramach etyki ekologicznej podkreśla się moralną odpowiedzialność człowieka za przyrodę. Każda forma życia ma swoją autonomiczną wartość, niezależnie od bezpośredniej użyteczności dla człowieka, ponieważ poprzez swoje powiązania z innymi formami życia stwarza im dogodne warunki rozwoju.

Etyka ekologiczna wiąże się, ze zmianą postaw z antropocentrycznych na biocentryczne. Można spotkać się z poglądem, że odwoływanie się do wolnej woli i rozumu człowieka, który przez swoje zachowanie może uchronić przyrodę przed degradacją, faktycznie utrwala perspektywę antropocentryczną.

Etyka biologiczna splata się z bioetyką, która człowieka ujmuje jako psychologiczno - społeczną całość w obrębie przyrody.

Etyka ekologiczna nakazuje, aby specjaliści różnych dyscyplin nie ograniczali się do swoich wąskich specjalizacji, ale wykraczali poza nie i zajmowali się także działaniami proekologicznymi i edukacją ekologiczną (np. lekarze - promocja zdrowia).

W ramach etyki ekologicznej przyroda jest traktowana jako wartość, a stosunek do niej podlega ocenie moralnej.

Schwartz - przeprowadził analizę kultur i tego na jakich wymiarach mogą być opisywane oraz jakie odmienne podstawowe wartości są przyjmowane w ich obszarze. Wymiary: egalitaryzm - hierarchia, harmonia - panowanie, autonomia - zależność. Kultury w których wartością jest harmonia(kraje skandynawskie), akcentują znaczenie pozostawania w zgodzie ze środowiskiem społecznym i fizycznym. Akceptują one środowisko naturalne i społeczne takimi jakie są, dążą raczej do ich zachowania w niezmienionej postaci. Kultury które dążą do panowania nad środowiskiem(Japonia, USA) zachęcają ludzi do ujarzmiania środowiska i do zmiany zarówno społecznego jak i naturalnego środowiska życia, do przejawiania nad nim kontroli, do jego eksploatacji zgodnie z indywidualnymi lub grupowymi potrzebami.

Ad 2. RUCHY „ZIELONYCH

W Polsce rozwijają się od końca lat 80', mają one na celu ochronę środowiska i w efekcie także człowieka. Naukowe wsparcie ruchy te mogą uzyskać w sozologii - nauce o ochronie przyrody. Do najbardziej znanych należy ruch Greenpeace, który zasłynął wieloma ryzykownymi akcjami w obronie natury.

Powstanie ruchów proekologicznych wiąże się ze zmianą mentalności ludzi, ewolucją ich stosunku do natury. Przekonanie o konieczności rozsądnej eksploatacji surowców, po to by następne pokolenia mogły z nich korzystać, wspierane jest przez świadomość globalnego charakteru zjawisk dot. naturalnego środowiska. Konieczne jest zainteresowanie wszystkim co odnosi się do naszej planety. W wielu społeczeństwach następuje stopniowe odchodzenie od traktowania środowiska w kategoriach czysto utylitarnych, jako rezerwuaru surowców, a także towarowego wykorzystania jego zasobów. Coraz mocniej podkreśla się estetyczne walory środowiska.

Wg Andersona im bardziej nazwy dotyczące krajobrazów ujawniały wpływ ludzi na środowisko, tym mniej się ono podobało (np. plantacja drzew, zbiornik wody).

Bardziej umiarkowane rozumienie ochrony środowiska dopuszcza zarówno eksploatację surowców, jak i wykorzystanie środowiska w celach rekreacji w uwzględnieniem odpowiedniej infrastruktury, ale też z zachowaniem równowagi, która nie tylko nie niszczy środowiska ale także chroni je dla przyszłych pokoleń.

Ruchy „zielonych” przeciwstawiają się niszczeniu środowiska życia człowieka w mieście. Hałas i zanieczyszczenie powietrza wskazują jako jedne z głównych źródeł zagrożenia środowiska miejskiego.

ROLA PRZESTRZENI W REGULOWANIU KONTAKTÓW Z OTOCZENIEM

Ludzie wykorzystują stosunki przestrzenne do nadawania znaczenia relacjom psychologicznym.

ZACHOWANIA TERYTORIALNE ZWIERZĄT I UTRZYMYWANIE DYSTANSÓW MIĘDZY NIMI

Obserwuje się duże znaczenie relacji przestrzennych zarówno pomiędzy osobnikami tego samego gatunku jak i między zwierzętami różnych gatunków.

Przez terytorialność rozumie się instynkt do rezerwowania jakiegoś obszaru przez danego osobnika lub grupę osobników:

• zawładnięcie,

• utrzymanie,

• znakowanie danego terytorium jako własnego.

Terytorialność reguluje zagęszczenie osobników danego gatunku na określonym terenie i rozwój gatunku bez nadmiernej eksploatacji środowiska.

Poza terytorialnością wyróżnia się również dystanse:

• osobnicze, (ten sam gatunek)

• społeczne, (ten sam gatunek)

• ucieczki, (kontakty między osobnikami różnych gatunków)

• krytyczne, (kontakty między osobnikami różnych gatunków)

Naruszenie terytorialności i dystansów wiąże się z zaburzeniami zachowania, a także masowym wymieraniem gatunków.

ZACHOWANIA TERYTORIALNE LUDZI

Badania nad ludźmi ujawniły znaczne podobieństwo ich zachowań do prawidłowości stwierdzonych wśród zwierząt. Zaobserwowano wśród ludzi zachowania terytorialne, mające charakter przywiązania do miejsc i traktowania jako własnych. Rezerwowanie miejsc służy ludziom także w utrzymywaniu wzajemnych dystansów, w zachowaniu poczucia prywatności i unikaniu zatłoczenia.

W pewnych sytuacjach ludzie roszczą sobie pretensje do:

• posiadania,

• kontroli,

• dysponowania miejscem,

Wg Proshansky'ego, Ittelsona i Rivlina ludzie organizują sobie środowisko fizyczne po to, by zwiększać swoją swobodę wyboru działań w danej sytuacji.

Wg Altmana zależnie od charakteru terytorium stosujemy inne taktyki jego zajmowania i innych doznajemy odczuć przy ich naruszaniu. Terytoria trwale zajmowane na zasadzie wyłączności mają charakter terytoriów pierwszoplanowych, a ich naruszenie traktowane jest często jako osobisty afront. Natomiast w miejscach publicznych niejednokrotnie rościmy sobie prawo do danego miejsca na zasadzie niejako „zasiedzenia”. Są to terytoria drugoplanowe.

DYSTANSE PRZESTRZENNE MIĘDZY LUDŹMI

Wg Halla istnieje język przestrzeni i wg tego języka ludzie ustalając wzajemne dystanse przestrzenne, komunikują jakie relacje psychiczne między sobą pragną zachować. Jednak znaczenia dystansów zrozumiałe są tylko wśród ludzi danej kultury.

Preferowana odległość między ludźmi zależy od:

• ich pozycji społecznej,

• bliskości emocjonalnej,

• nastroju,

• wykonywanych zadań i czynności,

• charakteru interakcji społecznych,

Przy czym w obrębie różnych kultur stwierdzono wyraźne różnice między płciami w zakresie utrzymywanych dystansów. Kobiety są na ogół skłonne utrzymywać znacznie bliższe przestrzenne relacje z innymi, to jest zbliżają się do innych i pozwalają innym zbliżać się do siebie na bliższą odległość niż czynią to mężczyźni. Również dzieci, a także młodzież skłonna jest utrzymywać bliższe dystanse niż dorośli.

Wyróżnione przez Halla dystanse to:

• intymny, (b. bliskie kontakty)

• indywidualny, (b. bliskie kontakty)

• społeczny, (charakter formalny)

• publiczny, (kontakty oficjalne)

Rodzaj relacji rzutuje na przyjmowany przez ludzi dystans, ale też odwrotnie - przyjęty dystans kształtuje charakter porozumiewania się ludzi.

POCZUCIE PRYWATNOŚCI

Przez poczucie prywatności rozumie się odczucia towarzyszące efektywnej i selektywnej kontroli podmiotu nad stopniem dostępności innych osób do własnego Ja lub do Ja członków danej wspólnoty.

Wg Altmana poczucie prywatności osiąga się poprzez stosowanie różnego typu barier między Ja osobistym lub grupowym a otoczeniem, przy czym bariery te czyni się „przenikalnymi” dla wybranych osób bądź dla ogółu, ale tylko w pewnych sytuacjach.

Regulacja dostępu innych do własnego Ja dokonuje się w sposób:

• werbalny - możemy komuś otwarcie komunikować chęć zbliżenia lub odizolowania się, możemy porozumiewać się z innymi stosując zrozumiały tylko dla nich system znaczeń lub porozumiewać się w obcym języku jeśli jest on niezrozumiały dla osób niepowołanych, możliwe jest też ściszanie głosu,

• niewerbalny - gdy chcemy uczynić bardziej lub mniej przenikalnymi istniejące pomiędzy nimi bariery, np. przyjęcie mniej przyzwalającej postawy, gestykulacja, mimika.

Często względy materialne uniemożliwiają przestrzenne odgradzanie się od innych w celu osiągnięcia poczucia prywatności. Istnieją wręcz środowiska pozbawione prywatności, co ma poważne konsekwencje dla psychicznego funkcjonowania ludzi. Natomiast ze wzg na czynniki społeczne znacznie ogranicza się prywatność ludzi zajmujących stanowiska publiczne.

Na biegunach wymiaru prywatności mamy z jednej strony - izolowanie się, a z drugiej - ekshibicjonizm.

ZATŁOCZENIE

Zagęszczenie - obiektywne nagromadzenie ludzi lub rzeczy w danej przestrzeni, od jego subiektywnego odbioru.

Zatłoczenie - subiektywne odczucie towarzyszące zagęszczeniu.

Wg Stokolsa, Choi, Mirjafari i Weaver zagęszczenie jest warunkiem koniecznym wystąpienia poczucia zatłoczenia, lecz nie jest warunkiem wystarczającym.

