Jeziora w klimacie umiarkowanym - procesy sedymentacji, zapis w osadzie, przykłady

1. Jezioro - naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia (misy jeziornej), w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu; krótkotrwałe z geologicznego punktu widzenia

2. Podział jezior:

• podział ekologiczny (typy troficzne):

- eutroficzne

- oligotroficzne

- dystroficzne

• podział ze względu na cyrkulację (typy miktyczne):

- dimiktyczne, najczęstsze, z dwukrotnym mieszaniem (wiosenno-jesiennym) i stagnacją (zimowo-letnią) warstwowanych termicznie wód; termoklina i chemoklina

- polimiktyczne, w płytkich akwenach, wielokrotne mieszanie; brak termo- i chemokliny

• podział ze względu na pochodzenie:

- polodowcowe

- polodowcowe górskie (cyrkowe)

- rynnowe

- morenowe

- wytopiskowe

- przybrzeżne

- deltowe

- wydmowe

- osuwiskowe

- meandrowe

- antropogeniczne

• pochodzenie

3. Cechy jezior klimatu umiarkowanego wpływające na właściwości tworzonych osadów:

• jeziora przepływowe i/lub odpływowe (erozja rzeczna, osady mineralne, w tym gruboklastyczne, deltowe, przekątnie warstwowane)

• bezodpływowe, w tym bezdopływowe (osady organiczne, osady mineralne ze spływów i eoliczne)

• głębokość misy jeziornej (wpływ na cyrkulację, podział lub brak podziału na profundal i pelagial)

• mineralne / organiczne podłoże i otoczenie jeziora

• zawartość tlenu i dwutlenku węgla, ich rozkład pionowy

• dimiktyczność większości jezior - dwukrotne mieszanie (wiosenno-jesienne) i stagnacja (zimowo-letnia) warstwowanych termicznie wód

• polimiktyczność płytkich akwenów

4. Strefowość jeziora:

• strefa litoralna (litoral) - strefa wody płytkiej, prześwietlonej do samego dna, najbardziej zmienna ze środowisk jeziornych w związku z dużym nagromadzeniem szczątków organicznych, wahaniom stężenia tlenu, a nawet okresowym i krótkotrwałym całkowitym deficytom tlenowym; płytsza część podlega również bezpośrednim wpływom lądu; bogata w organizmy roślinne i zwierzęce; telematyczne (ziemno-wodne) środowisko akumulacji (sedentacji); osady autochtoniczne, w przeważającej części torfy trzcinowe i turzycowe

• strefa pelagiczna (pelagial) - strefa wody otwartej, nie stykającej się ani z brzegami, ani z dnem zbiornika; różna, zmienna zawartość tlenu, zależna głównie od falowania; bogata w organizmy zwierzęce i roślinne w zależności od zawartości tlenu i innych pierwiastków biogenicznych

• strefa profundalna (profundal) - strefa wody głębokiej stykającej się z dnem i znajdującej się poza zasięgiem promieniowania słonecznego; o najmniejszej zawartości tlenu, często beztlenowa; brak roślinności, świat zwierzęcy uzależniony od ilości tlenu; limniczne, alochtoniczne środowisko akumulacji; gytie (wszystkie odmiany)

• strefa denna (bental) - strefa obejmująca warstwę osadów i mułów wyściełających dno jeziora; zawartość tlenu znikoma, gdyż jest od redukowany przez procesy rozkłady materii organicznej; świat zwierzęcy mocno ograniczony wyłącznie do mułożerów

5. Osady jeziorne:

• klastyczne osady deltowe

• klastyczne osady laminowane

• iły jeziorne

• inne osady terygeniczne, w tym pochodzenia eolicznego

• ciemne muły jeziorne (sapropel)

- gytia (z planktonicznymi resztkami organicznymi; anoksja przydenna)

- węglanowa

- detrytusowa

- piaszczysta

- krzemionkowa

- laminowana

- glonowa

- dy (szlam koloidalnych produktów humusowych z rozkładu materii organicznej; anoksja w całym profilu jeziora)

• kreda jeziorna (margiel łąkowy/jeziorny; szlam wapienny z wkładkami iłu, ze skorupkami ślimaków i małż)

• wapień muszlowy i ramienicowy

• humotorf

• ruda darniowa (obok pochodzenia bagiennego i gleb zabagnionych; wytrącony wodorotlenek żelaza i kwaśny węglan żelaza, z domieszką związków manganu

• wiwianit (fosforan żelaza; tworzy gniazda i naloty w iłach i marglach jeziornych)

• ziemia okrzemkowa (diatomit; obok pochodzenia morskiego; kopropel w jeziorach z bujnym życiem dennym)

6. Cechy osadów jeziornych:

• mała miąższość i zasięg rozprzestrzenienia

• duża różnorodność i zmienność zależna od typu ekologicznego jeziora, bujności życia, przepływowości, zawartości tlenu/dwutlenku węgla, węglanów, wodorotlenków żelaza

• laminacje lub ich brak

• bioturbacje lub ich brak w zależności od składu gatunkowego infauny

7. Literatura:

- Książkiewicz Marian: Geologia dynamiczna, Warszawa 1968

- Tobolski Kazimierz: Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych, Warszawa 2000

- Internet: www.wikipedia.com

- fotografie własne: