Religie Bliskiego Wschodu II

(Hetyci, Huryci, Semici Zachodni, Judaizm)

1. Hetyci i Huryci:

• Religia naturalna, narodowa i politeistyczna.

• Wiemy tylko o religii oficjalne państwowej.

• Źródła:

- Teksty staro asyryjskie z Kanesz (XIX-XVIII w.)

- Dokumenty ze stolicy Hattusa i Tell el- Amarna

- Traktat Anitty z pocz. XVIII w. (najstarszy znany dokument hetycki i indoeuropejski! )

1. Doktryna:

1. Teologia

- czczono głównie góry, rzeki, złote runo, ognisko, żywioły, skały itp.

• Okres protohetycki (do XVIII w. p.n.e.)

-Taru (bóg burzy), żona Tahattanuiti (Matka Źródeł),córki: Inar (bogini wojny), Mezzula (opiekunka owiec), inna żona Wuruszemu (bogini słońce z okresu St. Het. - od niej pochodzi bogini- słońce z Arinny), Estan (bogini Słońca), Tassimeniti (bogini podziemi, kochanka Taru)

• Okres staro hetycki (XVIII - XV w. p.n.e.)

- naczelny bóg Pirwa o podwójnej płci, personifikacja sił przyrody, święte zwierze-koń,

- dominujący Tarhuna, niebiański bóg burzy (tożsamy z Taru, Teszubem), jego żona bogini -Słońce z Arinny, przedstawiany jako byk lub mężczyzna stojący na byku lub na wozie zaprzężonym w dwa byki, atrybuty- maczuga, piorun, trójkąt (dobro), przekazuje królowi władzę nad krajem, walka ze smokiem Illujanką, ideogram IM

- Halmasuit, opiekun i pomocnik króla, władca gór i roślin, przekazuje królowi symbol władzy powróz hulukanni, święte miasto Harpisa, zwierzę- orzeł, kult tronu obrzędowego.

- Sjusummi, „Nasze Słońce”, świątynia w Nesie, jego kult razem z Estan przechodzi później w kult Istanu, boga- Słońce, dziennej światłości; widzi wszystko, sędzia i świadek umów i zobowiązań, zwołuje bogów na narady, przynosi nowiny Tarhunie, dobroczyńca ludzkości, przedstawiany na czterokonnym rydwanie, ma trzy pary oczu i brodę

- Hannahanna, bogini-matka, matka albo żona Tarhuny, decyduje o życiu boskiej rodziny, związek z magią, mieszka w podziemiach.

- Kamprusepa (Katahzipuri), córka Istanu, opiekunka rytuałów magicznych, uzdrowicielka i bogini-czarodziejka, przeciwdziała gniewowi i chorobom

- świat podziemny: Lelwani- władczyni podziemi, początkowo bóstwo męskie, Istustaja i Papaja -boginie losu i przeznaczenia, Hasamili- bóg nocy, Tasimmet (kochanka Tarhuny), Wurunkatte- bóg wojny, święto hadauri

- Kuzanisu, bóg ogniska domowego, pośrednik między ludźmi a bogami.

- ideogramy: UTU-bóstwa solarne, IM lum U- burzy, KAL- opiekuńcze.

• Okres Imperium (poł. XIVw. -XIII w.)

- na czele Tarhuna i bogini- Słońce z Arinny, ale bogini zaczyna odgrywać bardzo ważną rolę, być może następczyni Wuruszemu, powiązana z hurycką Hebat, król zwraca się do niej i składa sprawozdanie ze swej działalności, przedstawiana jako złoty dysk- Słońce, jej dzieci (i Tarhuny): Telipinu i bóg burzy z Zippandy.

- Telipinu, bóg wegetacji; żona Hatepinu- sakralna prostytucja, hierodule, mit o rozgniewanym Telipinu, który powodował klęski przyrody, zanik wegetacji, Hannahanna wysłała do niego pszczołę, ale po jej ukąszeniu jeszcze więcej się rozgniewał, dopiero Kamprusepa oczyściła ego gniew za pomocą magii

- czczono Słońce podziemne, które miało oczyszczać ziemi ze zła, także złote runo, ogniska, tron obrzędowy, rzeki i góry

- Gulses , zastąpił Istustaje i Papaję, opiekun człowieka, od narodzin do śmierci

- „ królowe” miast, np. Hussanna, Kathha; Także lokalne bóstwa opiekuńcze, np. Zitharija, bóg północnych terenów, związany ze świętym runem.

• Huryci:

- Alalu, pokonany przez Anu, pokonany przez Kumarbi. Ostatni bo Ojciec Bogów odgryzł genitalia Anu i połknął nasienie, którym został zapłodniony, urodził: Teszuba, Taszmiszu i Aranzah, dzieci Anu. Teszub pokonał Kumarbiego i zapanował nad światem. Zwalczał go Kumarbi przez swych synów.

- Ulikummi, syn Kumarbiego ze skałą, potwór z diorytu, ślepy i głuchy,żył na ramieniu olbrzyma Ubelluri, zaatakował św. Miasto Kumija, pokonał go bóg Ea odcinając jego stopy od olbrzyma.

-Hedammu, syn Kumarbiego z córką Morza, pokonany przez boginię Szauszkę, która go uwiodła i upiła, wyszedł z morza i stracił swą moc.

- Teszub, bóg burzy, tożsamy z Baalem i Adadem. św. Miasto Kummija, postać byk, towarzysze byki: Szeri i Huri.

-Hebat, żona Teszuba, bogini-matka, stojąca na panterze w długiej szacie i okrągłej czapce Lu siedzi na tronie, w XV w. p.n.e. utożsamiona z boginią-Słońce z Arinny. Jej syn (i Teszuba) Szarrun, bóg-góra.

-Szauszka, bogini miłości, płodności i wojny, siostra Teszuba i Taszmiszu, dawczyni szczęścia i powodzenia, „Czarna Bogini”, zwierzę- lew

-Szimiegi (bóg-Słońce), Kuszuh (bóg-Księżyc), Asztabi (bóg wojny),bóstwa podziemne: Allani (tożsama z Ereszkigal), Nara, Nerigal.

- bóstwa Palijczyków: Ziparwa (bóg burzy), żona Katahzipuri, Tijaz- bóg-Słońce

-bóstwa Luwijczyków: Tarhunt- bóg burzy, Tatta, Santa, Tiwat- bóg-Słońce, Arma- bóg-Księżyc, składano mu byka w ofierze zamiast króla, Jarri, bóg wojny i zarazy.

2. Antropologia:

• Brak informacji o powstaniu człowieka.

• Ludzkim losem opiekowały się początkowo Istustaja i Papaja, a potem Gulses. Los ludzi zależy od woli bogów. Człowiek musi czcić bogów z zamian za ich opiekę.

• U Hurytów losem ludzkim czuwały: Hutena i Hutelura.

