Klasa III
C.K. Norwid „Fortepian Chopina”. Nowatorstwo ideowe i artystyczne
1. Geneza utworu
Utwór powstał na przełomie 1863 i 1864. Inspiracją było wyrzucenie na bruk przez żołnierzy carskich fortepianu Chopina. Z pałacu Andrzeja Zamojskiego na Nowym Świecie rzucono bombę no przejeżdżającego ulicą generała Berga, namiestnika carskiego w Królestwie. Żołnierze rosyjscy dokonując zemsty zdemolowali pałac, wyrzucili wiele pamiątek m.in. fortepian Chopina, należący do jego siostry Izabeli Barcińskiej. To wydarzenie wywołało u Norwida wspomnienie z pobytu u Chopina w 1849r.
2. Organizacja wiersza
Wiersz ma charakter monologu lirycznego a raczej wielokierunkowej rozmowy podmiotu lirycznego, który zwraca się raz do Chopina raz do czytelnika, a kiedy indziej do różnych wnuków. Podmiot liryczny jest postacią wszechwiedzącą, znawcą sztuki, obserwatorem ludzi i profetą (wieszczem) przewidującym. Utwór jest pisany wierszem wolnym, bezrymowym, asylabicznym, pozbawionym rytmu (bez podziału na strofy), nie jest to utwór stroficzny, podział na strofy został zastąpiony na 10 części
3. Rola sztuki w życiu ludzkości
„Fortepian Chopina” jest utworem wyrażającym bogate i różnorodne refleksje. Można go odczytać jako wyraz hołdu dla geniusza Chopina, który rozsławił polską muzykę i uczynił ją światową. Ten wiersz jest jednak przede wszystkim wyrazem wiary Norwida w rolę sztuki, sztuka jest najwyższą wartością, która wyrasta z doskonałości ludzkiej. Jest wyrazem miłości twórcy do ludzi i do Boga. Norwid nadaje jej charakter sakralny. W słowach „Emanuel już mieszka na Taborze” Norwid wyraża przekonanie w realizację w sztuce ideałów głoszonych w wierze i religii. W utworze znajduje się również krytyczna ocena współczesnych mu ludzi, których nie stać na wysiłek i wielkość mistrza tej miary co Fidiasz, Dawid, Chopin. „ On - rozpoczynać woli. I woli wciąż wyrzucać przed się - zadatki” w tych słowach oskarża poeta swoich współczesnych o bierność, brak ambicji o niezdolność do wznoszenia się ponad własne możliwości . wielkość muzyki Chopina upatruje Norwid w jej narodowo ludowym charakterze. Swoje przemyślenia na ten temat tak wyraża „I była w tym Polska od zenitu Wszechdoskonałości dziejów Wsięta, tęczą zachwytu Polska - przemienionych Kołodziejów! Najważniejsze myśli zawarł poeta w zakończeniu utworu. Jeszcze raz wrócił tu do refleksji wyrażonych w takich wierszach jak „Bema pamięci żałobnych rapsod”. Wyrzucenie fortepianu symboli odrzucenie przez współczesnych głoszonych przez artystę ideałów. Sztuka Chopina została „poterana”. Poeta wierzy jednak, że „późny wnuk” następne pokolenie podniosą ideał z bruku, nie tylko zrozumieją wielkość postawy twórcy ale będą służyć jego ideałom będą tworzyć nowe wartości. Norwid w tym utworze jest typowym romantykiem wierzącym „w odrodzenie” się przez śmierć”. Rozbicie, poniżenie, upadek pośród romantyków było konieczne po nich następowało nowe życie, nowa wartość, doskonalsza i powszechniejsza.
Twórczość Józefa Ignacego Kraszewskiego
Najbardziej zasłużony dla rozwoju naszej kultury i narodowej świadomości, powieściopisarzem okresu romantyzmu i jednym z najbardziej płodnych pisarzy świata jest Józef Ignacy Kraszewski. Na jednolitą w zasadzie osobowość twórczą Kraszewskiego składały się trzy typy działalności piśmienniczej ; artystyczna, naukowa i publicystyczna. W liczącej kilkaset tomów twórczości powieściowej Kraszewskiego zamkniętej w 102 tomach pierwszego zbiorowego wydania można wyodrębnić najogólniej trzy zespoły tematyczne np. : ludowy, historyczny, społeczna-obyczajowy. Kraszewski był pierwszym pisarzem, który na tak szeroką skalę wprowadził do powieści ludowego bohatera i problematykę chłopską. Najwybitniejszą powieścią Kraszewskiego z okresu romantyzmu jest „Latarnia czarnoksięska”. Kraszewski jest także autorem cieszącej się coraz większym uznaniem prozy przyrodniczo-reportarzowej o czym świadczą wznowione w latach 1877-85 „Wspomnienia z Wołynia” , „Wspomnienia z Odessy” , „Kartki z podróży”
Ogólne informacje o pozytywizmie
Pozytywiści odrzucili program romantyków. Ich filozofia była racjonalna, głosili idee pragmatyzmu i użyteczności. Do walki zbrojnej mieli stosunek niechętny. Po doświadczeniach dwóch powstań narodowych, po tragedii powstania styczniowego doszli do wniosku, że problem walki zbrojnej należy odłożyć na bliżej nieokreśloną przyszłość. Zadaniem aktualnym, które stanęło przed narodem jest właściwe przygotowanie się do niej. Polacy muszą stać się narodem bogatym, oświeconym i postępowym by sięgnąć po zwycięstwo gwarantujące im niepodległość. Mimo założeń programowych pozytywistom nie udało się zapomnieć o niewoli narodu. W swoich utworach raz po raz wracali do ideałów niepodległościowych, które przybierały najczęściej formę wspomnień o powstaniu styczniowym.