Na odbiór zagęszczenie poza czynnikami sytuacyjnymi mają też wpływ zmienne osobowościowe, jak introwersja - ekstrawersja.

Stokols definiuje zatłoczenie jako formę psychicznego stresu, powstałego na skutek dostrzeżenia, że dostępna przestrzeń jest mniejsza od przestrzeni pożądanej (uwzględnia indywidualny odbiór zagęszczenia dostępnej przestrzeni - nawiązanie do Lazarusa, który przyczyny stresu upatruje w rozbieżności między potrzebami a percypowanymi możliwościami)

Pojęcie zatłoczenia powodowane jest przez: (wg Stokolsa)

1. stymulacyjne przeciążenie,

2. ograniczenie swobody wyboru zachowań,

3. niedobór różnego typu zasobów w stosunku do liczby osób pragnących z nich skorzystać,

Evans i Lepore w miejsce trzeciej przyczyny wymieniają brak poczucia kontroli nad otoczeniem.

Ad 1 STYMULACYJNE PRZECIĄŻENIE

Zróżnicowanie ludzi, rzeczy i obiektów potęguje odczucia nadmiaru bodźców. Również hałas może wzmagać odczucie zatłoczenia. Jest ono związane nie tylko ze stymulacją sensoryczną, ale też ze stymulacją społeczną. Znaczenie bodźca może być kluczowe dla wywołania silnego pobudzenia przez daną stymulację. Przy tym pobudzenie może być w pewnych sytuacjach pożądane (np. podczas zabawy) lub odbierane zdecydowanie negatywnie (np. w sytuacji wymagającej skupienia). Przy pomiarze zatłoczenia powodowanego przez nadmiar stymulacji przyjmuje się z reguły jako stałą wartość daną powierzchnię przy zmiennej liczbie osób lub rzeczy.

Ad 2 OGRANICZENIE SWOBODY WYBORU ZACHOWAŃ

Tutaj nie tylko ograniczona przestrzeń lecz również konieczność np. koordynacji przez podmiot zachowań z innymi osobami może nasilać poczucie zatłoczenia. Ważna jest też interpretacja przez podmiot, czy zachowania innych są zachowaniami neutralnymi wymuszonymi sytuacją, czy też są intencjonalnie wymierzone w podmiot.

Duże znaczenie ma również to, czy poczucie zatłoczenia występuje w środowisku pierwszoplanowym, czy drugoplanowym:

• pierwszoplanowe - (1) spędzamy dużo czasu, (2) kontakty z innymi mają charakter osobisty, (3) jest to teren ważnych dla podmiotu form aktywności,

• drugoplanowe - (1) bywamy przelotnie, (2) kontakty z innymi mają na ogół charakter anonimowy, (3) aktywność w nim nie ma dla podmiotu podstawowego znaczenia,

Przy badaniu zatłoczenia będącego efektem ograniczenia swobody zachowań podmiotu stałą wartością jest liczna osób lub rzeczy, a zmienną stanowi wielkość dostępnej przestrzeni.

Ad 3 NIEDOBÓR ZASOBÓW W STOSUNKU DO POTRZEB (lub efekt braku kontroli)

Dot. on ośrodków aktywności, które opisali Barker i Wright. Mamy tam do czynienia z dużą liczbą osób chętnych do podejmowania danych form aktywności. Jednak istotny jest tu stosunek tej liczby osób nie do wielkości przestrzeni, lecz do zadań i ról społecznych, które mogą być podejmowane przez członków danego środowiska.

Kontrola poznawcza i behawioralna akcentowana przez Evansa i Lepore może być utrudniona w sytuacji zagęszczenia. Jednak kontrola lub jej brak mogą być związane z zasadami funkcjonowania danej społeczności, z relacjami interpersonalnymi, z pozycją w danej grupie i z podobnymi czynnikami natury psychologicznej, a przestrzeń nie jest tu najważniejsza.

Emocje i zachowania towarzyszące zatłoczeniu neutralnemu i osobistemu w środowisku pierwszo- i drugoplanowym:

ŚRODOWISKO	ZATŁOCZENIE NEUTRALNE	ZATŁOCZENIE OSOBISTE
pierwszoplanowe	Irytacja -dążenie do zwiększenia przestrzeni fizycznej, -powiększenie przestrzeni psychologicznej lub koordynowanie zachowań z innymi, -wycofywanie,	Wrogość lub alienacja -dążenie do zwiększenia dystansu wobec innych, -agresja (przy wrogości), -pasywne wycofywanie się (przy alienacji),
drugoplanowe	Słaba irytacja -dążenie do zwiększenia przestrzeni fizycznej, -reaktancja lub poprawa koordynacji działań z innymi,	Irytacja lub lęk -dążenie do zwiększania dystansu wobec innych, -skłonność do samoobrony lub do opuszczenia sytuacji,

Badacze zatłoczenia wyróżniają:

• zatłoczenie fizyczne,

• zatłoczenie społeczne,

Czynniki specyficzne mające wpływ na wielkość zatłoczenia:

Przy zatłoczeniu fizycznym

Przy zatłoczeniu społecznym

1) percepcyjne aspekty środowiska: - zamknięte przestrzenie, zabudowane w sposób mało czytelny, chaotyczny, z krętymi drogami, 2) Konfiguracja środowiska na zewnątrz domów lub mieszkań: - narażające na częste kontakty z innymi lub pozwalająca na względną izolację, 3) Wewnątrz pomieszczeń: - liczba drzwi i okien, - kolor ścian, - kształt pomieszczeń i wysokość sufitu, - umeblowanie i oświetlenie, - temperatura, wilgotność powietrza, hałas,

1) typ społecznej interakcji: - rywalizacja vs. współpraca grupowa, 2) rodzaj aktywności: - aktywność indywidualna vs. grupowa, 3) normy społeczne obowiązujące w danej sytuacji, 4) zróżnicowanie ludzi, 5) kategoryzacja członków grupy, 6) liczba społecznych interakcji, 7) bliskość fizyczna osób,

Niespecyficzne czynniki nasilające doznawane poczucie zatłoczenia są stan i właściwości podmiotu:

• fizyczny,

• emocjonalny,

Także cechy temperamentu i osobowości moją temu sprzyjać, np. impulsywność, lęk, agresywność.

ORGANIZACJA PRZESTRZENI SPRZYJAJĄCA INTERAKCJOM SPOŁECZNYM

W pewnych warunkach przestrzennych ludzie odczuwają nadmiar przypadkowych kontaktów społecznych i w efekcie próbują je zredukować. Typowym przykładem przestrzennych rozwiązań, które wymuszają takie kontakty, są szpitale o źle zaprojektowanej przestrzenni (Bańka). Poza architekturą domów z długimi korytarzami również wykorzystanie wnętrz ma wpływ na chęć nawiązywania interakcji społecznych. Ustawienie krzeseł w rzędzie, jak w poczekalni, wyraźnie takim kontaktom nie sprzyja. Natomiast ustawienie krzeseł w kręgu lub przy małych stołach pomaga w nawiązaniu rozmowy, w której uczestniczą wszyscy zajmujący miejsce przy danym stole. Szczególnie korzystny dla kontaktów jest układ narożny, gdy rozmówcy siedzą przy rogu stołu pod kątem prostym.

ŚRODOWISKO MIEJSKIE

Na świecie obserwuje się tendencję do życia poza miastem, lecz jednak w jego pobliżu. Umożliwia to czerpanie korzyści z miasta, a zarazem unikanie niedogodności mieszkania w nim. Ramirez opisuje możliwe konsekwencje nasilania się w miastach tendencji odśrodkowych i intensywny rozwój rejonów podmiejskich. Odwołuje się do poglądów Lewisa Mumforda, który roztacza wizję rozwoju „niewidzialnych miast” - względnie małych miejscowości, bez ich nadmiernej koncentracji z bardzo dobrymi połączeniami komunikacyjnymi między nimi. Pozwoli to na łączenie pozytywnych aspektów wielkich miast bez ich negatywnych oddziaływań na mieszkańców.

STRES WIELKOMIEJSKI

Główne konsekwencje stresu wielkomiejskiego:

• psychowegetatywne reakcje (np. ogólne pobudzenie, bóle głowy, zaburzenia snu)

• zakłócenia w przebiegu czynności (np. komunikacji z innymi)

• zachowań społecznych (malejąca skłonność do pomagania innym)

• ogólnego niezadowolenia z warunków życia,

Relacja pomiędzy zachowaniami agresywnymi a bodźcami typu: hałas, gęstość zaludnienia czy zanieczyszczenie ma charakter krzywoliniowy. Przy przeciętnym zatłoczeniu obserwuje się niekiedy zachowania agresywne, ale przy bardzo dużym - chęć wycofania się, która może być połączona z objawami lęku.

Zanieczyszczenia środowiska w mieście mogą powodować nawet poważne zaburzenia psychiczne. Do najczęstszych należą zaburzenia będące konsekwencją podwyższonego poziomu ołowiu w organizmie mieszkańców.

POCZUCIE ZAGUBIENIA I POŚPIECHU

Poczucie zagubienia często występuje u osób przybywających do wielkich miast. Zagubienie może być nie tylko wypadkową wielkości miast ale też ich układu przestrzennego.

Wyobrażenia danych punktów w przestrzeni zwane są - za Tolmanem - mapami poznawczymi. O pozycji punktów zakotwiczenia w hierarchii przestrzennej decyduje ukryty wymiar ich ważności dla podmiotu oraz zasięg przestrzennej penetracji podmiotu.

Mapy poznawcze miasta bardzo wyraźnie zależą od zróżnicowania danej części miasta i charakterystycznych obiektów. Jeśli osiedla mieszkaniowe są monotonne, wówczas nie są wiernie odtwarzane, jak można by oczekiwać, lecz w umyśle powstaje obraz niezwykle uproszczony, ubogi, pozbawiony wielu szczegółów.

Stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy wielkością miasta a szybkością poruszania się w nim mieszkańców. Najprawdopodobniej wrażenie pośpiesznego zachowania ludzi w dużych miastach pogłębiane jest tym, że piesi muszą często zmieniać kierunek poruszania, by nie wpadać na siebie.

ZMIANY W STANDARDACH ZACHOWANIA

Ochrona przed nadmiarem bodźców prowadzi do zmian zachowania w zakresie:

• rozwoju funkcjonalnych relacji międzyludzkich, to jest wycinkowych, ograniczonych do ról społecznych, w jakich przejawiają się kontakty między ludźmi,

• ewolucji norm, takich jak nieingerowanie w sprawy innych i zachowywanie wobec innych dużego dystansu,

• pomijania wielu bodźców, lub wręcz ich niedostrzegania,

• nasilenia rywalizacji o dostęp do różnych dóbr użyteczności publicznej

Relacje funkcjonalne - wg Tofflera we współczesnym zurbanizowanym świecie kontakty między ludźmi mają charakter relacji funkcjonalnych, zwanych modularnymi.

Dla ludzi żyjących w miastach inni ludzie, zależnie od swojej roli społecznej, stanowią na ogół w subiektywnej reprezentacji świata swoiste, wymienne moduły. Przy tego typu relacjach inni nie mają znaczenia dla podmiotu jako całości. Znaczenia mają jedynie te fragmenty ich sprawności i osobowości, które wiążą się z pełnioną przez nich rolą społeczną.

Nieingerowanie w sprawy innych - wielkie miasta charakteryzują się niewielką życzliwością, małą skłonnością do pomagania innym i dużą częstością do zachowań antyspołecznych. Rezydenci wielkich miast unikają kontaktu wzrokowego z innymi i nie reagują na przyjazne gesty nieznajomych.

Ludzie wykazują niechęć do zachowań, które mogą narazić ich na śmieszność e rezultacie zachowania się w sposób niespotykany w danym miejscu.

Niechęć do udzielania pomocy w warunkach miejskich można tłumaczyć w kategoriach nadmiaru stymulacji, a tym samym niechęci do angażowania w kolejne czynności, zwłaszcza jeśli nie wiadomo jako mogą być odebrane.

Przy silnych bodźcach następuje zwężenie się pola uwagi. Tym między innymi tłumaczy się zmniejszającą się skłonność do pomagania innym w sytuacji hałasu.

Ludzie, którzy nie udzielają pomocy, mogą to czynić powodowani albo chęcią redukcji stymulacji poprzez unikanie angażowania, albo nadmiernym pobudzeniem, w którego wyniku mogą po prostu nie zauważać pewnych bodźców.

Rywalizacja - (o dostęp do różnych dóbr użyteczności publicznej), zatłoczenie - zwłaszcza połączone z brakiem poczucia kontroli społecznej - prowadzi do nasilenia aktów niszczenia obiektów użyteczności publicznej. Wg Powella poczucie braku dostępu do różnego rodzaju typu dóbr częściej prowadzi do bierności i wyuczonej bezradności niż do agresji.

WIZJE NOWYCH MIAST

Ramirez uważał, że przemieszczanie się ludzi w bardziej przyjazne im miejsca wpłynie na stopniowe, spontaniczne zmiany charakteru miast.

Encyklika „Laborem exercens” - o pracy ludzkiej

Cele pracy:

- rozwój nauki i techniki;

- podnoszenie poziomu kulturalnego i moralnego społeczeństwa;

Praca - to każda działalność, jaką człowiek spełnia, bez względu na jej charakter i okoliczności. Jest tym, co wyróżnia człowieka spośród innych istot żywych, których działalność jest związana jedynie z utrzymaniem życia.

Rozdział I Wprowadzenie

1. O pracy ludzkiej w 90 lat po encyklice Rerum novarum

Praca jest odwiecznym i najważniejszym, podstawowym aspektem życia człowieka. Wymaga zaangażowania umysłowego, ponieważ ciągle pojawiają się nowe pytania, problemy, nadzieje, obawy i zagrożenia.

Praca daje człowiekowi godność, ale także bywa źródłem trudu, cierpienia, krzywdy i niesprawiedliwości, napięć, konfliktów i kryzysów.

Czynniki wpływające na świat pracy:

- powszechne wprowadzanie automatyki do różnych dziedzin produkcji;

- wzrost ceny energii i surowców podstawowych;

- wzrastająca świadomość ograniczoności środowiska naturalnego oraz niedopuszczalnego zanieczyszczenia środowiska;

- pojawienie się na arenie politycznej ludów, które po wiekach poddaństwa domagają się własnego miejsca wśród narodów.

Zmiany spowodowane przez te czynniki będą oznaczać:

- bezrobocie, przynajmniej okresowe, lub konieczność przekwalifikowania;

- z dużym prawdopodobieństwem pociągną za sobą zmniejszenie lub powolniejszy wzrost dobrobytu materialnego dla krajów bardziej rozwiniętych, ale mogą także poprawić los ludzi żyjących w warunkach nędzy.

2. W organicznym rozwoju działania i nauki społecznej Kościoła

Papieska Komisja „Iustitia et pax” - centralny ośrodek koordynacyjny w dziedzinie życia społecznego. Nazwa komisji wskazuje na to, iż kwestię społeczną należy ujmować w jej wymiarze integralnym i kompleksowym. Zaangażowanie na rzecz sprawiedliwości musi być zespolone z zaangażowaniem na rzecz pokoju (przesłanki: dwie wojny światowe, zagrożenie wojną nuklearną).

Encyklika Pacem in terris Jana XXIII - porusza kwestię pokoju na świecie.

Encyklika Rerum novarum (do Piusa XI) - kwestia sprawiedliwości społecznej.

Encyklika Mater et Magistra Jana XXIII, Konstytucja pastoralna Gaudium et spes Soboru Watykańskiego II i Encyklika Populorum progressio Pawła VI - postulat wyrówania oraz szukania dróg sprawiedliwego rozwoju dla wszystkich.

3. Problem pracy kluczem do kwestii społecznej

Problem pracy jest stałym i składowym elementem nauczania Kościoła. Nauka społeczna ma swoje źródło w całym Piśmie Świętym, jak i w nauce Kościoła o człowieku, życiu społecznym, i przede wszystkim - nauce o moralności społecznej.

Cel encykliki Laborem exercens: uwydatnienie, że praca ludzka stanowi najistotniejszy klucz do całej kwestii społecznej, jeśli patrzymy na nią pod kątem dobra człowieka (żeby „życie ludzkie uczynić bardziej ludzkim”).

Rozdział II Praca a człowiek

4. W Księdze Rodzaju

Wg Kościoła praca stanowi podstawowy wymiar bytowania człowieka na ziemi. Dowodem na to są informacje zaczerpnięte z Pisma Świętego, antropologii, paleontologii, historii, socjologii, innych nauk poświęconych człowiekowi.

„Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną”

Człowiek jest obrazem Boga, m. in. Dzięki nakazowi, by czynił sobie ziemię poddaną (poprzez proces pracy), by panował nad nią (także poprzez pracę). W wypełnianiu tego polecenia człowiek odzwierciedla działanie Boga.

„Ziemia” - fragment widzialnego wszechświata, którego człowiek jest mieszkańcem, lub cały świat widzialny, o ile może on znaleźć się w zasięgu wpływu człowieka i jego poszukiwań w celu zaspokojenia własnych potrzeb.

Słowa o „czynieniu sobie ziemi poddaną” - wszystkie zasoby, które ziemia (pośrednio - świat widzialny) kryje w sobie, a które przy pomocy świadomego działania człowieka mogą być odkryte i celowo wykorzystywane przez niego.

Słowa te są wiecznie aktualne i uniwersalne: obejmują wszystkie minione epoki cywilizacji i ekonomii, wszystkich ludzi, każde pokolenie.

5. Praca w znaczeniu przedmiotowym. Technika

W encyklice wymienia się:

• Rolnictwo - podstawowa dziedzina życia gospodarczego i nieodzowny składnik produkcji.

• Przemysł

• Usługi

• Badania teoretyczne i stosowane

Mechanizacja pracy we wszystkich dziedzinach przełom cywilizacyjny - od ery przemysłowej do współczesnych wynalazków jak elektronika czy mikroprocesory.

Dziś - poprzez rozwój przemysłu - pracę wykonuje maszyna, a człowiek ją obsługuje. Z tego względu należy postawić w nowy sposób problem pracy ludzkiej:

- właściwym podmiotem pracy nadal pozostaje człowiek;

- ogromną rolę w pracy odgrywa technika rozumiana jako zespół narzędzi, którymi człowiek posługuje się przy pracy, które ułatwiają, usprawniają, przyspieszają i zwielokrotniają pracę; dzięki temu człowiek może zwiększyć wydajność i jakość produktów. Technika może być też przeciwnikiem człowieka - gdy pozbawia zajęcie wielu ludzi dotąd zatrudnionych, lub, na skutek przesadnej fascynacji maszyną, czyni człowieka swoim niewolnikiem (uzależnienia).

Wynalezione mechanizmy i maszyny są owocem pracy ludzkiego umysłu i potwierdzają jego panowanie na ziemi.

Technika jest podstawowym współczynnikiem postępu ekonomicznego, ale jednocześnie rodzi szereg trudnych pytań natury etycznej i etyczno-społecznej.

6. Praca w znaczeniu podmiotowym

Dlaczego człowiek jest uważany za podmiot pracy?

Ponieważ, jako obraz Boga jest osobą, a osoba to byt podmiotowy uzdolniony do planowego i celowego działania, zdolny do stanowienia o sobie i zmierzającym do spełnienia siebie. Człowiek - będąc osobą - jest więc podmiotem pracy. Czynności przynależące do procesu pracy mają służyć urzeczywistnianiu jego człowieczeństwa., spełnianiu osobowego powołania (Sobór Watykański II, Kaudium et spes).

„Panowanie” człowieka odnosi się do wymiaru przedmiotowego i podmiotowego pracy, ale do przedmiotowego bardziej. Wymiar podmiotowy warunkuje etyczną istotę pracy, ponieważ ten, kto pracę wykonuje jest osobą - świadomą i wolną, czyli stanowiącym o sobie podmiotem.