• Grzech to złamanie praw bogów: łamanie przysiąg, fałszywe przysięgi na boga, zjadanie świętych potraw, brukanie ciała.

• Kara to zło, które człowieka spotyka.

• Życiem ludzkim kierują dwa organy: serce(emocje) i dusza (myśli).

• Rodzaje śmierci: naturalna i nagła na wojnie. Dzień śmierci- „dzień losu”.

• Po śmierci smutny żywot w krainie Lelwani. Dusza króla po odpowiednim pogrzebie z ofiarą wołu, najpierw mieszka w jego ciele a potem udaję się na pozaziemską łąkę.

• Pogrzeb króla trwał 14 dni, zwłoki spalano, stypa i składanie ofiar bogom podziemnym. Inni chowani w ziemi, glinianej beczce albo paleni.

3. Kosmologia:

• Brak informacji o stworzeniu świata. Świat to budowla o czterech narożnikach, u podstaw ziemia, dach - niebo.

• Olbrzym Ubelluri nieświadomie dźwiga na sobie niebo i ziemię. Rozdzielono je od siebie za pomocą narzędzia kurruzi. Od tej pory niebo i ziemia to opozycja.

• Na ziemi św. Miasto Kummija, którego królem jest Teszub. Walczy z Kumarbim i pokonuje jego syna potwora Ullikumiego.

• Świat podziemny- mroczna kraina, gdzie przebywają duchy zmarłych, powadzi tam 7 bram i stoi odźwierny. Znajduje się tam pałac głównego bóstwa oraz morza i rzeki. Połączenie z ziemią przez zbiorniki wodne i głębokie jaskinie. W jego głębi naczynie, do którego spływa zło oczyszczane w nocy przez „staruchy”.

• Abzuwa- głębiny morskie, siedziba boga Ea.

2. KULT:

- obowiązek, oznaka czci dla bóstwa, inaczej bóg się obraża, przestaje pełnić funkcje i zsyła nieszczęścia

a) Ofiara:

- w celu zapewnienia opieki, forma „wymiany świadczeń”, uradowanie bóstwa

- ofiary: pieczywo, piwo, wino, oliwę, mleko, masło, owoce, miód i zwierzęta

- ofiary krwawe- bogom oddawano serce i wątrobę resztę spożywano- uczta obrzędowa

- w chwilach szczególnych ofiary z ludzi

- z czarnego chleba

- libacje z wina i napoju walhi, w czasie nich muzycy halliri grali na „instrumencie Isztar”

- za ofiary odpowiadała administracja państwowa: pałac królewski, namiestnik, naczelnik miasta

b) Troska o posągi i świątynie:

- posągi antropomorficzne lub symboliczne, jedynie bóg burzy-byk

- traktowano je jak żywe istoty: kąpano, ubierano, karmiono, okadzano itp.

-posąg pośredniczy w oddziaływaniu na bogów,

- posiadanie przedstawienia bóstwa daje władzę, gdy napadano miasta oprócz łupów też grabiono posągi,

- inne przedstawienia bóstw: gliniane beczki, stelle huwaši, metalowe dyski

- świątynie- patrz: organizacja

c) modlitwa:

- bezpośredni zwrot do boga,

- początkowo krótka prośba lub wyjaśnienie okoliczności, potem dłuższe teksty

- modlono się o długie życie, zdrowie, deszcz, potomstwo i ochronę przed złem

- także skargi, ostrzeżenia, próby wykazania bóstwom niekonsekwencji postępowania, pochwały, komplementy (pieśni, hymny)

d) rytuały magiczne:

- stosowano głównie magię „białą” pozytywną, rzadziej „czarną”,

- głównie zajmowały się tym kobiety „staruchy” - cecha anatolijska

- magia słowna + praktyki magiczne

- towarzyszą rytualne oczyszczenia wodą (mycie rąk, głowy, nóg)

- obserwacje „znaków niebieskich”,

- wróżby z ognia i płynu tarlipa, z wnętrzności zwierzęcia ofiarnego (wątroba, kiszki), z lotu ptaków (hurri), ruchów węży

e) święta:

- obrzędy „meteorologiczne”- np. w czasie burzy, obrzęd inicjacji księcia,

- święta związane z kalendarzem rolniczym zwyczajami lokalnymi, glinianą beczkę wypełniano zbożem na jesień a otwierano na wiosnę, wynoszono posągi bóstw, składano ofiary, zawody sportowe, uczta kultowa

- purulli, na początku wiosny (Nowy Rok) związany z mitem o pokonaniu smoka Illajanki przez Tarhunę, też oddawana cześć Lelwani

- nuntarijaš ha, obchodzony jesienią, para królewska wykonuje czynności kultowe w miastach blisko stolicy

- AN.TAH.SUM- na wiosnę, 38 dni, król odwiedzał świątynie w różnych miastach

- obchodzono kolejno święta ku czci bóstw, m.in. boga burzy Ziparwy, Szauszki, Ea

- huryckie hiṧuwa ku czci Teszuba, odgrywano dramat kultowy

f) huryckie obrzędy:

-ofiary, libacje, dominuje posiłek dla bóstwa, święta obchodzone 1-2 razy w miesiącu lub raz do roku, obrzędy oczyszczenia,

- wieszczowie i wróżbici mężczyźni, wróżyli z wnętrzności i ciał niebieskich.

3. ORGANIZACJA:

1. Świątynie:

• miejsce kultu, mieszkanie boga, posąg- istota żywa,

• budowa świątyni: posąg w najświętszym miejscu, najczęściej przy wąskiej ścianie, między dwoma oknami, były tam też: ognisko, tron obrzędowy, ołtarz, do tego pomieszczenia wiedzie przedsionek- hilammar,

• hišta- świątynia, w której czczono bogów podziemnych

• „dom runa”- świątynia, w której czczono złote runo

• utrzymywały się z majątków ziemskich i łupów wojennych

- 3 świątynie w Kanesz, 2 świątynie w Hattusa,

- Wielka Świątynia w Hattusa, zbudowana w XIII w. ku czci boga burzy i bogini -Słońce z Arinny,

- Kummanni, święte miasto i stolica huryckiej Kizzuwatny, ośrodek kultu Teszuba i Hebat, potem był tam kult Ma- Wielkiej-Matki,

- miasto Nerik (walka między Kaska a Hattusilisem III), kult boga burzy, była tam świątynia, w której czczono „wielkie drzewo” i „kamień”,

2. sanktuaria pod gołym niebem,

3. skalne uroczyska np. sanktuarium Yazilikaya (turec. Zapisana Skała)- poczet 63 bogów i bogiń po dwóch stronach pułki skalnej, rozpoczynają swe szeregi Teszub i Heba,

4. święte gaje

5. pomieszczenie halentiu w pałacu królewskim, w którym odbywały się niektóre obrzędy, np. meteorologiczne,