b. praca organiczna
Termin organiczny został zapoczątkowany z nauk przyrodniczych. Pozytywiści pod wpływem teorii rewolucji Darwina traktowali społeczeństwo jak żywy stale rozwijający się organizm. Celem pracy organicznej był postęp we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego. Organy społeczne (grupy i ludzie) miały pracować dla wspólnego dobra, krzewić postęp techniczny, rozwijać przemysł, handel i rolnictwo. Pozytywiści byli entuzjastami nauki i techniki. Ich ulubionym bohaterem był młody naukowiec, inżynier, racjonalista odkrywający nowe zjawiska i nowe prawdy. Postęp techniki miał przyczynić się do powszechnego dobrobytu, zniwelowania różnic klasowych. Miał zaowocować potęgę narodu, który kiedyś upomni się o swoją wolność
c. praca u podstaw
Za podstawę narodu uważali pozytywiści lud, chłopów i miejski proletariat. Rozumieli, że bez wydźwignięcia ludzi na wyższy poziom umysłowy i materialny nie można marzyć o postępie w Polsce. Głosili więc zasadę rozwoju oświaty i szkolnictwa na wsi i w mieście wśród robotników najemnych i ubogich rzemieślników. Obowiązkiem pracy u podstaw obarczyli inteligentów, ziemian i oświeconych kapitalistów. W utworach pozytywistycznych propagowano rozwój bibliotek, zakładania towarzystw kulturalnych, zachęcano do czytania prasy. Pozytywiści wydawali czasopisma dla ludu, dla kobiet wiejskich dla dzieci. Bohaterami powieści propagującymi pracę u podstaw byli nauczyciele, lekarze, którzy ofiarnie służyli swoją pracą w społeczeństwie.
d. emancypacja kobiet
W II poł. XIX w. radykalnie zmieniła się sytuacja kobiety i rodziny. Rewolucje i wojny zachwiały tradycyjną, patriarchalną rodziną, w której kobiety były otoczone opieką. Kobieta co raz częściej stawała do obowiązku pracy zawodowej na zdobycie środków na utrzymanie. Zmieniły się także aspiracje samych kobiet, które chciały być wykształconymi, pełnoprawnymi członkami społeczeństwa. Pojawia się w Europie i w USA ruch emancypacyjny. Pozytywiści opowiedzieli się za tym ruchem, za wyzwoleniem kobiet, za nadanie im takich samych praw jakimi cieszyli się mężczyźni. W swoich utworach wysuwali postulaty rozwoju szkolnictwa dla dziewcząt, prawa do studiów wyższych, prawa do godziwej pracy i płacy.
e. asymilacja Żydów
Hasło asymilacji Żydów jest hasłem typowym tylko dla polskiego pozytywizmu. W Polsce szczególnie w zaborze rosyjskim i w Galicji żyło miliony Żydów, którzy tworzyli swoistego rodzaju getta obyczajowe i kulturowe. W żydowskich miasteczkach na kresach wschodnich widziało się tylko ortodoksyjnych Żydów nie umiejących rozmawiać w języku polskim. Pozytywiści uważali, że Żydów należy zasymilować, czynić pełnoprawnymi obywatelami naszego społeczeństwa. Pozytywiści nie zmierzali do wynarodowienia Żydów, szanowali ich religię, obyczaje, występowali przeciwko antysemitom, ale chcieli by Żydzi pracowali dla swojego i całego narodu pożytku.