Podstawą określania wartości pracy ludzkiej jest nie rodzaj wykonywanej czynności, ale fakt, że ten, kto ją wykonuje jest osobą. Dowód: Jezus większość swojego życia na ziemi spędził przy pracy fizycznej w warsztacie ciesielskim.

Źródeł godności pracy należy szukać w jej wymiarze podmiotowym.

Praca jest dla człowieka a nie człowiek dla pracy - pierwszeństwo wymiaru podmiotowego przed przedmiotowym. Cel pracy nie posiada znaczenia ostatecznego sam dla siebie. Ostatecznie celem każdej wykonywanej pracy jest sam człowiek.

7. Zagrożenie właściwego porządku wartości - problematyka etyczno - społeczna

Istnieje niebezpieczeństwo traktowania pracy ludzkiej jak towar lub siłę potrzebną do produkcji, a człowieka jako narzędzie, które jest tym większe, gdy postrzeganie problematyki ekonomicznej nacechowane jest przesłankami ekonomizmu materialistycznego.

Kapitalizm - pracownik - wykonuje pracę (towar), którą sprzedaje posiadaczowi kapitału ( zespołu narzędzi i środków umożliwiających produkcję).

Błąd kapitalizmu pierwotnego - prymat wymiaru przedmiotowego pracy przed podmiotowym. Może on powtórzyć się tam, gdzie człowiek zostanie potraktowany na równi z zespołem materialnych środków produkcji, narzędzi, a nie jako podmiot, sprawca i właściwy cel produkcji.

Encykliki Mater et Magistra Jana XXIII i Populorum progressio Pawła VI - poruszenie wyżej przedstawionych zagrożeń.

Problematyka etyczno-społeczna - „panowanie” człowieka nad ziemią powinna być wzięta pod uwagę w sferze polityki społecznej i gospodarczej, oraz stosunków międzynarodowych.

8. Solidarność ludzi pracy

Podmiot - stały i niezmienny - z uwagi na to praca jest jedna i za każdym razem niepowtarzalna

Przedmiot pracy - zmienny - patrząc na pracę pod kątem tego wymiaru - istnieje wiele różnych prac.

Rozwój pracy - pojawienie się nowych odmian pracy, zanikanie innych. Jest to zjawisko prawidłowe. Należy śledzić, czy nie ma w tym procesie nieprawidłowości, które mogą stanowić zagrożenie pod względem etyczno-społecznym.

Kwestia robotnicza (proletariacka) - reakcja solidarnościowa ludzi pracy przeciwko degradacji człowieka jako podmiotu pracy (monotonna, wycinkowa praca ograniczająca osobowość), połączonej z wyzyskiem w dziedzinie zarobków, warunków pracy i troski o osobę pracownika. Była to reakcja słuszna przeciwko niesprawiedliwości(wspom. w Rerum novarum). Wyzyskowi sprzyjał liberalny usrój społeczno - polityczny, który popierał inicjatywę gospodarczą posiadaczy i przedsiębiorców, a nie troszczył się dostatecznie o zabezpieczenie praw pracowników utrzymując, że praca ludzka jest tylko narzędziem produkcji, której podstawą, celem i czynnikiem sprawczym jest kapitał.

Reakcja pracowników na istniejący - niesprawiedliwy stan rzeczy przyczyniła się do wynalezienia nowych systemów jak neokapitalizm czy kolektywizm. Pracownicy :

- mogą uczestniczyć w zarządzaniu i kontroli produkcji;

- wywierają wpływ na warunki pracy i wynagrodzenie oraz ustawodawstwo społeczne(jako członkowie stowarzyszeń).

Poprzez systemy ideologiczne, systemy władzy oraz nowe układy niesprawiedliwości na różnych poziomach życia społecznego przetrwały lub wytworzyły się ich nowe formy - tutaj solidarność pracowników jest szczególnie potrzebna. Obszarami szczególnej uwagi w tym względzie powinny być:

- warstwy społeczne doznające proletaryzacji;

- pewne kategorie lub grupy pracującej inteligencji - coraz szerszy dostęp do wykształcenia obniżenie zapotrzebowania na pracę inteligencji bezrobocie inteligencji. Przyczyną tego bezrobocia jest niedostosowanie rodzaju wykształcenia do faktycznych potrzeb społeczeństwa, lub praca z danym wykształceniem jest mniej poszukiwana i mniej opłacalna.

Solidarność musi by otwarta na dialog i współpracę z innymi. Powinna pojawiać się wszędzie tam, gdzie pojawia się społeczna degradacja podmiotu pracy, wyzysk pracujących i rosnące obszary nędzy.

9. Praca - godność osoby

Praca (pracowitość) jest cnotą, czyli sprawnością moralną, gdyż człowiek staje się przez nią dobry jako człowiek.

Pracy można używać przeciwko człowiekowi:

- obozowy system pracy;

- środek ucisku człowieka;

- wyzyskiwanie człowieka pracy.

Istnieje moralna powinność łączenia pracowitości jako cnoty ze społecznym ładem pracy, który pozwoli człowiekowi w pracy bardziej stawać się człowiekiem, a nie degradować się przez pracę, tracąc siły fizyczne, godność i podmiotowość.

10. Praca a społeczeństwo: rodzina, naród

Praca stanowi podstawę kształtowania życia rodzinnego, które jest naturalnym prawem i powołaniem człowieka. Praca jest pośrednio warunkiem zakładania rodziny, gdyż posiadanie rodziny wymaga środków utrzymania. Praca i pracowitość warunkują także cały proces wychowania w rodzinie, ponieważ każdy „staje się człowiekiem” m. in. przez pracę, a owo stawanie się człowiekiem jest istotnym celem całego procesu wychowania.

Rodzina jest wspólnotą, która może istnieć dzięki pracy i jednocześnie pierwszą szkołą pracy dla każdego człowieka.

Naród - społeczeństwo, które wywiera pośredni wpływ na wychowanie, gdyż każdy wychowuje się na treściach i wartościach, jakie składają się na całość kultury danego narodu; naród jest także historycznym i społecznym wcieleniem pracy całych pokoleń. To wszystko sprawia, że człowiek łączy swoją głębszą tożsamość ludzką z przynależnością do narodu, swoją pracę pojmuje zaś jako pomnożenie dobra wspólnego wypracowanego przez jego rodaków, uświadamiając sobie przy tym, że praca ta służy pomnażaniu dorobku całej rodziny ludzkiej, wszystkich ludzi na świecie.

Jeśli sam proces „czynienia sobie ziemi poddaną”, czyli praca w znaczeniu techniki odznacza się ogromnym rozwojem środków, to jest to zjawiskiem korzystnym i pozytywnym pod warunkiem, że wymiar przedmiotowy pracy nie weźmie góry nad wymiarem podmiotowym odbierając człowiekowi lub pomniejszając jego godność i jego niezbywalne prawa.

Rozdział III Konflikty pracy i kapitału na obecnym etapie historycznym

11. Wymiary konfliktu

Konflikt pomiędzy światem kapitału (właścicieli, przedsiębiorców) a światem pracy (pracowników). Kapitaliści chcieli osiągnąć jak najwyższe zyski z pracy robotników za jak dając im jednocześnie możliwie jak najniższe wynagrodzenie. Dodatkowo nie zapewniali pracownikom należytego bezpieczeństwa pracy oraz optymalnych warunków zdrowia i życia zarówno pracowników jak i ich rodzin.

Konflikt ten - uważany przez niektórych za konflikt społeczno - ekonomicznym o charakterze klasowym - znalazł odzwierciedlenie na gruncie ideologicznym w walce kapitalizmu i marksizmu. Polityczno - ideologiczna walka klas.

Marksizm - ideologia socjalizmu naukowego i komunizmu, opowiada się za klasą robotniczą całego światowego proletariatu. Poprzez szeroki wymiar wpływu oraz nacisk rewolucyjny dąży do dyktatury proletariatu do opanowania wyłącznej władzy w poszczególnych społeczeństwach, aby przez likwidację własności prywatnej środków produkcji wprowadzić w nich ustrój kolektywny. Cel: zaprowadzenie socjalizmu i - ostatecznie - ustroju komunistycznego na całym świecie.

12. Pierwszeństwo pracy

Zasada, której uczy Kościół: pierwszeństwo pracy przed kapitałem.

Zasada ta dotyczy bezpośrednio samego procesu produkcji, w stosunku do której praca jest zawsze przyczyną sprawczą, podczas gdy kapitał jest instrumentem - przyczyną nadrzędną.

Zasoby ziemi nie mogą służyć człowiekowi inaczej, jak tylko przez pracę. Jeśli przez pracę człowiek ma przyswajać sobie i innym te zasoby, to ma on jako jedyny środek własną pracę. Aby te zasoby mogły przez prace owocować, człowiek zdobywa inne zasoby ziemi. Zdobywa (zawłaszcza) przez pracę i dla pracy.

U początku ludzkiej pracy stoi tajemnica stworzenia.

Dlaczego? Dlatego, że człowiek, ze wszystkimi środkami produkcji i techniką nie tworzy bogactw i zasobów świata, ale je ZASTAJE gotowe, przygotowane do poznawczego odkrycia i właściwego wykorzystania w procesie produkcji. Człowiek jest obdarowany nimi przez naturę , czyli przez Stwórcę.

Dlaczego praca ma pierwszeństwo przed kapitałem?

Dlatego, że wszystkie środki produkcji (kapitał) są owocem historycznego dorobku pracy człowieka - jego umysłu i doświadczenia. Owocem pracy jest wszystko, co ma służyć pracy.

Umiejętność pracy - zdolność sprawczego uczestnictwa w nowoczesnym procesie produkcji wymaga coraz większego przygotowania oraz odpowiedniego wykształcenia. Należy przy tym podkreślić, że człowiek jako podmiot pracy - bez względu na to jaką spełnia pracę - jest osobą, prawdziwym podmiotem sprawczym.