6. mieszkanie namiestnika

7. hekur, czyli skała, szczyt góry

• Kapłani:

• liczebność kapłanów zależała od rangi świątyni, stan kapłański zhierarchizowany i poddany dyscyplinie: czystość rytualna, mieszkali na terenie świątyni a ich rodziny poza

• rodzaje kapłanów: sanga i gudu, „matka boga”, „pani boga”, huwassannala- kapłanka bogini Huwassanny, wróżbici: „staruch” i „lekarze”

• król- rola kultowa, władza świecka i religijna, po śmierci stawał się bogiem, dbano o jego rytualną czystość, także dostojnicy państwowi i wojskowi, np. akuttara- podczaszy pełnił obrzędy w trakcie budowy pałacu

• propagowanie kultu huryckiego - hurycka kapłanka Puduhepa, żona Hattusilisa III

• Pessinus- frygijskie centrum religijne

- miejsce kultu Kybele i Attisa, charakter orgiastyczny, kapłani korybanci lub gallowie dokonywali samo kastracji, misteria, obrzęd wtajemniczenia taurobolium, symbol Kybele wąż,

- czczono tam dwupłciowego potwora Agdistis, zrodzonego z nasienia boga burzy ze skałą koło góry Agdos, niszczył okolicę, bogowie odcięli mu genitalia, z których wyrosło drzewo migdałowe(w innej wersji granatowe). Drzewo zapłodniło Nanę córkę boga Sangarios i urodził się Attis, który w trakcie ślubu dokonał samo kastracji na widok Agdistisa. O względy Attisa rywalizowały Kybele i Agdistis. Po śmierci Agdistis pochowała ciało syna koło góry zwanej Agdistis./kult o charakterze orgiastycznym i ekstatycznym.

2. Semici Zachodni:

• Semici Zachodni dzielą się na grupy: kananejsko-fenicką, aramejską.

• Kananejczycy znani z I poł. IItys. - Amurru -Kraina Zachodnia, mieszkali od Półw. Synaj po góry Taurus

• Fenicjanie przywędrowali znad Morza Czerwonego i Zatoki Perskiej w XIV w., prawdopodobnie nie Semici, mieszkali w pasie wybrzeża między Morzem Śródziemnym a górami Libanu.

• Źródła do poznania tej grupy: dokumenty z Ebli (XXIV-XXIII w.p.n.e.), teksty z Ugarit (XIV-XIII w.), inskrypcje egipskie, asyryjskie, Biblia, Roczniki Tyru (X-VIII w.), dzieła Filona z Byblos (I -II w. n. e.), Historia Fenicka, teksty Plutarcha i Lukiana, wykopaliska archeologiczne

1. Aramejczycy przybyli w poł II . p.n.e. z Półwyspu Arabskiego, pierwotnie mieszkali w północnej Mezopotami (Aram), potem z XII w. z pustyni syryjsko-arabskiej osiedlili się na wschód od Jordanu, tworzą państwo Ammon, toczące walki z Izraelem.

1. DOKTRYNA:

1. Teologia:

- tekst z Ebli podaje bogów: Dagan (bóg zboża), Haddu/adku (bóg burzy) Rašap (bogini Słońce), Aštar (gwiazda poranna), Kamiš, bóg nazywany „Pan”, posiadali świątynie i antropomorficzne posągi, miało być około 70 bogów

• Panteon kananejski:

- przedstawiani antropomorficznie, często śmieszni, jedli tłuste mięso, pili wino, słuchali muzyki,, cecha charakterystyczna- słabo zaznaczona indywidualność bóstw, pomieszanie ich funkcji i atrybutów, hierarchia

- El, bóg stwórca, król i sędzia, strażnik porządku kosmicznego i społecznego, bóg mądrości, wyjaśnia sny, mąż Aspirat, przedstawiany jako: byk, brodaty mężczyzna w długiej szacie z tiarą i rogami lub siwy starzec z brodą, łagodny dobrotliwy, pasywny,

- Elat, jako Aszirat, rodzicielka bogów, bogini miłości i wojny, płodności i morza, opiekunka zwierząt, przedstawiana jako naga lub półnaga kobieta jadąca na koniu lub na grzywie lwa, kult - sakralna prostytucja, w ST. Testamencie utożsamiona z żoną Ba'ala (wpływ fenicki)

- Ba'al, bóg burzy, „książę”, „bardzo potężny”, syn Dagana, mieszka na górze Zaphon, młody, aktywny, „jeżdżący na obłokach”, bóg deszczu i płodności, mit wegetacyjny: Ba'al pokonany w walce z Motem, synem Ela, zstępuje do świata umarłych - obumieranie roślin, płodność zanika, Mota pokonuje Anat, małżonka Ba'ala i uwalnia męża z podziemia - przyroda odżywa - dramat kultowy o charakterze rolniczym, symbol - byk, synkretyzm kultu, utożsamiany z Adadem, Hadadem; mit walki z Jamem: pokonuje Jama, boga morza syna Ela, bierze go do niewoli, boginie Anat i Aspirat uprosiły u Ela, aby zbudować mu świątynię, powstała na górze Zaphon, przedstawiany jako młody mężczyzna w haftowanej opasce na biodrach w złotej tiarze lub chełmie z rogami byka, w rękach trzyma maczugę i oszczep, ma długie włosy i brodę, czasem pokazywany z kozłami i jeleniem, św. liczba 10, czczony w lokalnych kultach m. In. Ba'al Sydonu, Ba'al Lebanon, Ba'al Szamin,

- Jam, bóg morza, syn Ela,

- Dagan, bóg zboża, kolebką kultu środkowy Eufrat, czczony w Palestynie, Syrii, Ugarit i u Filistynów, początkowo bóg burzy i rodzaju, opiekował się uprawą roli i wynalazł pług,

- Anat, bogini miłości, płodności, krwawej walki i łowów, dziewicza siostra i żona Ba'ala, wzór kobiecej piękności, opiekunka ludzi, składano jej krwawe ofiary, by zapewnić płodność, na jednej z uczt dokonała rzezi na zaproszonych gościach, ukazywana z lilią lub wężem, lub w sukni, z hełmem na głowie i bronią w rękach, przez pewien czas uważano ją w Izraelu za żonę Jahwe,

- Aszirat, małżonka Ela, bogini morza, płodności i przeznaczenia, opiekunka Ugarit, matka bogów i królów, symbol - aszera - pal kultowy, towarzyszy ołtarzowi Ba'ala- związek w czasie świąt hieros gamos (święte zaślubiny), prostytucja sakralna, przedstawiana jako kobieta karmiąca dwóch chłopców,

- Asztarte, matka-ziemia (Isztar, Wenus), bogini miłości i płodności, czczona głównie w Bejrucie, Sydonie, Tyrze, kult o charakterze orgiastycznym, prostytucja świątynna naga lub półnaga na grzywie lwa, w rękach trzyma gałązki, które skubią kozy,

- Atargatis, powstała w wyniku połączenia wcześniejszych bogiń, popularna od VI w. p.n.e., bogini płodności, ziemi, pomyślności, opiekuna przyrody, ludzi bogów, małżonka Adonisa lub Ba'ala- Hadada, jej inne imię Dea Syria

• Moabici, od XIII w. p.n.e. mieszkają w krainie Moab na wschód od Morza Martwego, czczono tam głównie: Ba'al Peor, Kemosz, bóg narodowy, składano mu ofiary z podbitej ludności, też król Mesza złożył mu swego syna, Mikal czczony w Bet Szan.