Przedstawiciele literatury pozytywistycznej w Europie
1. Honore de Balzak - ur.1799r. (zm.1850) należy do najbardziej cenionych powieściopisarzy wieku XIX. Jest twórcą klasycznego modelu powieści do którego nawiązywali jego następcy we Francji i innych krajach europejskich. Balzak jest autorem wielkiego cyklu „Komedia ludzka” (97 tytułów) nie ukończonego świadomie nawiązuje do „Boskiej komedii”. W balzakowskim świecie panuje „hipnoza pieniądza” działająca na społeczeństwo francuskie. Świat ten pisarz dramatyzuje wprowadzając postaci którymi powodują gwałtowne namiętności wola działania, które są obdarzone dużą inteligencją.
2. Stendhal (1783-1842) autor powieści „Czerwone i czarne”, „Pustelnia parmeńska” i in. Autor łączy się z epoką romantyzmu, w powieściach Stendhala wyraziste tło harmonijnie współistnieje z pogłębionym psychologicznie portretem postać, zwykle jednostki wybitnej, inteligentnej i ambitnej skłóconej z otoczeniem.
3. Charls Dickens -Do najbardziej znanych jego powieści należą : „Klub Packiewicza”, „David Copperfield”, „Oliwer Twist”, „Opowieść wigilijna”. W utworach dickensa dominuje atmosfera życzliwości i humanitaryzmu, często zabarwione humorem i sentymentalizmem. Do swoich powieści wprowadził Dickens dziecięcego bohatera, którego barwny złożony wizerunek kreślił z niekłamaną sympatią i życzliwością. Twórczość tego pisarza wpłynęła na polskich pozytywistów, a zwłaszcza na Sienkiewicza i Prusa
Filozofia pozytywistyczna
1. Scjentyzm - termin utworzono od słowa scjentja- nauka, wiedza. Pozytywiści głosili kult nauki i wiedzy, odrzucali wszystko to, co irracjonalne. Propagowali rozwój nauk przyrodniczych i technicznych jako najlepiej służących rozwojowi postępu . Metody poznawcze pozytywizmu przypominają metody empiryczne i racjonalne. Dla pozytywisty ważne są tylko fakty, doświadczenia i naukowe prawa.
2. Agnostycyzm - termin ten pochodzi od greckiego słowa agnostos - nieznany. Agnostycyzm to pogląd negujący możliwość poznania świata i praw nim rządzących. Pozytywiści sądzili, że w sferze nauk nie mieszczą się spekulacje metafizyczne. Nauka powinna zajmować się tym co zmysłowe i dające się uzasadnić rozumnie. Agnostycy uważali iż należy unikać pytań, których odpowiedzi nie są poparte faktem, doświadczeniem naukowym. Agnostycyzm sprzyjał postawą objętym religią.
3. Utylitaryzm - W oświeceniu Utylitaryzm pozytywistyczny to działanie dla interesu indywidualnego i społecznego. Miarą wartości człowieka była praca dla społeczeństwa a miarą postępu cywilnego potrzeb jednostki był stopień zaspokojenia. Utylitaryści głosili kult pracy, zasadę tolerancji wobec odmienności religijnej, obyczajowej i kulturowej, innych ludzi byli zwolennikami demokracji i liberalizmu.
Rozwój polskiej prasy w pozytywizmie
1. Walka „młodej” i „starej” prasy. Ojcem duchownym, papieżem pozytywistów stał się Aleksander Świętochowski. W swoich utworach propagował hasła pozytywistyczne, tworzył programy działania dla młodego pokolenia, walczył z poglądami „starszego” pokolenia wychowanego na wzorach romantycznych. Walka „młodych” i „starych” czyli przeciwników i zwolenników pozytywistów rozpoczął artykułem „My i Wy”. Jest to niezwykle śmiały artykuł, był manifestem pozytywistów. Zaatakował on w nim romantyczny sposób myślenia, tradycje szlachetczyzny, konserwatyzm. Ten artykuł jest napastliwy i niegrzeczny, autor nie dostrzega żadnych wartości w dorobku pokolenia „Młodych” daje prawo do budowy świata. Żąda od nich odwagi i bezwzględności w realizacji nowego programu.
2. Program pracy organicznej A. Świętochowski
3. Hasła emancypacji kobiet i asymilacji Żydów w artykułach Elizy Orzeszkowej
Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”
1. Informacje o życiu i twórczości
Eliza orzeszkowa z Pawłowskich urodziła się 6 Czerwca 1841r w Milkowszczyźnie (zm. 18 V 1910) w Grodnie. Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Lata 1852-57 spędziła na pensji Sakramentek w Warszawie, gdzie przyjaźniła się z Marią Konopnicką. 1858r wyszła za P. Orzeszka i do 1861 przebywała w majątku męża Ludwinowie pod Kobyniem, zajmując się głównie pracą oświatową wśród ludu. Brała udział w służbach pomocniczych powstania styczniowego. Ukrywała w swym domu i przewoziła do granicy Królestwa Polskiego Romualda Traugutta. Zadebiutowała w 1866r opowiadaniem „Obrazek z lat głodowych”. W swojej twórczości przeciwstawiła się romantyzmowi i potępiła fantazję, żądając od literatury prawdopodobieństwa życiowego. Powieść uważała za gatunek czołowy. Do najbardziej znanych jej utworów należy „Pan Graby”, „Nad Niemnem”, oraz tom opowiadań zawierających osobiste wspomnienia autorki - „Gloria victis”
Polskie społeczeństwo w „Nad Niemnem”
Szlachta zaściankowa, lud; Szlachta średnio zamożna (Korczyński, Benedykt); Szlachta zubożała ; Arystokracja (Różyc, Darzeccy, Z.Korczyński)
1. Z. Korczyński - wychowany na arystokratę w izolacji od środowiska, żył w świadomości wyjątkowości, brak w nim patriotyzmu, jest egoistą, nikogo nie kocha, bawi się uczuciami żony, uważa powstanie za niepotrzebne, ojca nazywa szaleńcem. Proponuje sprzedaż rodzinnych Osowic. Bezużyteczny społecznie. Jest negatywny przez swój egoizm, brak
2. Teofil Różyc - z odziedziczonego miliona rubli 700 tyś. Przetrwonił za granicą wydając je na hazard, pojedynki, kobiety. Nie zajmuje się rodzinną Wołoszczyzną Trybem życia zniszczył zdrowie, majątek i został morfinistą. Ludzi ocenia według stanu, wykształcenia. Pod wpływem Kirłowej postanawia ożenić się z Justyną uważając, że jest to dla niej dobra partia. Jest bohaterem negatywnym, bogactwo sprawiło, że stał się bezużytecznym społecznie. Brak pracy pozbawił go zdrowia, majątku i radości z życia
3. Darzeccy - prowadzą rozrzutny tryb życia, typowy dla arystokracji, dochody czerpie z gorzelni. Majątek wydaje na rzeczy zbyteczne. Od Benedykta żąda wypłacenia posagu żony na nowe wydatki. Propozycja by Benedykt sprzedał las jest przykładem braku patriotyzmu. Wychowuje córki na damy salonowe. Jest bohaterem negatywnym.
Orzeszkowa ukazuje arystokrację jako wartość bezużyteczną, nieprzydatną społecznie, gardzącą pracą, ludźmi niższego stanu. Trwoniący majątek na zbytki. Wywiera zły wpływ na innych. Brak w nich patriotyzmu.
Dwór ziemiański w „Nad Niemnem”
Benedykt ciężko pracuje wszystkiego dogląda, boryka się z finansowymi kłopotami. Spiera się z chłopami o wypas bydła. Wynika to z trudnych warunków finansowych. Kosztem wielkiego wysiłku, w codziennej pracy zdołał utrzymać majątek obłożony podatkami i pozbawiony darmowej siły roboczej. Utrzymanie ziemi w polskich rękach po 1863r jest nakazem patriotyzmu. Ze względu na mogiłę nie sprzeda lasu, by móc wypłacić posag siostrze.
Marta Korczyńska - kuzynka Benedykta, ciotka Justyny Orzelskiej. Kobieta pracowita, lecz zniechęcona do życia. Będąc młodą panną bała się ciężkiej pracy. Z tego powodu rzuciła ona Anzelma Bohaterowicza za co zapłaciła samotnością całego swego życia. Marta bała się też śmiech ludzkiego i wstydziła się wyjść za Anzelma.
Emilia Korczyńska - żona Benedykta, kobieta chora nieszczęśliwie, słaba istota, histeryczka. Wiecznie niezadowolona z życia. Była ona rozkapryszona, obojętna wobec pracy męża. Osoba bardzo leniwa przesiadująca całe dnie w domu.
Witold Korczyński - młodzieniec studiujący w Warszawie agronomię. Witold ma bardzo podobną postawę co jego ojciec Benedykt w tym wieku. Witold pragnie zreformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Widzi w tym zadanie człowieka i obowiązek wobec kraju. Rozumie on chłopów i tłumaczy im jak mają unowocześnić swoje gospodarstwo. Uważa on arystokratów takich jak Kirło za niepotrzebnych Pochwala on zaręczyny Justyny z Janem Bochaterowiczem.
Lud w „Nad Niemnem”
Orzeszkowa ukazuje lud jako podstawową wartość społeczeństwa w pozytywny wyidealizowany sposób, jako warstwę użyteczną a miernikiem jej wartości jest miłość do ziemi i pracy. Orzeszkowa po raz pierwszy ukazuje rozwarstwienie wsi. Radysiowie są najbiedniejsi z Bochaterowiczów. Mieszkają w ubogiej chacie, są ubogo odziani. Gromada od nich się odsunęła.
Konflikty społeczne i pokoleniowe w „Nad Niemnem”
Przed powstaniem styczniowym Bochaterowiczowie przyjaźnili się z Korczyńskimi, bywali we dworze, panowała atmosfera zbratania z ludem i jedności. Po dwudziestu latach Benedykt toczy nieustanne spory z chłopami o ziemię o szkody, o wypas bydła, zajmuje im konie. Wynika to z trudnych warunków ekonomicznych. Proces o ziemię wytoczony o ziemię Korczyńskiemu przez Bochaterowiczów kończy się ich przegraną. Wyegzekwowanie przysądzonej Benedyktowi sumy 1000 rubli oznaczało by dla rodziny Fabiana ruiny. Wtedy do konfliktu włącza się Witold. Orzeszkowa łączy spór społeczny z pokoleniowym Witold młody pozytywista zwolennik reform społeczno - gospodarczych, współpracy z ludem opieki nad nim, występuje jako rzecznik Bochaterowiczów. Pod jego wpływem, jego zapału, entuzjazmu Benedykt godzi z Bochaterowiczami, rezygnuje z pieniędzy. Przypomina sobie o dawnych ideałach, własnych hasłach. Spór zostaje rozwiązany, okazuje się, że możliwa jest współpraca między dworem a wsią. Zakończenie konfliktu jest tendencyjne, zgodne z pozytywistycznym hasłem solidaryzmu społecznego.
Stosunek do tradycji powstańczej E. Orzeszkowej
Orzeszkowa otacza szacunkiem tradycje narodowo powstańczą. Symbolem przeszłości jest mogiła. Bohaterowie pozytywni szanują mogiłę. Benedykt nie sprzeda lasu ze wzg. na mogiłę. Autorka dla swego pokolenia odrzuca idee walki, a jako bohaterów pozytywnych ukazuje Justynę i Witolda. Swoją postawą wyrażają oni patriotyzm pracy zamiast patriotyzmu walki.
A. Asnyk programowe i osobiste wiersze Adama Asnyka
Zróżnicowana tematycznie i gatunkowo twórczość Asnyka można podzielić na dwa okresy : lwowski i krakowski co wiązało się z miejscami mieszkania poety. W okresie lwowskim mniej więcej od 1870 r Asnyk pisał głównie lirykę osobistą (odwołanie do przeszłości związanej z rokiem 1863 oraz miłość) potem dominującym gatunkiem stała się liryka filozoficzna (cykl „Nad głębiami”).
1. „Do młodych” - Adresat liryczny w wierszu to młodzi pozytywiści. Każde pokolenie wypracowuje jakieś wartości a prawdziwe mądrości każe przejąć następcom i wzbogacić własnym dorobkiem. Nakaz szacunku dla przeszłości narodowej romantycznej.
2. „Daremne żale”
Wiersz skierowany jest do starych. Starzy nie powstrzymują nowej myśli postępu, ale powinni przyłączyć się do młodych. Głoszą potrzebę współuczestnictwa młodych i starych w budowaniu przyszłości
Maria Konopnicka życie i twórczość protest przeciw ludzkiej krzywdzie
Maria Konopnicka urodzona w Suwałkach zmarła 8 X 1916 we Lwowie. Dzieciństwo i młodość spędziła w Kaliszu a w latach 1855-56 uczyła się na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie poznała Elizę Orzeszkową. W 1862r poślubiła J. Konopnickiego i zamieszkała w Bronowie pod Łęczycą. W 1863r wyjechała do Drezna. Powróciła w 1864r i zamieszkała w Gusinie, gdzie wychowywała sześcioro dzieci. W 1877r przeniosła się z dziećmi do Warszawy. Od 1878r uczestniczyła w konspiracyjnych i jawnych akcjach społecznych. W 1882r wyjeżdżała do Austrii i Włoch a w 1884 do Czech. Od 1890r przebywała m.in. w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Francji, utrzymując kontakt z krajem i pracując dla ojczyzny. W 1903r otrzymała w darze od narodu dworek w Żarnowcu pod Krosnem. W latach1905-1907 przedostała się do Warszawy by wraz z innymi działaczami organizować pomoc dla uwięzionych i ich rodzin.
1. „Wolny najmita” ukazuje sytuację chłopa po ustawie uwłaszczeniowej. Wydana w 1884 ukaz uwłaszczeniowy uwolnił chłopów od pańszczyzny, ale rozwarstwił polską wieś narzucając na jej mieszkańców nadmierne zobowiązania w postaci podatków. Wolny najmita jest właśnie ofiarą owej ustawy uwłaszczeniowej. Za zaległe podatki zlicytowano mu ziemię i dom nie zważając na jego sytuację osobistą - utratę rodziny na skutek głodowej śmierci. Poetka ukazuje wędrówkę chłopa w poszukiwaniu pracy. Ma on tylko na sobie tylko lichą sutanną, poetka określa iż jest człowiekiem wolnym ale słowo wolny w wierszu ma znaczenie sarkastyczne. Wolny jest od rodziny, obowiązków, od pracy, od dachu nad głową, ta wolność jest w istocie niewolą nędzy, zagubieniem w obrzydliwym świetle. Najmita nie potrafi przemienić wolności w wartości w wartość. Jest samotny, opuszczony, wzgardzony Poetka nie wierzy, że znajdzie on gdziekolwiek i w kimkolwiek oparcia. Swoje przekonania o tym tak wyraża : „J choćby garścią włosy na głowie wyrywał. Nikt się co robi, jak żyje nie spyta (...) Choćby padł trupem, nikt słowo nie powie (...) Wolny najmita.
2. „Na fujarce” utwór stylizowany jest na ludową piosenkę. Podmiot liryczny użala się nad swoim losem, nad ciężką pracą, trudami życia codziennego, biedą i głodem. Podmiot liryczny jest wyrazicielem świadomości chłopskiej. Poetka wierzy w nadejście lepszych czasów dla polskiej wsi. Problem krzywdy chłopskiej nie pragnie rozwiązać poprzez ból społeczny czy rewolucję. Zakończenie jest wyznaniem wiary w sprawiedliwość i opaczność boską. To za sprawą Stwórcy być może zmieni się sytuacja wsi.
3. „Rota” - Wiersz jest odpowiedzią Marii Konopnickiej na zgermanizowanie ludności zamieszkałej w zaborze pruskim. Powstał w 1908r a w 1910r został po raz pierwszy odśpiewany przy odsłonięciu pomnika. Należy do najpopularniejszych i najczęściej śpiewanych hymnów narodowych. Wiersz ma formę roty przysięgi wojskowej składanej przez żołnierzy na wierność ideałom, którym winni służyć. Utwór ten jest rotom wszystkich Polaków zobowiązujących się do obrony języka, tradycji i ojcowskiej ziemi. Wiersz jest dziełem najwyższego patosu, mówi o honorze przypomina zwycięstwa Polaków. Pisarka włączyła do wiersza również akcenty religijne. Bóg w tym wierszu występuje jako świadek historii i orędownik spraw polskich. Rota ma formę składanej jemu o czym świadczy zakończenie każdej strofy „Tak na dopomóż Bóg” „Contra spem spero” -przeciw nadziei. Utwór należy do pierwszych filozoficznych. Poetka zastanawia się nad pewną życiowa postawą polegającą na wierze w sen o trwania życia bez względu na okoliczności. Człowiek powinien żyć, działać, pracować. Te rozważania można odnieść do sytuacji politycznej Polski. Utwór w takim przypadku jest apelem do Polaków by służyli ojczyźnie mimo, iż nadzieja na odzyskanie niepodległości jest wciąż odległa. Utwór ma podnieść Polaków na duchu, ma wlać w ich serca otuchę i wiarę w odzyskanie wolności.
Nowele
1. „Miłosierdzie gminy” Akcja zieje się w Szwajcarskiej wiosce. W budynku wybudowanym przez składki mieszkańców odbywa się licytacja na starym słudze Kutzie Wunderlim. Na licytacji znajduje się syn Kutza jednak jego licytacja odbywa się po to by miał dach nad głową i nie musiał żebrać. Polega ona na tym, że to da najmniej ten będzie mógł wziąć starca pod swój dach. W końcu licytację wygrywa mleczarz Probos, który Kutza przywiązał do wózka z mlekiem obok psa.
Protest przeciwko ludzkiej pazerności - Szwajcarzy ustanowili bardzo humanitarne i postępowe jak na owe czasy prawo. Miało ono zapobiec żebractwu otworzyć ludziom starym, samotnym właściwe warunki życia. Gmina zobowiązana była do wypłacania odpowiednich sum tym, którzy chcieli by zaopiekować się starymi jej mieszkańcami. Konopnicka jest wobec tego prawa pełna podziwu i zachwytu. W tym opowiadaniu ukazuje siłę ludzkiej pazerności, która potrafi wykoślawić nawet najszlachetniejszych ludzi. W uczestnictwie licytacji Kutza zdają się nie pamiętać o swoim człowieczeństwie. Kutza traktują tak jak traktuje się licytowane zwierze, sprawdzają jego żywotność i ewentualną przydatność do pracy. Urzędnikom gminy i obecnym na licytacji mieszkańcom zależy na jednym, by jak najwięcej skorzystać na sprawie Kutza .Tak serio traktują swój życiowy praktycyzm i nakaz oszczędzania, że okazują pełne zrozumienie dla syna Kutza, wtedy gdy nie przelicytował ceny oferowanej przez mleczarza. Nikt nie wyrzuca mu, że nie przyjął pod dach ojca, nikt nie dziwi się, że odstąpił od licytacji, z powodu nie satysfakcjonującej go sumy dotacji. Konopnicka ukazuje demoralizującą siłę pieniądza. Dla zamożnych pracowitych mieszkańców gminy stał się wartością najwyższą. Wyeliminował samokrytycyzm, uczucie odpowiedzialności za drugiego człowieka, poczucie obowiązku dzieci wobec rodziców. Więzi międzyludzkie w tej gminie zostały osłabione, a uczucia przestały mieć jakąkolwiek wartość.