13. Ekonomizm i materializm

Kapitał i praca są nierozłączne. Nie można przeciwstawiać jednego drugiemu ani tym bardziej ludzi posiadających kapitał przeciwko ludziom pracującym.

Antynomia pracy i kapitału - rozdzielenie i przeciwstawienie pracy i kapitału.

Błąd ekonomizmu - oddzielenie i przeciwstawienie pracy (w kategoriach celowości ekonomistycznej) kapitałowi.

Błąd materializmu - odmiana błędu ekonomizmu, gdy ekonomizm wprost lub pośrednio zawiera przekonanie o pierwszeństwie i nadrzędności tego, co materialne, natomiast to, co duchowe i osobowe ustawia wprost lub pośrednio na pozycji podporządkowanej w stosunku do rzeczywistości materialnej (materializm praktyczny - sposób wartościowania, hierarchia dóbr).

Materializm wulgarny ( zredukowanie rzeczywistości duchowej do czegoś niepotrzebnego) i dialektyczny (traktowanie człowieka jako „wypadkowej” panujących w danej epoce stosunków ekonomicznych, stosunków produkcji).

Początek antynomii pracy i kapitału sięga filozofii i teorii ekonomii XVII w., gdy miało miejsce zjawisko gwałtownie rozwijającej się industrializacji, w której dostrzeżono przede wszystkim możliwość intensywnego pomnożenia bogactw materialnych (środków), a przeoczono cel: człowieka, któremu te środki mają służyć. Jest to błąd porządku praktycznego. Błąd ten może pojawić się, jeśli wychodzi się z tych samych założeń myślowych; można przezwyciężyć go poprzez odpowiednie zmiany w teorii i praktyce - przeświadczenie o pierwszeństwie osoby przed rzeczą i pracy człowieka przed kapitałem.

Praca a własność

W całokształt historycznego procesu od początku wchodzi sprawa własności, za którą stoją jednostki ludzkie. One także wchodzą w pojęcia antynomii pracy i kapitału. Zarówno te wykonujące pracę, jak i przedsiębiorcy i posiadacze środków produkcji. Encykliki, które poruszają kwestię społeczną pod kątem sprawy własności w oczach Kościoła, własności prywatnej, środków produkcji to encyklika Rerum novarum oraz Mater et Magistra.

Ta idea różni się stanowczo od programu kolektywizmu (marksizm) i poglądów z czasów encykliki Leona XIII. Różni się także samym rozumieniem pojęcia prawa własności od programu kapitalizmu (liberalizm). Chrześcijaństwo nie uważało prawa własności jako nienaruszalnej zasady, ale nieco szerzej, jako powszechne prawo wszystkich do korzystania

z dóbr całego stworzenia- prawo osobistego posiadania (prawo powszechnego używania, uniwersalne przeznaczenie dóbr). Ponadto własność w oczach Kościoła nie stanowi społecznego przeciwieństwa pracy. Własność nabywa się przez pracę, by służyła pracy.

Kościół stara się zabezpieczyć prymat pracy i podmiotowość człowieka w życiu społecznym. Dlatego też nie zgadza się ze sztywnymi poglądami kapitalizmu, które bronią tylko prawa własności prywatnej środków produkcji jako nienaruszalnego w życiu ekonomicznym.

Najważniejsza jest natomiast jednostka ludzka. Uznanie właściwej pracy człowieka w procesie produkcji domaga się różnych adaptacji w zakresie samego prawa własności środków produkcji. Ważną kwestią jest uspołecznienie własności. Zaistnieje to wtedy, gdy zostanie zabezpieczona podmiotowość społeczeństwa, gdy każdy na podstawie swojej pracy będzie mógł uważać siebie równocześnie za współgospodarza wielkiego warsztatu pracy, przy którym pracuje wraz ze wszystkimi. Ten cel można osiągnąć poprzez połączenie pracy

z własnością kapitału i powołania autonomicznych organów pośrednich zajmujących się wspólnym dobrem i współpracą.

Argument personalistyczny

Wskazując na racje osobowe przemawiające za prywatną własnością, encyklika stosuje „argument personalistyczny” także do zbiorowej własności środków produkcji. Najważniejsze jest to, aby stworzyć w niej sytuację analogicznej świadomości pracowania „na swoim”. W przeciwnym razie w całym ekonomicznym systemie jak i w jednostkach osobowych zarysują się straty i niepowodzenia.

Uprawnienia ludzi pracy

Praca jest zarówno obowiązkiem, ale także źródłem uprawnień pracującego człowieka. Człowiek powinien pracować ze względu na swoje własne człowieczeństwo, którego utrzymanie i rozwój domaga się pracy. Człowiek powinien pracować ze względu na bliźnich, zwłaszcza rodzinę, ale także ze względu na społeczeństwo, do którego należy, ze względu na całą rodzinę ludzką, której jest członkiem, będąc dziedzicem pracy pokoleń, a zarazem współpracę przyszłości tych, którzy po nim nastaną w kolei dziejów. To wszystko składa się na szeroko pojętą moralną powinność pracy.

Pracownik pośredni, bezpośredni

Pracujący jest nie tylko wytwórcą dóbr, ale przez swoją pracę nabiera specyficznych praw dotyczących tego, co wiąże się z pracą. Chodzi tutaj przede wszystkim o związek jaki zachodzi pomiędzy pracodawcą bezpośrednim (osoba lub instytucja, z którą pracownik zawiera bezpośrednio umowę o pracę na określonych warunkach /lub pośrednim/ czynniki, poza pracodawcą bezpośrednim, wywierające określony wpływ na to , w jaki sposób kształtuje się umowa o pracę zasady postępowania określające ustrój społeczno - ekonomiczny) - a pracownikiem.

Pracodawcą bezpośrednim jest osoba lub instytucja, z którą pracownik zawiera umowę o pracę na określonych warunkach. Osobą tą może być właściciel środków produkcji lub instytucji usługowej, albo przedstawiciel właścicieli. Działają oni kolektywnie. Pracodawcą bezpośrednim jest często nie konkretna osoba, lecz instytucja - przedsiębiorstwo prywatne lub państwowe kierowane przez kolektyw menażerów.

Umowa o pracę zawierana pomiędzy pracownikiem a pracodawcą bezpośrednim warunkowana jest przez różne czynniki, które nazywane są pracodawcą pośrednim. Określa on w sposób zasadniczy taki lub inny stosunek pracy i warunkuje postępowanie pracodawcy bezpośredniego, gdy ten ustala określony kontrakt i stosunki pracy. Pracodawcą pośrednim są osoby, różnego typu instytucje, różne organizacje wewnątrzpaństwowe i międzynarodowe, system prawny - ustawodawstwo socjalne, ustrój społeczno-gospodarczy, a przede wszystkim państwo.

Zatrudnienie

Jan Paweł II zwraca również uwagę na problem zatrudnienia wszystkich uzdolnionych podmiotów czyli sprawę posiadania pracy. Aby wszystkim zapewnić zatrudnienie, odpowiednie instytucje- pośredni pracodawcy, powinny czuwać nad planowaniem warsztatów pracy i przeciwdziałać bezrobociu. Wobec bezrobotnych państwo ma obowiązek wypłacania odpowiednich świadczeń, wynika to bowiem z podstawowej zasady porządku moralnego. Dlatego też pierwszym i podstawowym zadaniem wszystkich i każdego rządu, polityków, kierowników przedsiębiorstw, właścicieli zakładów powinno być: dać pracę wszystkim.

Godna płaca i inne przywileje

Podstawowym problemem etyki społecznej jest sprawa sprawiedliwej zapłaty za wykonywana pracę. Stosunek między pracodawcą a pracownikiem rozwiązuje się na zasadzie salariatu- przez odpowiednie wynagrodzenie wykonywanej pracy. Wiąże się to z zasadą powszechnego używania dóbr. Wszędzie wynagrodzenie za pracę jest konkretnym środkiem dzięki któremu ludzie mogą korzystać z dóbr powszechnych. Sprawiedliwa praca to konkretny sprawdzian sprawiedliwości całego ustroju społeczno-ekonomicznego. Za godziwą płacę uważa się taką, która wystarcza na założenie i utrzymanie rodziny i na zabezpieczenie jej przyszłości. Matka powinna dbać o dobro rodziny i nie oddawać się pracy poza domem.

Poza godną płacą, pracownik powinien mieć także szereg takich przywilejów jak dostęp do opieki zdrowotnej, ubezpieczenie od zdarzeń losowych, wypadków jak i zabezpeczenie na starość, emerytura czy prawo do wypoczynku.

Związki zawodowe

Tworzenie stowarzyszeń, związków (syndykatów) ma na celu obronę interesów ludzi zatrudnionych w różnych zawodach. Walka klas jest nieodłącznym zjawiskiem życia ekonomicznego. Jednakże walka ta powinna być postrzegana jako normalne staranie o właściwe dobro, odpowiadające potrzebom i zasługom ludzi zrzeszonych zawodowo. Nie jest to walka „przeciwko” sobie. Praca przede wszystkim łączy ludzi i buduje wspólnotę, a nie dzieli. Związki zawodowe nie mają charakteru partii politycznych walczących o władzę i nie powinny podlegać ich decyzjom i mieć nimi ścisłego związku. Związki zawodowe powinny mieć zagwarantowane prawo do strajków, bez osobistych sankcji karnych za uczestnictwo w nich. Jednakże jest o środek ostateczny i nie można go nadużywać.

Godność pracy na roli

Rolnictwo, które dostarcza społeczeństwu dóbr koniecznych dla codziennego utrzymania, posiada duże znaczenie. Niestety brakuje form opieki prawnej dla rolników i ich rodzin na starość, w przypadku choroby lub braku zatrudnienia. Ich ciężka praca jest nie godziwie wynagradzana. Konieczne są więc zmiany w celu przywrócenia rolnikom właściwego znaczenia, by kształtować rozwój wspólnoty społecznej.