• Panteon fenicki:

- Adon/ Adonis („Pan”), bóg wegetacji, podobny do Ba'ala, inny jego odpowiednik Eszmun, czczony głównie w Tyrze i Sydonie, znany tylko u Semitów (od VIII w. p .n.e.), opiekun lecznictwa

- Boga nazywano słowem Melek (król) m.in. Melkart, bóg opiekun Tyru(od III w. p.n.e.), pełnił tam funkcje Adonisa i Eszmuna, odpowiadał pozycji Ba'ala i Ela, fenicki patron żeglugi i kolonizacji, na wiosnę święto jego przebudzenia; Milkom, bóg narodowy Amonitów, czczony też jako Moloch, miał świątynie tofet w dolinie Gehenna w Jerozolimie, ofiary z dzieci przez spalenie,

- Rešef, bóg ognia, piorunu, zarazy, zdrowia i płodności,

- Dagan, znany u Filistynów, bóg podziemi, płodności, zboża, wynalazca pługu,

- Jamm, bóg morza, „sędzia rzeki”,

- Mot, syn Ela, bóg śmierci, przynosi suszę i obumieranie roślin, walka z Ba'alem,

- Koszer- bóg rzemiosł, sztuki i architektury,

- Nikkal bogini Księżyca, jej mąż Jarich, bóg Księżyca, też Szapasz- Słońce

- charakterystyczna triada: bóg opiekun, żona, bogini płodności oraz aktywny syn (mit śmierci i zmartwychwstania) np. El, Baala i Adonis (Byblos), Ba'al., Asztarte i Eszmun (Sydon), poza tym wpływy egipskie np. Hator

1. Antropologia:

• Ludzi stworzył bóg El.

• Dystans między bogami a ludźmi jest duży, ludzie - słudzy, niewolnicy bogów

• Zycie to jedność ciała i duszy, po śmierci dusza opuszcza ciało, obowiązek krewnych zmarłego, najpierw lament potem żałoba.

• Wiara w życie pozagrobowe - balsamowano zwłoki, bogate sarkofagi i ofiary grobowe, zakaz zakłócania zmarłemu spokoju i otwierania sarkofagu, bo inaczej winny nie będzie miał potomstwa i miejsca w krainie zmarłych, grody blisko domów.

• Cenne za życia - potomstwo i bogactwo, po śmierci - niezakłócony pobyt w grobie.

1. Kosmologia:

• Kosmos stworzony przez Ela, on też utrzymuje w nim równowagę i opiekuje się światem.

• Fenicjanie wierzą, że świat powstał z masy wodnistej powstałej z wymieszania się wiatru i chaosu, która miała kształt jaja zwanego Mot. Jajo pękło i rozstąpiły się wody od nieba, wtedy powstały: ziemia, gwiazdy i życie.

• Szczególna rola liczby 7.

• Genalogia bogów: Eljun +Berut - El, Dagan, Asztarte, Melkart. El urodził Ulonosa, ten zaś Chusora, od którego pochodzi jajo kosmiczne.

2. KULT:

• Podstawowa forma kultu to ofiara. Mit o Kerecie ( złożył za namową Ela ofiary bogom: jagnię, chleb, wino i miód, dokonał rytualnego oczyszczenia, przez obmycie rak)

• Ofiary - wielkie np. z jałówki, małe np. z synogarlicy; uczty ofiarnicze, libacje w towarzystwie śpiewaków, w sytuacjach wyjątkowych ofiary z ludzi np. król Mesza złożył pierworodnego syna w ofierze jako ofiarę całopalną, dla Asztarte ofiary wrzucano do basenu z wodą. Ofiara ze spalania dzieci to molk w świątyni tofet, składana np. gdy rozpoczynano budowlę.

• Inna forma - modlitwa, skierowana bezpośrednio do bóstwa opiekuna miasta np. do Ba'ala.

• Z tekstów z Ebli wiemy o kalendarzu kultowym i sześciu świętach, m.in. w pierwszym miesiącu czczono Dagana, w trzecim Hadda, a w dwunastym Kamiš.

• Rozpoczęcie roku - równonoc jesienna, czytano mity o Ba'alu, trwało pół miesiąca. Święto nowiu - 7 dni. Święto Adonisa - charakter żałobny (pogrzeb), uczta kultowa, dramat sakralny, powtarzalny w określonej porze, gdy rzeka Adonis zabarwiała się na czerwono. Inne święta: święto przebudzenia Melkarta (Tyr), zukru na cześć Dagana (Emar), kizzu na cześć Dagana (Šatappu)

• Wróżono też z wnętrzności, z lotu ptaków.

• Sakralna prostytucja w Syrii i Palestynie przybrała rozbudowaną formę - hierodule.

3. ORGANIZACJA:

• Świątynie pod gołym niebem, na wzgórzach ( „wyżyny”), w kamiennych kręgach i pod świętymi drzewami - ogrodzony teren posiadający ołtarz, kamienne stele i słupy, święte drzewo lub gaj. M. In. stare sanktuarium w Betel.

• Szczególna rola ołtarzy, związana z ofiarą.

• W Fenicji proste sanktuaria - otoczone murem wykute z jednego bloku kapliczki z betylem (wyobrażenie bóstwa), obok ołtarz. Potem rozbudowywane - przedsionek, pomieszczenie wewnętrzne z posągiem i ołtarzem m.in. świątynia Ba'ala z XIV w. p.n.e.; podobne były do świątyni Salomona. W pobliżu sadzawka z wodą do obmyć.

• Betyl - kamienny słup ustawiony na ołtarzu poświęcony bogu, aszera - drewniany pal wotywny bogini.

• Tofet - świątynia, w której składano dzieci w ofierze przez spalenie.

• Kultem zajmowali się kapłani i król. Kapłanami byli głównie naczelnicy państwa, poza tym prorocy, wróżbici, płaczki, słudzy, prostytutki świątynne. Król Izraela Jeroboam ustanowił nielewickich kapłanów - kapłanów „wyżyn”. Osoba sakralna odpowiadała za dobrobyt i urodzaj. Król był głównym kapłanem miejskim.