„Mendel Gdański” Głównym bohaterem utworu jest Mendel, który mieszka od 27 lat w Gdańsku. Odczuwa on wielką więź do tego miasta. Czuł się pełnoprawnym mieszkańcem Gdańska. Pewnego dnia odwiedził go znajomy zegarmistrz, przestrzegał go przed nasilającą się falą ruchów antyżydowskich. Mendel wyobraża sobie, że ktoś mógłby go prześladować za to, że jest Żydem. Mimo ostrzeżeń staje przeciwko grupie pijanych ludzi, którzy tłuką mu okna i ranią jego wnuka kamieniem. Zostaje on obroniony przez sąsiadów przed pobiciem.
Walka i antysemityzm polskiego społeczeństwa - W okresie pozytywizmu pojawiły się wśród Polaków postawy antysemickie. Dla Konopnickiej głoszącej ideały asymilacji Żydów takie postawy były wstrętne. Dała temu wyraz w tym utworze. Główny bohater jest zasymilowanym Żydem. Jest polskim patriotom rozmiłowanym w naszej kulturze, szczęśliwym z faktu zamieszkiwania w Polsce. Mimo to staje się ofiarą antysemickich rozruchów. Zranienie wnuka przeżywa jako osobisty dramat. Nie tyle obawia się o przyszłość chłopca ile nie może pogodzić się z porażką własnych ideałów. Jego świat oparty na ufności wobec drugiego człowieka, tolerancji, współpracy różnych narodów legł w gruzach. Mendel poczuł się samotny, odrzucony, nikomu niepotrzebny. Jego przywiązanie do Polaków i ich kultury okazało się tylko naiwnością, a stary człowiek zaczyna się zastanawiać czy aby nie zdradził Żydów i ich kultury.
2. „Dym” dym należy do najwybitniejszych nowel pozytywistycznych. Pisarka ukazuje dramat matki, której syn palacz zginął podczas wybuchu kotła w fabryce. Uwarunkowania społeczne w tej noweli schodzą na plan dalszy i odgrywają drugorzędną rolę. Ubogie warunki w których żyje syn i matka służą przygnębieniu uczuć bohaterów i charakterystyce ich psychiki. Opis tragedii poprzedza pisarka opisem rodzinnego szczęścia. Syn jest nadzwyczaj dobrym człowiekiem. Swoją matkę ceni, szanuje, troszczy się o nią. Matka natomiast żyje szczęściem swojego syna. Miłość do Marcysia jest treścią życia. Dla niego sprząta, gotuje dla niego, rezygnuje z części jedzenia. Szczególną rolę w tej noweli spełnia opis dymu. Dym wydobywający się z komina fabryki i z komina mieszkania matki obserwowany jest przez ich oboje. Jest symbolem uczuć, wyobrażeń, marzenia, jest w końcu symbolem pamięci o zmarłym dziecku. Tragedia matki w tym opowiadaniu ukazana jest w niezwykły sposób. Pisarka nie opisuje zachowania starej kobiety na wieść o śmierci syna, nie opisuje również jej reakcji po śmierć, ogranicza się tylko do faktu wypadku. Nie mniej jednak nowela ma wymowę wstrząsającą. Ta wymowa wyraża się w opisie starej kobiety bezsilnej w swej rozpaczy obserwującej codziennie dym z fabryki, który składa się w postać Marcysia.
Bolesław Prus - „Lalka”
1. Czas i miejsce akcji
Lalka drukowana była w odcinkach w „Kurierze” w latach 1879. Akcja rozgrywa się w Warszawie w 1878 a kończy w 1879. Jest powieścią realistyczną zawierającą obraz życia współczesnego społeczeństwa polskiego. Ma nowatorską konstrukcję. Akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach czasowych - współczesnej i retrospektywnej. Płaszczyznę historyczną wprowadza do powieści pamiętnik subiekta będący pamiętnikarską relacją Ignacego Rzeckiego , miejscem akcji powieści jest Warszawa, niemniej jednak niektóre epizody rozgrywają się poza nią np. w Zasłaniu , w Paryżu.