Osoba upośledzona a praca

Osoba upośledzona również jest podmiotem ludzkim z nienaruszalnymi prawami. Powinna mieć ona ułatwiony dostęp do uczestnictwa w całokształcie życia społeczeństwa, odpowiednio do swych możliwości. Brak zatrudniania osób upośledzonych traktowane jest jako dyskryminacja osób słabszych. Praca musi być podporządkowana godności człowieka, podmiotowi prac, a nie korzyści ekonomicznej. Pracodawcy mają obowiązek do popierania praw osoby upośledzonej do przygotowania zawodowego i do pracy. Należy zagwarantować takiej osobie praktyczne miejsce pracy i warunki umożliwiające jej prawidłowe funkcjonowanie. Aby gwarantować takiej osobie równość z innymi, powinna mieć ona także szansę na awans, sprawiedliwe wynagrodzenie i brak przeszkód w funkcjonowaniu społecznym i zawodowym.

Praca a emigracja

Zjawisko emigracji jest bardzo powszechne. Na ogół łączy się ze stratą dla kraju, z którego człowiek emigruje. Jednostka stanowi wspólnotę ze swoim krajem pochodzenia poprzez kulturę, historię oraz tradycję. Wyjeżdżając wchodzi w inny świat i całkiem inną rzeczywistość, zmieniając swoje idee i przyzwyczajenia. Osoba taka będąc podmiotem pracy przyczynia się do pomnożenia dobra innego kraju, bagatelizując dobro wspólne własnego.

Mimo tego, że emigracja wydaje się być zjawiskiem złym, czasem jest to zło konieczne. Emigracja nie może stawać się okazją do wyzysku finansowego lub społecznego. Kapitał ma służyć pracy, a nie praca kapitałowi.

Szczególne zadanie Kościoła

Papież podkreśla także duchowy aspekt pracy. Praca jest działaniem osoby (actus personae). Uczestniczy w niej cały człowiek-ciało, duch. Do człowieka kieruje się Słowo Boga Żywego, którego treść powinien przyjąć i nadać pracy ludzkiej takie znaczenie, jakie nadał jej Bóg.

Kościół kształtuje taką duchowość pracy, która pomoże ludziom przybliżać się do Boga.

Praca jako uczestnictwo w dziele Stwórcy

Człowiek stworzony jest a podobieństwo Boga. Przez swoją pracę uczestniczy w dziele Stwórcy i dalej rozwija je i dopełnia. Księga Rodzaju mówi nam, że samo stworzenie świata przedstawione jest na podobieństwo pracy, którą Bóg „wykonał” podczas sześciu dni, aby siódmego odpocząć. Nakazuje nam naśladować Boga zarówno pracując jak i odpoczywając.

Chrystus-człowiek pracy

Jezus poprzez głoszenie ewangelii i wypełnianie jej czynem dał dowód na o, że przez pracę człowiek uczestniczy w dziele samego Boga. Jezus głosił także ewangelię pracy, ponieważ ten, kto ją głosił sam był człowiekiem pracy rzemieślniczej (jak Józef z Nazaretu).

Odniesienia na temat pracy i poszczególnych zawodów są obecne w Księgach Starego Testamentu (praca lekarza, aptekarza, artysty, kowala, hutnika, pasterza, rybaka...). Jezus w przypowieściach odwołuje się ciągle do pracy ludzkiej: pasterza, rolnika, gospodarza, służącego, pracy kobiet.. Nauka o pracy widoczna jest także w nauczaniu św. Pawła Apostoła. Pracował on i zarabiał na swoje życie. Pouczał on tym samym na temat pracy w formie napomnień, nakazów, zachęceń ( „kto nie chce pracować, niech też nie je”).

Ważne jest jednakże to, że „więcej wart jest człowiek z racji tego kim jest, niż ze względu na to, co posiada”.

Praca ludzka w świetle Chrystusowego Krzyża i Zmartwychwstania

Ogólnie praca, fizyczna jak i umysłowa łączy się z trudem. Mówi o tym Księga Rodzaju przeciwstawiając błogosławieństwo pracy w tajemnicy stworzenia z grzechem. Trud w połączeniu z pracą odzwierciedla drogę życia ludzkiego na ziemi i jest zapowiedzią śmierci. Trud jest nieodzownym elementem pracy. Dzieło zbawienia dokonało się przez cierpienie i śmierć krzyżową. Znosząc trud pracy w zjednoczeniu z Chrystusem ukrzyżowanym za nas, człowiek współpracuje z Synem Bożym w odkupieniu ludzkości. Uczniem Jezusa jest ten, kto codziennie podejmuje trud swej pracy. Chrystus ponosząc śmierć na krzyżu za wszystkich grzeszników daje nam przykład, że każdy w swoim życiu powinien nieść jakiś krzyż. W pracy jednakże zawsze znajdujemy nowe życie, nowe dobro jako zapowiedź nowego nieba i ziemi, które przez trud pracy staje się udziałem człowieka i świata.

A. Biela - Psychologiczna aktualność tez encykliki „Laborem exercens”

Synteza definicji pracy (aspekt psychologiczny):

Praca to zespół czynności, zmierzających do zaspokojenia własnych potrzeb i potrzeb innych ludzi

(np. rodziny lub szerokiego społ.) oraz warunkujący rozwój osobowości człowieka jako podmiotu tych czynności.

1. Czyli praca dotyczy wielu czynności człowieka ( actus personae ) i nie rozdziela się jej na pracę fizyczną i umysłową, ponieważ:

• w każdej pracy działa układ nerwowy i mięśniowy, więc co najwyżej mówimy o dominacji jednego,

• wraz z rozwojem techniki następuje intelektualizacja prac fizycznych,

• do rozwoju osobowości człowieka wymaga organizacji pracy która zawiera oba te elementy ( fizyczny i umysłowy ),

• rozdział pracy na fizyczną i umysłową powoduje problemy psychologiczne np. spory w grupie pracowniczej;

2. Instrumentalny charakter pracy polega na tym, że praca powinna być tylko środkiem do celu, liczy się człowiek. Nie można traktować człowieka przedmiotowo.

„Nie tylko bardziej mieć ale przede wszystkim bardziej być”

Praca powinna być droga do samorozwoju i samoaktualizacji człowieka, zarówno w wymiarze indywidualnym jak i społecznym. Konieczność rozwoju jest warunkiem zdrowia psychicznego. Brak pracy oznacza regres, człowiek nie może być zwolniony z obowiązku pracy.

3. Podmiotem pracy jest człowiek, jako podmiot funkcjonowania struktur industrialnych typu produkcyjnego i konsumenckiego. Oznacza to, że

• warunki pracy muszą odpowiadać możliwościom człowieka,

• charakter i rezultat pracy mają zaspokajać potrzeby biologiczne, psychiczne i mają umożliwiać rozwój

Psychologiczny sens uczestniczenia człowieka w tworzeniu polega na:

• umożliwieniu osobie choć w niewielkim stopniu działalności twórczej,

• poczucie samoaktualizacji

• poczucie zaspokojenia potrzeb innych

Problemy psychologiczne, które powstają w systemach pracy wiążą się z zatraceniem cech ludzkich w relacji człowiek - przemysł, wszystko to dotyczy zatraceniu zasady podmiotowości człowieka. Prowadzi to do DEHUMANIZACJI, czyli WYALIENOWANIA pracy ludzkiej. Co oznacza, że na pierwszym miejscu jest przemysł, a potem człowiek.

Zadania psychologa w firmie:

• zadania diagnostyczne

• terapeutyczne

• profilaktyczne dotyczące dehumanizacji i alienacji

Psycholog ma za zadanie sprawdzić na ile praca w danych warunkach spełnia zasadę podmiotowości, czyli czy zaspokaja potrzeby człowieka i jak rozwija osobowość.

Dokładniej:

• warunki fiz. pracy na stanowisku X w zakładzie Y

• warunki bezpieczeństwa

• organizacja pracy w firmie\

• sposób organizacji wolnego czasu

• atmosfera pscyhospoł.

• System doskonalenia zawodowego

• rekrutacja

• przejście pracowników na emeryturę

1. PSYCHOLOGIA PORADNICTWA ZAWODOWEGO

Stosowana dla młodzieży i nie tylko. Polega na:

• dawaniu inf. o zawodach,

• uczeniu technik analizy decyzji, przez ułożenie hierarchii celów możliwych do osiągnięcia,

• diagnozie zdolności i zainteresowań klienta

Zagrożeniem jest chęć wybrania za kogoś (np. tego co chcą rodzice), zamiast nauczenia osoby wybierania samemu.

2.PSYCH. ZATRUDNIENIA

Zwana inaczej psychotechniką, jest najbardziej rozwinięta. Polega na rekrutacji nowych pracowników w zakresie akcji informacyjno-werbalnych w terenie i badań selekcyjno-kwalifikacyjnych (tu wykorzystujemy testy). Zagrożeniem podmiotowości człowieka jest posługiwanie się złymi metodami i nie sugerowanie się wynikami testów w rekrutacji kandydatów.

Drugie zagrożenie może wynikać z presji np. pracodawców. Trzeba pamiętać, że im bardziej kwalifikacje osoby będą pasować do stanowiska pracy tym bardziej będzie on podmiotem pracy, bo będzie efektywny i zadowolony.

3. PSYCH. SZKOLENIA I DOSKONALENIA ZAWODOWEGO

Im bardziej efektywny i dobrze przeprowadzone jest szkolenie i doskonalenie zawodowe tym lepsze warunki do podmiotowości pracy. Zagrożeniem jest szkolenie prowadzone w sposób mało interesujący i obrażający godność lub lekceważący pracowników.

4. PSYCH. BEZPIECZEŃSTWA PRACY

Zagrożeniem dla podmiotowości pracy jest lekceważenie zasad bezpieczeństwa pracy wynikająca z tego, że nie człowiek się liczy, a jakaś inna wartość. Zagrożeniem jest:

• nie znajomość zasad BHP

• lekceważenie przepisów

• tolerowanie niebezpiecznych błędów pracowników

• brak działań profilaktycznych na rzecz bezpieczeństwa

5. PSYCH. INŻYNIERYJA

Zajmuje się funkcjonowaniem człowieka w układzie. Celem jest wskazanie tych elementów środowiska pracy, które umożliwią bezpieczniejszą, ciekawszą i łatwiejszą pracę. Dostosowanie maszyn do możliwości człowieka. Psycholog wybiera co będzie lepsze dla funkcjonowania pracownika tak, żeby np. popełniał mniej błędów.