4. KARTAGINA:

• Fenicjanie, najważniejszy handel, kolonie w basenie Morza Śródziemnego. Najważniejsza Kartagina, założona w 814 r. p.n.e., co roku wysyłali do Tyru delegację z darami, walczyli z Grekami, podbici przez Rzymian w 146 r. p.n.e.

• Doktryna:

• Początkowo był tylko jeden bóg - Ba'al. Potem dołączyła Tanit, jako Pene Ba'al (twarz Ba'ala). Jej Towarzysz Ba'al Hammon (wpływ egipskiego Amona). Poza tym Baal, Melkart i Asztarte.

• Tanit, bogini „matka”, płodności, symbol - gołąb i owoc granatu, bogini Księżyca, jako jedyna kobieca bogini posiada betyl - trójkąt, półksiężyc, dysk słoneczny!, kobieta z sępimi skrzydłami (motyw od egipskiej bogini Mot) ,czczona od V w. p.n.e. Tworzą z Ba'alem Hammonem stałą parę.

• Świątynie w Kartaginie posiadali również Eszmun (największa), Melkart i Reszef.

• Zmarłych chowano w grobie, rzadko palono (dzieci); dary grobowe, głównie amulety, podobni do reszty Fenicjan.

• Kult:

• Dominowała ofiara: pierwociny, z ludzi, głównie z dzieci, ale także niedołężnego przywódcę plemiennego, starca m. in. w 310 r. p.n.e. arystokracja fenicka poświęciła 300 swoich dzieci na ofiary przeciw wojnie. Od IV w. p.n.e. zastępowano ofiarą ze zwierząt.

• Przedstawiano boga w długiej szacie ze stożkową tiarą siedzącego na tronie w jednej ręce trzymającego włącznie a drugą błogosławi. Także betyl, ołtarz, drzewa.

• Magia - amulety, symbole bóstw, udżat (oko Horusa), brzytwy kartagińskie - te rzeczy miały chronić przed „złem”. Często też wróżby.

• Organizacja:

• Kapłaństwo dziedziczne, rozwarstwione (kapłan pierwszego, drugiego stopnia). Istniał też pomocniczy personel świątynny: pisarze, muzycy, słudzy.

• Najważniejsze miejsce - świątynia. W Kartaginie były świątynie Eszmuna, Melkarta, Tanit i Ba'ala Hammona, tofet ku czci Tanit ( w centrum świątyni palenisko dookoła mury, świątynia poza miastem.

5. GRUPA ARAMEJSKA:

• Doktryna:

• Na czele panteonu Hadad/ Haddu/ Addu, ban burzy, nieba i Słońca, płodności, czczony w Aleppo, Damaszku, Soba, Hierapolis. Zwierze symbol - byk, przydomek Rimmon („Ryczący”) inne imię - Ba'al. Hadad występuje dopiero od I poł. I tys. p.n.e.

• Milkom, znany Amonitów, jego koronę włożył Dawid.

• Atargate, potem Atargatis, czczona od I poł. I tys. p.n.e.; bogini płodności, przyrody, ziemi, życia i dobrobytu. Początkowo betyl, a później kształt antropomorficzny - siedząc na tronie dźwiganym przez lwy, małżonka Ba'ala-Hadada, czcili ją wykastrowani kapłani w kobiecych szatach, kulty orgiastyczne. Centrum kultu w Bambyke, przebudowana świątynia przez Stratonikę, żonę Seleukosa I.

• Czczono też Ela i Ba'ala.

• Kult:

• Heros gamos - święte zaślubiny Arargate i Hadada, w jego czasie recytowano mity o stworzeniu świata, walkę boga z chaosem, cel: zapewnienie płodności i urodzaju, zachowanie istnienia kosmosu, składano ofiary i modlono się.

• Uroczyste procesje w świątyni w Bambyke (co 2 lata), samokastracja oraz wiosenne „święto pochodni” - ofiary ciałopalne i znoszono posagi bóstw do jeziora, w świątyniach też inicjacje wieku dojrzałego, składano w ofierze nie obcinane od dzieciństwa włosy.

• Organizacja:

• Główne centra kultu: Aleppo, Damaszek, Bambyke.

• Gallowie - kapłani Atargatis, którzy dokonywali samokastracji, poza nimi kapłani zajmujący się ogniem, składaniem ofiar itp. (wszystkich ok. 300), przewodniczył im arcykapłan.

• Charan - koło starożytnej Odessy, ośrodek kultu bóstw lunarnych, czczono tam głównie Sina (boga Księżyca) i jego żonę Ningal. Sina, patron karawan, szlaków handlowych. Do Charanu przywędrował Terach, ojciec Abrahama, a pozostał brat Abrahama Nador, dlatego po hebr. Aram Naharaim - Charan. W VII w. p. n.e. zreformowano kult Sina i wysunięto go na czoło panteonu.

3. Judaizm:

• Religia żywa, założona i narodowa. Symbole judaizmu: gwiazda Dawida, czyli heksagram z dwóch nałożonych na siebie trójkątów równobocznych (od 1897 r. symbol Światowej Organizacji Syjonistycznej, element flagi Izraela), menora, siedmioramienny świecznik (znajdował się w Świątyni Jerozolimskiej). Współcześnie żyje ok. 15 mln wyznawców na świecie.

• Plemiona Hebrajczyków pochodzą od Abrahama, który na pocz. II tys. p.n.e. przybył do Kanaan. Założycielem religii jest Mojżesz, wyzwoliciel 12 plemion żydowskich z niewoli egipskiej. Otrzymał Dekalog na górze Synaj (podstawa przymierza) i wg tradycji autor Tory.

• Historia judaizmu - dwa etapy: judaizm biblijny (źródło Biblia hebrajska) i pobiblijny (tradycja talmudyczna, pocz. Johanan Ben Zakkaj).

- Pierwszy okres zaczął się od Mojżesza (XIII w. p.n.e.). Rozwój od X w., gdy Dawid zajmuje Jerozolimę, a Salomon buduje świątynię. W 926 r. następuje podział państwa na : Judeę i Izrael, a w 722 r. upada Izrael. Działalność proroków przenosi się do Judei, ale ta została zdobyta przez Nabuchodonozora II w 586 r. Trwa okres niewoli babilońskiej i pierwsza diaspora. Po powrocie do Jerozolimy zostaje wybudowana II Świątynia (515 r.) i ten okres trwa aż do ponownego zburzenia Świątyni w 70 r. n.e. i wymordowania Sanhedrynu. W okresie od niewoli zaczęła się religijna pobożność oparta na Prawie (skrupulatne jego przestrzeganie, dbanie o tradycję i obyczaje, obrzezanie, koszerne jedzenie).