6. PSYCH. ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA

Zajmuje się stworzeniem warunków do zaspokojenia swoich potrzeb, aspiracji i samoaktualizacji. Założeniem jest partnerski stosunek wobec pracowników. Danie im możliwości do samokontroli, twórczości i samokierowania oraz odpowiedzialności za swoje czyny upodmiotawia pracę. Preferowany styl kierowania grupą to styl konsultatywny i demokratyczny dający pracownikom możliwość działania na różnych obszarach. Dominuje orientacja na ludzi, a nie na zadania. Zagrożeniem jest kierowanie ludźmi poprzez system kar, wtedy praca eksploatuje człowieka.

7. PSYCH. CZASU WOLNEGO

Spełnią funkcję rekreacyjną i kompensacyjną. Rekreacyjna - regeneracja psychiczna i fizyczna po pracy. Kompensacyjna - stwarzanie możliwości do rozwoju zainteresowań innych niż związanych z pracą. Praca psychologa polega na stwierdzaniu które potrzeby wymagają kompensacji. Zagrożenie podmiotowości pracy czy wydłuża się czas pracy (przymusem i manipulacją), oraz gdy pracodawca lekceważy potrzeby pracowników co do sposobu spędzania czasu wolnego.

8. PSYCH. WIEKU EMERYTALNEGO

Bezkonfliktowe i twórcze umożliwienie przejścia na emeryturę pracownikowi. Można w tym celu wykorzystać zainteresowania osoby.

9. PSYCH. OCHRONY ŚRODOWISKA (SOZOPSYCHOLOGIA)

Podmiotowe traktowanie człowieka odnosi się do ochrony środowiska w których człowiek żyje, jak np. kontrola równowagi ekologicznej. Zadanie psychologa to wskazywanie na uwarunkowania i konsekwencje przeobrażeń industrialno-ekologicznych.

10. PSYCH. RYNKU ZBYTU

Przemysł powinien produkować to co faktycznie jest człowiekowi potrzebne i przyczynia się do jego rozwoju osobowości, moralnego i kulturalnego. Zagrożeniem dla podmiotowości jest promocja produktów mająca na celu tylko wzrost rynku zbytu i manipulacje człowiekiem. Innym zagrożeniem jest produkcja przedmiotów mających na celu degradację wartości moralnych itp. np. pornografia.

Schultz D. „Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy”:

Część VI. Rozdz14.: Psychologia zachowań konsumenckich

1. Przedmiot zainteresowań psychologii zachowań konsumenckich

Psychologia zachowań konsumenckich zajmuje się badaniem interakcji pomiędzy konsumentami a organizacjami, które produkują różnego typu dobra. Psychologowie interesowali się zachowaniami konsumentów już od dawna. Można powiedzieć, że psychologia przemysłowa zaczęła się z początkiem XX w. os prac Waltera Dill Scota nad reklamą i sprzedażą. W 1921 r. John B. Watson zaczął odnosić swa teorię zachowań ludzkich do świata biznesu. Uważał, że zachowania konsumentów mogą podlegać warunkowaniu, mogą też być przewidywane i kontrolowane jak każdy inny rodzaj zachowań. Watson był również pionierem badań nad poparciem, jakiego udzielamy politykom.

Zainteresowanie ps. zachowań konsumenckich ciągle narasta. W 1992 r. powstało nowe czasopismo „Journal of Consumer Psychology”.

2. Metody badawcze psychologii zachowań konsumenckich

Do najczęściej stosowanych metod empirycznych należą eksperymenty laboratoryjne oraz badania kwestionariuszowe.

Badania sondażowe opierają się na założeniu, że ludzie-zapytani o reakcje, opinie i pragnienia-potrafią i chcą je wyrazić. Z reguły badania takie sprawdzają się w praktyce; na podstawie sondaży przedwyborczych można przewidzieć wynik wyborów lub sprawnie wprowadzić na rynek nowy produkt. Jednak czasem zdarzają się też błędne prognozy, czego najczęstszą przyczyną jest złożona i zmienna natura zachowań ludzkich. Najczęściej ludzie reagują na badania kwestionariuszowe i sondaże takimi wypowiedziami, które-ich zdaniem-podnoszą ich prestiż. Z tego właśnie powodu nie zawsze można przewidzieć wyniki wyborów, niektórzy producenci zostają bankrutami.

Grupy fokusowe-to sposób zbierania opinii, polegający na zebraniu 8-12- osobowej grupy opłacanych uczestników, którzy spotykają się, by omówić swe reakcje na produkt, reklamę czy szczegółowe kwestie. Członkowie tych grup są starannie selekcjonowani, ponieważ powinni odpowiadać profilowi przeciętnego wyborcy czy też konsumenta. Np. do grup fokusowych, które mają zajmować się pokarmem dla psów i kotów, wchodzą właściciele tych zwierząt. Matki małych dzieci zajmują się oceną właściwości nowych pieluszek, itp. Grupa fokusowa może być dobrana ze względu na wiek konsumentów, ich dochód, poziom wykształcenia czy jakakolwiek inna ważną cechę produktu.

Techniki projekcyjne w badaniach marketingowych, oprócz testu plam atramentowych Rorschacha, Testu Apercepcji Tematycznej i Testu Niedokończonych Zdań, to:

Technika	Instrukcja dla konsumenta
Odgrywanie roli	Wyobraź sobie, że jesteś producentem tego typu obuwia sportowego... Wyobraź sobie, że jesteś płatkiem kukurydzianym...
Szukanie analogii	Opisz ten rodzaj dezodorantu jako kwiat..
Psychorysunki	Narysuj ciemny chleb i porównaj go z białym chlebem.
Personifikacje	Gdyby dżinsy mogły żyć ludzkim życiem, jakim typem człowieka byłyby?
Nekrologi	Napisz nekrolog dla prusaka, który zginał od środka owadobójczego.

Techniki projekcyjne pozwalają dotrzeć do głębszych pokładów motywacji, odkrywają uczucia i pragnienie, które nie byłyby dostępne przy doborze bardziej obiektywnych testów i kwestionariuszy, jednak z drugiej strony rzetelność i trafność testów projekcyjnych jest niska.

3. Obserwowanie zachowań konsumentów

Niektórzy psychologowie uważają, że wiele lepszym sposobem badania zachowań konsumenckich niż sondaże i techniki projekcyjne jest obserwowanie, co ludzie rzeczywiście robią podczas nabywania produktu. W sklepach i supermarketach często umieszcza się obserwatorów, których zadaniem jest bezpośrednia obserwacja zachowań przy nabywaniu towarów. Innym sposobem obserwowania zachowań przy zakupach jest elektroniczny panel konsumencki. Obejmuje klientów supermarketów, których zachowania są monitorowane elektronicznie w kasie, podczas płacenia. Następnie do tych samych ludzi adresuje się specyficzne reklamy poprzez telewizję kablową.

Psychologowie interesują się również tym, jak dobrze klienci rozpoznają i pamiętają dane produkty. Badania pokazują, że wielu ludzi nie potrafi różnicować takich produktów, jak napoje alkoholowe, papierosy, piwo czy margaryny.

Celem badań preferencji konsumentów jest przewidywanie reakcji klientów na nowy produkt na rynku. Ważną kwestią interesującą także wielu psychologów jest skuteczność reklamy. Najpopularniejsze techniki badania skuteczności reklam to:

Odtwarzanie pamięciowe. Technika, której celem jest określenie zapamiętanej treści reklamy; osoba prowadząca wywiad pomaga w przypominaniu zadając szczegółowe pytania.

Technika rozpoznawania. Ludziom zadawane są pytania, czy rozpoznają określoną reklamę, gdzie ją widzieli, i co z niej zapamiętali.

Testowanie sprzedaży. Polega na wprowadzeniu nowej reklamy towaru na wybrane rynki.

Zwrot kuponów. Skuteczność reklamy zamieszczonej w czasopiśmie lub gazecie można oceniać na podstawie zwrotu kuponów. Jeśli kupony są odsyłane producentowi w celu uzyskania próbki produktu lub są zgłoszeniem do organizowanego konkursu, stanowią informację o zainteresowaniu klientów.

4. Badanie programów telewizyjnych

Istnieją pewne techniki, które pozwalają oszacować rozmiar widowni i jej skład , także prawdopodobieństwo dobrego przyjęcia nowego programu czy serialu przez telewidzów.

Przewidywanie reakcji na nowy program. Zanim program znajdzie się na antenie zaprasza się grupy potencjalnych widzów na obejrzenie propozycji programu lub pilotowego odcinka serialu. Zazwyczaj prosi się widownię o przekazywanie swych reakcji podczas trwania programu. Widzowie po otrzymaniu specjalnego urządzenia przyciskają odpowiedni przycisk, w zależności od tego, czy dana scena spodobała się czy nie.

Określenie rozmiaru widowni i jej składu. W sondażach telefonicznych pyta się ludzi o oglądanie telewizji w określonym odcinku czasu, np. poprzedniego dnia czy tygodnia, zadaje szczegółowe pytania dotyczące obejrzanych programów oraz członków rodziny, którzy także je oglądali.

Metoda Nielsena. Firma Nielsen Media Research korzysta z urządzeń mechanicznych przy ocenie wielkości i składu widowni, które eliminują błędy pojawiające się w sondażach telefonicznych. Nazywane są one „audimetrami” i są instalowane w domach osób tworzących próbę widowni. Rejestruje ono czas pracy odbiornika telewizyjnego i oglądane kanały.

5. Sprzedający

Istnieje wiele technik zachęcających konsumenta do zakupu produktu.