- Po 70 r. rozpoczął się drugi okres niewoli (rzymskiej). W tym czasie w judaizmie wzrosła rola modlitwy synagogi jako ośrodka kultu. Duchowy ośrodek - jesziwa w Jabne, założona przez Johana Ben Zakraja, zamknięta po powstaniu Bar Kochyby (132-135 r). Odtworzono Sanhedryn, jego przełożony raban. Język sakralny - hebrajski, tannity - komentarze do Tory. Dalszy rozwój komentarzy doprowadzi do powstania Miszny - spisu pouczeń i przepisów regulujących postępowanie Żydów. Szkołę założył Akiba Ben Josef, a spisania dokonał Jehuda ha - Nasi (pocz. III w. n.e.). Spis składa się z 6 sedarim ( rolnictwo, święta, kobiety i małżeństwo, prawo karne i cywilne, obowiązki kapłańskie i kultu, czystość rytualna). Później jednak powstawały nowe komentarze zawarte w Gamarze (pow. do pocz. VI w.) - uzupełnienie do Tory i Miszny. Razem z Torą nazwany Talmudem. Rozróżnia się Talmud Jerozolimski i obszerniejszy Babiloński. W Babilonii powstały silne żydowskie ośrodki intelektualne - Sura i Pomedita (do XI w.), ich rektorzy, gaonowie cieszyli się autorytetem. Tekst Talmudu podzielony na: hagadę ( opowieści) i halachę (normy i przepisy). Filozofowie średniowieczni m.in. Gerszom Ben Jehuda i Majmonides.

• Skład Biblii:

- Tora - Pięć ksiąg mojżeszowych: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa

- Newiim - księgi historyczne ( Jozuego, Sędziów, Samuela, Królewska) i prorockie( Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela) i 12 proroków mniejszych

- Ketwim -13 ksiąg dydaktycznych i historycznych( m.in. Psalmów, Hioba, Przysłów, Rut, Pieśń nad Pieśniami, Koheleta, Estery, Ezdrasza).

I . DOKTRYNA:

• Artykuły wiary judaizmu: istnieje jeden Bóg stwórca, bezcielesny, wieczny, ma prawo do czci, prorocy to jego wysłannicy, Mojżesz największy z nich, bóg mu objawił prawo na Synaju, które nigdy się nie zmieni, należy wierzyć w zmartwychwstanie ciał.

1. Teologia:

• Jahwe znany na Bliskim Wschodzie jako bóstwo kenickie lub madianickie - teksty z Ugarit - Jaw, Jao. Był to bóg burzy i jeździł na obłokach. Hebrajczycy uczynili z niego boga narodowego. Najstarsze źródła: „ Johana - Jahwe jest łaskawy”.

• Dwie tradycje: jahwistyczna (ukształtowana w Judzie X w. p.n.e.) i elohistyczna (Izrael, IX w. p.n.e.) - scalone ok. VIII w. p.n.e.

• Jaki jest Bóg? - stare koncepcje: stwórca nieba i ziemi, zwyciężył złego potwora, chaos, bóg narodowy - nowe koncepcje: powołuje wszystko do istnienia mocą swojego słowa, uniwersalny pan i opiekun wszystkich ludzi, ale naród żydowski jest wyróżniony, ze względu na przymierze, boga nie można przedstawiać, nie da się go wyobrażać.

• Początkowo Żydzi uznawali innych bogów m.in. Jahwe ożeniony z Anat, synowie boży, cudowne gwiazdy. Tendencje politeistyczne utrzymywały się zwłaszcza w Izraelu. Na skutek działania proroków umacniała się pozycja Jahwe - początek rzeczywistego monoteizmu. Od niewoli babilońskiej Żydzi zaczęli czekać na króla - zbawiciela, syna człowieczego, mesjasza z rodu Dawida, dzięki któremu odrodzi się królestwo.

2. Antropologia:

• Bóg stworzył człowieka z prochu i gliny - Adama, a z jego żebra kobietę Ewę (addam - człowiek, hawwah - życie). Żyli w raju, nie wolno im było zrywać owoców z drzewa zakazanego. Byli wolni i rozumni. Złamali zakaz, utracili nieśmiertelność, zostali wygnani, musieli pracować i zaspakajać swe potrzeby.

• Początkowo odpowiedzialność z a grzechy była zbiorowa, a potem indywidualna. W każdym człowieku są impulsy ku dobru i złu. Człowiek rodzi się zły, a skłonność ku dobru pojawia się w 13 - tym roku życia.

• Człowiek jest sługą i niewolnikiem Boga. Relacja człowieka do Boga - jirat ha - Szem (bojaźń boża). W człowieku są dwa aspekty: cielesny i duchowy.

• Po śmierci człowiek przenosi się częściowo do grobu, a częściowo do Szeolu, mrocznej krainy zmarłych., bez względu na uczynki. Pod wpływem koncepcji irańskich pojawiła się wiara w zmartwychwstanie (przez dobre uczynki, wypełnianie przykazań) i sąd ostateczny na końcu świata. Po śmierci zmarłego i w rocznice jego śmierci Żydzi odmawiają modlitwę kadisz - wybłaganie przebaczenia i prośby.

• Judaizm rabiniczny akceptuje wolność woli ludzkiej i zapłaty za czyny w życiu doczesnym i przyszłym.

3. Kosmologia:

• Świat stworzony został 7 października 3761 r. p.n.e. Od XI w. jest to początek Żydowskiej rachuby czasu i stosowana we współczesnym Izraelu.

• Bóg stworzył świat z niczego, przez sześć dni. Siódmego dnia odpoczywał - szabat. Świat stworzył dla człowieka.

• Świat: ziemia pływa po wodach oceanu a we wnętrzu niej jest świat podziemny. Nad ziemią zawieszone jest sklepienie, a nad nim niebo.

II. KULT:

• Początkowo najważniejszym elementem kultu były ofiary. Dzieliły się na krwawe i bezkrwawe, składane na ołtarzach z nieociosanych kamieni. W Biblii rozróżnia się ofiary: ola - całopalne, jako dar dla ziemi, zapewniająca urodzaj i pomyślność, też przed wojną ( z młodego jagnięcia); zwykłe ofiary (część spalano, a reszta dla kapłana lub uczestników uczty) - zebach, szelamim, zebach szelamim - biesiadne, mincha - mączne, chatat i aszam - przebłagalne za grzechy i winę, tamid - codzienne ranne i wieczorne całopalenie połączone z ofiarą pokarmów i wina. Ustalenie rytuału ofiarniczego przypisuje się Mojżeszowi.

• Po zburzeniu I Świątyni i od niewoli babilońskiej obok ofiary ważną funkcje w kulcie pełniły: obrzezanie i święto szabatu. Obrzezanie męskiego noworodka ma miejsce 8 dnia od narodzin - fizyczny, narodowy „znak przymierza”. Dokonywali tego rodzice, a od I w. n.e. chirurg (mohel). Szabat obchodzony jako ostatni siódmy dzień tygodnia, w którym Bóg odpoczywał po 6 dniach stwarzania świata. Zaczyna się w piątek o zachodzie słońca i trwa 24 h. Nie wolno tego dnia pracować, podróżować, palić, pisać, dotykać pieniędzy.

• Po zburzeniu II Świątyni ważniejszą rolę w kulcie (bardziej uduchowiony)od ofiary zaczęła odgrywać modlitwa - tefila. Gaonowie przez kilkaset lat ustanowili kolejność modlitw i redakcję modlitewnika. Rodzaje modlitw: błagana i milcząca. Forma modlitwy - trzykrotna w ciągu dnia - rano, południe, wieczór; pojedyncza lub zbiorowa ( wspólna modlitwa w synagodze - przynajmniej 10 mężczyzn po 13. roku życia). Trzeba nałożyć tallit (czworokątną wełnianą lub jedwabną chustę z frędzlami), użyć tefilin, czyli dwóch rzemyków, na czole i lewym ramieniu na wysokości serca, do którego przywieszono filakterie (skórzane pudełeczka) z fragmentami Tory. Modlić należy się klęcząc lub stojąc i kiwając, w kierunku Jerozolimy ( w domach żydowskich jest misrach, czyli tablica z kierunkami świata). Od średniowiecza mężczyźni nakrywają głowy - zwyczaj Szulchan aruch. Podstawowe modlitwy: Szema Izrael, fragmenty z Biblii ( 2 razy dziennie), Szemone esre (18 błogosławieństw) - ustalone przez Wielkie Zgromadzenie w czasach II Świątyni, odmawiane codziennie w domu lub synagodze. W języku aramejskim - Szacharit.

• Inne ważne święto w cyklu życiowym człowieka - bar micwa - obchodzone w pierwszy Szabat po 13. urodzinach chłopca, który staje się wtedy pełnoprawnym członkiem gminy żydowskiej. Czyta on tego dnia w synagodze fragment z Tory i pism prorockich i dodaje swój komentarz. Potem świąteczny posiłek dla jego rodziny i gości.

• Święta żydowskie:

1. nakazane przez Torę:

- Szabat;

- Szalosz Regalim - święta pielgrzymkowe: Pesach (Święto Przaśników) w kwietniu, początek cyklu rolnego, trwa 7-8 dni, na pamiątkę wyjścia z Egiptu, je się niekwaszony chleb; Szawuot (Święto Tygodni), 50 dni po Pesach, trwa 2 dni, ofiarowanie w świątyni pierwszych plonów, pamiątka po nadaniu Tory; Sukkot ( Święto Namiotów, zwane Świętem Kuczek), trwa 7 dni, zakończenie cyklu rolnego, pamiątka po przejściu przez pustynię;

- Jamim Noraim - Straszne dni: Rosz ha- Szana (Nowy Rok, Święto Trąbek), pierwszego dnia miesiąca tiszri (wrzesień), je się specjalne pokarmy i składa życzenia napotkanym osobom, modli się do Boga Sędziego i Króla, który tego dnia ustala losy na przyszły rok, nie wolno pracować i spać; następne dni pokutne przygotowują do Jom Kippur (Dzień Pojednania). W to święto całkowity post, zakaz mycia się, noszenia skórzanego obuwia i współżycia seksualnego, pracy, wieczorem nabożeństwo w synagodze - dawniej wkładano się ręce na „kozła ofiarnego” i wyznawano nad nim wszystkie grzechy Żydów (przechodzą na niego), wygnano go na pustynie do złego ducha Azazela.

- Rosz chodesz - pierwszy dzień nowiu.

2. dodane później:

- Purim, święto o charakterze karnawału obchodzone 14. lub 15. adar (luty), czyta się fragmenty Ks. Estery, odmawia się specjalną modlitwę, daje się prezenty i uczynki miłosierne, wolno pracować.

- Chanukka, 8-dniowe święto na pamiątkę odnowienia Świątyni Jerozolimskiej przez Machabeuszy w 165 r. p.n.e., każdego dnia zapala się o jedną świecę więcej - ośmioramienny świecznik chanukija.

• Nakazy etyczno - moralne:

- Dekalog,

- unikanie zwierząt i pokarmów nieczystych (świnie, zające i wielbłądy);

- dotykanie zmarłych powoduje nieczystość;

- należy jeść tylko pokarmy koszerne (czyste rytualnie, mięso tylko parzystokopytnego przeżuwacza zabitego rytualnie), o czystości decyduje rabin;

- inne zasady z Tory i Talmudu: 613 przykazań (248 nakazy i 365 zakazy).

III. ORGANIZACJA.

• Arka Przymierza - miejsce przechowywania 10 przykazań, znak obecności i opieki Jahwe, świętość 12 plemion Izraela, skrzynia z drewna akacjowego wykładana złotem, przenoszona z miejsca na miejsce w czasie wędrówki.

• Salomon dla Arki wybudował Świątynię Jerozolimską, na szczycie wzgórza sanktuarium pod gołym niebem, zorientowane na linii wschód - zachód, składającą się z pomieszczeń: święte (hekal), święte świętych z Arką oraz dziedziniec świątynny otoczony murem; znajdowały się tam: kwadratowy ołtarz z nieociosanych kamieni, stela kultowa, owalny basen do ablucji.

• Po podziale państwa w Izraelu centra religijne w Bethel i Dan. Powstała też synagoga pod górą Garizim rywalizująca z Świątynią Jerozolimską. Przechowywano w niej Pięcioksiąg Samarytański. Dlatego Żydzi z Judei uważali Samarytan za gorszych.

• Ołtarz (misbeah) - znak obecności Boga, miejsce składania ofiar, dzieło rąk ludzkich konsekrowane (oczyszczone) m.in. Mojżesz wzniósł ołtarz pod Synajem, wokół ołtarza Dawida powstała w Jerozolimie Świątynia, która miała dwa ołtarze (całopalenia i kadzenia).

• Reformy Ezechiela i Jozjasza (VIII - VII w. p.n.e.) - likwidacja „wyżyn”, aszer, zakaz składania ofiar poza Jerozolimą, od 622 r. p.n.e. Świątynia Jerozolimska jedyne miejsce kultu Jahwe. Po zburzeniu w 586 r. p.n.e. zaginęła Arka. II Świątynia nowym miejscem kultowym, ale oprócz tego działy bet midrasze (domy modlitwy z uczelnią, w czasach niewoli koncentrowały życie religijne).

• Synagoga(bóżnica) - miejsce wspólnych modlitw i nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu, siedziba kahału, czyli zarządu gminy i sądu rabinicznego, po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e. synagogi przejęły role świątyń. Składają się przeważnie z: obszernej sali modlitewnej dla mężczyzn (kobiety osobno w tzw. babińcu), w której stała mównica - bima oraz szafa ołtarzowa - aron ha - kadesz, gdzie znajdują się zwoje Tory i pali się wieczne światło podobne do menory.

• Kapłani wywodzą się z rodu Lewiego pochodzącego od brata Mojżesza Aarona. Lewici początkowo strzegli Arki Przymierza, a po zdobyciu Kanaanu nie dostali ziemi i zamieszkali między innymi rodami Izraela pełniąc funkcje kapłańskie. Nie wszyscy kapłani byli z tego rodu m.in. Sadok, „kapłani wyżyn” w sanktuarium Bethel, ale od VIII w. p.n.e. funkcje te zastrzeżone dla lewitów. Kapłanem był też król, z tej idei potem król - zbawiciel (mesjasz). Funkcje kapłańskie były dziedziczne. Poślubiali oni jedynie dziewice z własnego rodu, w żadnym razie rozwódki i prostytutki. Tworzyli oni od czasów II Świątyni Wielkie Zgromadzenie (120 mędrców) na czele z arcykapłanem, nazwane Sanhedrynem, będącym sądem najwyższym i organem legislacyjnym. Zlikwidowano do w 70 r. n.e.

• Ważną rolę pełnili też prorocy kultowi, którzy ogłaszali wyrocznie zazwyczaj wokół Świątyni Jerozolimskiej czy innych miejscach kultu. Szczególnie prorocy - reformatorzy (charyzmatyczna osobowość, ekstazy) zapoczątkowali zmiany w religijność m.in. ganili za wypatrzenia kultu, politeizm, wzywali do czystości wiary, przestrzegania prawa, zalecali dążenie do prawdy, nadzieję na nadejście króla z rodu Dawida (Izajasz). Najważniejsi z nich: Eliasz, Jeremiasz, Ozeasz, Amos, Micheasz.

• Po upadku II Świątyni kierownictwo gminą przejął samodzielny kahał złożony z rabinów, uczonych znawców Tory i nauczycieli (nauka, sprawy czystości religijnej). Wybierani przez gminę, nie są oni kapłanami. W skład kahału wchodzą wybierani na rok: parnasim (seniorzy), towim (pomocnicy), kahalnicy (kierownicy). Ich funkcje: kierowanie sprawami kultu (synagoga), szkolnictwo (chadar), pobór podatków, sądownictwo cywilne, kirkut.

4. EWOLUCJA JUDAIZMU.

• Pod koniec okresu biblijnego:

- saduceusze (od Sadoka) -kapłańska arystokracja, konserwatyzm, akceptacja tylko nauki Tory, pozytywnie nastawieni wobec kultury hellenistycznej;

- faryzeusze, pobożni i drobiazgowo wypełniający przepisy, obok Tory uznawali inne nauki np. o zmartwychwstaniu, przeciwnicy dosłownej interpretacji Biblii, ich koniec z 70 r. n.e., ale wpłynęli na judaizm rabiniczny;

- esseńczycy, wspólnota - zakonu, surowa dyscyplina, znani z tekstów z Qumran.

• Karaimi powstali ok. 750 r.(zał. Anan Ben Dawid), uznawali Torę, ale bez Talmudu i tradycji ustnej - nawiązanie do tradycji saduceuszy, esseńczyków i Filona Aleksandryjskiego, islamu. Wyklęci w 767 r. Ich „Księga nakazów” - indywidualna interpretacja Biblii; zakaz jedzenia mięsa, palenia świec w sobotę i korzystania z lekarzy. Ich gmina dżymat oraz dom modlitwy - kenesa (nie ma tam symboli Boga, na ołtarzu Biblia) zarządzany przez hazzana. Modlitwy w języku hebrajskim lub tureckim. VIII - X w. rozprzestrzenili się w Mezopotamii, Palestynie, Syrii, Bizancjum i Persji, u Chazarów, Bułgarów, w XIII w. także w Polsce i Litwie ( zwierzchnik hachan , odpowiednik biskupa).

• Kabała (tradycja)- nurt mistyczny w judaizmie rozwijający się od XII w. pod wpływem mistyki islamskiej i chasydyzmu nadreńskiego, głównie na terenie Prowansji i Langwedocji. Najwybitniejszy przedstawiciel Nachmenides zalecał powrót Żydów do Palestyny. Koncepcje szkoły Izaaka Ślepego: strefa bóstwa poza zasięgiem kontemplacji myślowej, mistyczna medytacja, komunia z Bogiem. Podstawowy tekst - Zohar ( Księga Blasku), napisany mieszaniną aramejskiego, hebrajskiego i hiszpańskiego - trzecia święta księga judaizmu. Zawiera m.in. o 10 emanacjach Boga, symbolicznym znaczeniu 22 liter alfabetu hebrajskiego (gematria), przez które próbuje się przeniknąć boskie tajemnice. Nurty kabały: ekstatyczny i teozoficzno - teurgiczny. W kabale widać połączenie mistyki żydowskiej, babilońsko - perskiej astrologii, neoplatonizmu, manicheizmu i filozofii islamu.

• Sabatalianizm - nurt mistyczno - kabalistyczny, założony przez Sabbataja Cwiego w XVII w., ogłoszonego przez Żydów Mesjaszem (wystąpienia Gazie, Smyrnie, Damaszku, Aleppo. W 1666r. zaprzeczył swej misji i przeszedł na islam..

• Chasydyzm - nurt mistyczny nawiązujący do kabały i starożytnych ruchów żydowskich w XVIII w., założony przez Izraela Ben Eliezera (mistyk z Podola, Baal Szem Tow, wielki maggid - kaznodzieja). Popularny w Polsce, Ukrainie i Rumunii. Cechy: ludowa pobożność, ekstatyczna modlitwa i taniec, miłość Boga przenika świat, radość życia, prostota, mniejsza waga przestrzegania prawa. Potępiony na kongresie w Brodach przeniósł się w Karpaty. Przełożony gminy chasydzkiej - cadyk, charyzmatyczny nosiciel cząstki duszy Mojżesza, godność jego dziedziczna. Nurt istnieje do dziś.

• Frankizm - zał. Przez Jakuba Franka (Jankiela Lejbowicza) w 1755 r., odrzucali Talmud, opierali się na Zoharze. Podole - nowa ziemia obiecana, praktyki orgiastyczne. Zagrożeni przez ortodoksów przeszli na katolicyzm.

• Syjonizm - nacjonalistyczny ruch żydowski powstały pod koniec XIX w., założony przez Teodora Hertla. Nawiązuje do Syjonu - wzgórza w Jerozolimie zdobytego niegdyś przez króla Dawida. Cel - zgromadzenie narodu Żydowskiego w dawnej ojczyźnie. Program zaproponowano na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei w 1897 r. Ruch przyczynił się do powstania państwa Izrael w 1948 r.

• Główne nurty żydowskie od średniowiecza:

- sefardyjski, pod wpływem cyw. arabsko - muzułmańskiej, j. ladino (Hiszpania);

- aszkenazyjski, cyw. Łacińsko - chrześcijańska, j. jidysz (gł. Niemcy, Francja, Polska).

13

---