1. Natura i odmiany aktywności reklamowej

Wpływanie na stan wiedzy klienta. Firmy przeznaczają coraz więcej pieniędzy na tworzenie i podtrzymywanie u ludzi znajomości firmy i nazw jej produktów, ponieważ o dużej liczbie zakupów decyduje nazwa produktu .

„Osobowość” produktu. To aktywność, która ma na celu stworzenie wizerunku produktu czy usługi. Dzięki temu właściciel produktu ma poczuć się jak osoba młoda, wysportowana, atrakcyjna fizycznie. Wizerunek produktu może też poprawiać prestiż nabywcy czy jego ekonomiczny status.

Reklamowanie instytucji ma na celu tworzenie wizerunku instytucji i przekonanie opinii publicznej, że firma jest np. dobrym sąsiadem lub dobroczyńcą jakiejś społeczności. Przykładem jest kampania reklamowa jednej z rafinerii ropy naftowej, która raczej promowała bezpieczną jazdę, niż zachęcała do kupna produkowanego paliwa.

Porównawcza aktywność reklamowa ma na celu podkreślenie zalet reklamowanego produktu i wad produktu konkurencyjnego.

Informacyjna aktywność reklamowa to przekazywanie takich informacji, które mają ułatwić podjęcie racjonalnej decyzji konsumentowi. Informacje te mogą dotyczyć ceny, jakości składników, dostępności, wartości odżywczej, gwarancji czy danych o bezpieczeństwie użytkownika.

2. Typy przekazów reklamowych

Poparcie znanej postaci publicznej. Produkt zalecany przez znaną postać ze świata rozrywki lub sportowca zachęca widzów do identyfikowania się z osiągnięciami i sukcesami tej osoby. Jednocześnie im więcej produktów reklamuje jedna znana osoba, tym ocena jej wiarygodności i sympatia do niej obniża się.

Przekazy pozytywne i negatywne. Komunikat może sugerować , że przydarzy się coś miłego podczas używania produktu lub też nastąpi coś niemiłego, jeśli produktu nie będziemy używać. Szczególnie skuteczny sposób na klienta to wywołanie w nim poczucia winy z powodu nienabycia danego produktu. Ta technika jest szczególnie skuteczna w przypadku matek małych dzieci. Negatywne przekazy w wielu przypadkach wywołują zamierzony efekt, ale nie sprawdzają się przy zdecydowanie nieprzyjemnych konsekwencjach. Przekazy wywołujące silny lęk, jak np. zdjęcia makabrycznych wypadków samochodowych, odrywają ludzi od nadawanego komunikatu. Wobec tego w reklamach używane są zarówno negatywne jak i pozytywne typy przekazów i najpierw przekazuje się negatywne konsekwencje nieużywania produktu, a następnie pozytywne skutki jego używania.

Domniemana wyższość produktu. Często w przekazie zawarta jest przewaga jakiegoś produktu nad innymi, chociaż na ogół nie mówi się o niej wprost, a jedynie ułatwia sformułowanie takiego wniosku. Np., jeśli wszystkie środki przeciwbólowe wymagają takiego samego czasu do uśmierzenia bólu, to o produkcie X można powiedzieć, że żaden z leków nie przywraca szybciej dobrego samopoczucia, jak właśnie ten. Badania pokazują, że odbiorcy zazwyczaj wierzą tym stwierdzeniom, a nawet je wyolbrzymiają.

3. Znak firmowy, wizerunek produktu i opakowanie produktu

Popularność znaku firmy może zwiększać efektywność kampanii reklamowej, ponieważ znak staje się symbolem uczuć i wizerunku produktu. Podstawowe właściwości produktu zaczynają być identyfikowane ze znakiem firmy. Większość tych znaków pochodzi od nazw towarów jak np. Coca-Cola, Kleenex czy Xerox. Badacze wykazali, że nawet przypadkowa ekspozycja znaku handlowego i nazwy produktu może wywołać przychylną postawę wobec produktu. Dzięki znajomości marki „bodźce odbiera się łatwiej.... i rośnie prawdopodobieństwo, że towar zostanie dostrzeżony na półce sklepowej” (Janiszewski).

Handlowemu znakowi produktu często towarzyszy pewien jego wizerunek-pomysł, myśl, czy uczucia, które mają oddawać jakieś ważne cechy produktu. W istocie wizerunek produktu może być nawet ważniejszy niż cechy samego produktu. Najważniejsza kwestia w tworzeniu wizerunku produktu nie jest jego rozpowszechnianie, ale wybór takiej „osobowości dla produktu”, która przyciągnie uwagę potencjalnych klientów.

Ważnym elementem kampanii reklamowej jest opakowanie produktu, tj. ta jego część, którą klient widzi podejmując decyzje o kupnie. Generalnie biorąc, opakowanie musi wzmacniać wizerunek produktu lub jego „osobowości” stworzonej w kampanii reklamowej. Opakowanie jest dosyć kosztownym elementem procesu produkcji i sprzedaży i w większości przypadków stanowi jedną trzecią kosztów produkcji. Jednakże opakowania mogą też przyczyniając się do zwiększania zanieczyszczeń w środowisku naturalnym, w związku z tym wielu producentów eliminuje zbędne opakowani lub zamienia je na opakowania bardziej przyjazne środowisku.

4. Kobiety i seks w reklamach

Kobiety w reklamach drukowanych i telewizyjnych są często prezentowane jako obiekty seksualne, gospodynie domowej matki, czyli osoby zajmujące niezbyt wysoką pozycję i podporządkowane mężczyznom. Jednakże coraz częściej dziś kobiety pokazywane są jako pracujące w biznesie i posiadające władzę, odpowiedzialne za zakup takich produktów czy usług jak samochód, sprzęty zmechanizowane czy wycieczki turystyczne.

W reklamach często pojawiają się modelki czy modele-atrakcyjni fizycznie i skąpo odziani. Wnioski z badań nad skutecznością takich reklam są zadziwiające. Generalnie, reklamy zawierające prowokacyjne rysunki kobiet są częściej czytane przez kobiety niż przez mężczyzn. Mężczyźni oglądają obrazki, ale komunikaty czytają kobiety, co na ogół oznacza, że reklama trafia do niewłaściwego odbiorcy. Dodatkowo choć wiele osób ogląda takie reklamy, to często nie pamięta reklamowanego produktu. Producenci natomiast bez względu na to prezentują w reklamach coraz więcej seksu.

5. Sukces kampanii reklamowej

Efektywność kampanii reklamowej powinno się mierzyć wzrostem sprzedaży produktu. W wielu przypadkach ani agencja reklamowa, ani producent nie wiedzą jak dalece reklama jest skuteczna. Dziś agencje reklamowe nie zakładają już, że większość ludzi siedzi przed telewizorem podczas nadawanie reklam lub tez, że je uważnie ogląda. Agencje traktują widzów jak „koczowników”, którzy szybko zmieniają kanały telewizyjne nie chcąc patrzeć na reklamy. Skracanie reklam telewizyjnych, zamiast 30-sekundowych, 15-sekundowych, także ogranicza skuteczność reklam. Sukces kampanii reklamowej zależy też od kontekstu, w jakim reklama się pojawia, od częstości powtarzania ich w gazetach lub czasopismach, a także od poziomu ogólnej edukacji społeczeństwa. Dzisiaj nową drogę promocji swych towarów otworzył producentom kanał internetowy, w którym ilość prezentowanych reklam niesamowicie szybko zwiększa się. Jednakże jest jeszcze za wcześnie na szacowanie skuteczności reklam prezentowanych właśnie w Internecie.

1. Klient

Na konsumentów oddziałują nie tylko reklamy. Zachowanie klienta może zależeć także od atmosfery panującej w sklepie, czystości sklepu, łatwość zaparkowania samochodu czy rozmieszczenia sklepowych regałów. Na zachowania podczas zakupów wpływają także zmienne indywidualne takie jak wiek, płeć, poziom wykształcenia, status socjoekonomiczny czy pochodzenie etniczne.

Interesujące jest to, że to nawyk kieruje nas do sklepu. Czasem badacze mają kłopot z rozróżnieniem pomiędzy nawykami zakupowymi w wiernością danemu producentowi. I wierność, i nawyk bada się śledząc systematycznie powtarzane zakupy, a efektem tej stałości jest odporność klienta na reklamy produktów konkurencyjnych.

Cena także jest ważnym czynnikiem przy robieniu zakupów. Klienci często traktują cenę jako wskaźnik jakości i uważają, że im więcej towar kosztuje, tym jest lepszy. Istnieją towary, na ceny których klienci w ogóle nie zwracają uwagi, są to: płatki śniadaniowe, kawa czy napoje bezalkoholowe, a co więcej klienci nie znają ich rzeczywistych cen. Popularną techniką zwiększania sprzedaży nowego produktu lub produktu w nowym opakowaniu jest ustalenie w początkowej ofercie niskiej ceny, a gdy klient będzie go wciąż nabywał, zwiększenie kosztów. Badanie nie potwierdzają jednak trafności takiego założenia. Skuteczniej natomiast zwiększa sprzedaż cenowy rabat, który sprawia, że ludzie kupują wiele towarów w istocie im nie potrzebnych.

Reklamy kierowane do różnych osób i grup etnicznych także bardzo wpływają na zakup danych produktów. Badania pokazały np., że w przypadku Murzynów do zakupu towaru lepiej przekonuje czarny bohater reklamy niż biały. Inną grupą klientów są dzieci i młodzi ludzie. Ocenia się, će jedenastoletnie dziecko ogląda rocznie ok. 25 tys. reklam telewizyjnych. Reklamy telewizyjne zwiększają u młodych klientów chęć zdobycia reklamowanych produktów. Następną grupą klientów są osoby, które ukończyły 50 rok życia. Do grupy tej należy ok. 76 mln ludzi, a ok. 40% krajowych dochodów znajduje się w ich rękach, co oznacza wiele miliardów dolarów, które można przeznaczyć na zakup towarów i usług. Wysoką grupę nabywców stanowią także homoseksualiści i osoby niepełnosprawne.




56

---