2. Bohaterowie „Lalki”
W powieści występuje cała galeria ludzkich portretów reprezentantów wszystkich klas społecznych.
Arystokraci- Tomasz i Izabela Łęccy , baron Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Julian Ochocki, Kazimierz Starski, pani Wąsowska, baron Dalski, Książęta i hrabiowie nie wymienieni z nazwiska.
Mieszczanie - Ignacy Rzecki, Stanisław Wokulski, Mindlowie, Wirscy, panie stawskie, doktor Szuman, subiekci z magazynu Wokulskiego
Proletariat - bracia Wysoccy, Węgiełek, Marysia od Magdalenek, mieszkańcy powiśla
3. Obraz polskiego społeczeństwa
a. Arystokracja jest najliczniej reprezentowaną warstwą powieści. Pisarz ukazuje jej wysoką kulturę, znajomość świata, umiłowanie sztuki i wszelkiego piękna. Te zalety nie równoważą jednak krytyki, która pada pod adresem tej warstwy. Prus ośmiesza sztuczny świat arystokracji w tym świetle niedostępnym, luksusowym, niema miejsca na prawdziwe uczucie. Panuje w nim fałsz i zakłamanie. Książe mówiąc o społeczeństwie i interesie posługuje się tylko frazesami. Dla dobra Polski nie umie niczego uczynić. Jego świat jest hermetyczny, niżej urodzeni nie mają do niego wstępu. Przekonał się o tym Wokulski, który chcąc zbliżyć się do musiał sobie zjednać przychylność innych arystokratów. Zapłacił za prawo bycia na salonach nie tylko własnymi pieniędzmi, ale także innymi upokorzeniami. Arystokraci nie zadają sobie pytania o sens życia, o cel istnienia, czują się wybrańcami Boga, którym należą się przywileje i szczególna prawa. O innych warstwach nie myślą wcale. Nie czują potrzeby pracy dla innych. Swoje obowiązki wynikające z chrześcijańskiego nakazu miłosierdzia ograniczają do gestów, do dania jałmużny żebrakom, do kwestionowania na ich rzecz podczas kościelnych świąt. Nikomu z arystokratów nie przychodzi do głowy by widzieć w lokaju, służącej, woźnicy takiego samego człowieka jak on sam. Panna Izabela uważa, że świat ludzi biednych został stworzony dla wygody takich jak ona. Biedni bowiem dostarczają wszystkich przedmiotów, które służą uprzyjemnianiu ich życia. Polska arystokracja w ocenie Prusa to klasa odchodząca w przeszłość. Majątki arystokracji to tylko ruiny, prawie wszyscy żyją za pożyczone pieniądze na cudzy koszt. Nikt jednak niema odwagi przyznać się do klęski. Tomasz Lęckim który roztrwonił nawet posag swojej córki ciągle czuje się wielkim panem, którego stać na powóz, lokai, służbę. Świat arystokracji jest światem niemoralnym, niesprawiedliwym, wśród arystokratów większym powodzeniem cieszy się łajdak, łowca posagu, uwodziciel mężatek, niż uczciwy, mądry i bogaty kupiec. Kryterium wartości człowieka w tej warstwie jest pochodzenie, urodzenie, błękitna krew, a nie zalety umysłu i charakteru. Wokulski przegrywa rywalizację ze Stawskim. Izabela jednak zgadza się na małżeństwo z nim, bo Wokulski zapewnia jej wysoki poziom życia, ale nie marzy o prawdziwym romansie z tym człowiekiem, który niema żadnego pojęcia o honorze. Demoralizacja wśród arystokratów jest zjawiskiem powszechnym, Krzeszowski kpi sobie z żony i publicznie ją lekceważy, ale wraca pod jej dach by korzystać z jej pieniędzy. Izabela uważa się za istotę szlachetną wręcz anielską, a w rozmowie ze Starskim w pociągu zachowuje się jak osoba lekkich obyczajów. Proponuje mu w przyszłości romans i traktując swe przyszłe małżeństwo z Wokulskim jak parawan przed ludźmi. Kobiety z tej warstwy są niedoświadczone, egoistyczne, małżeństwa traktują jak handlowe transakcje. Ewelina - wnuczka pani Zasławskiej wychodzi za mąż za barona Dalskiego, człowieka który mógłby być jej dziadkiem licząc na jego spadek i na zdobycie upragnionej wolności. Małżeństwo ratuje ją od ciągłego nadzoru rodziny. Arystokracja jest dla polskiego społeczeństwa ogromnym ciężarem. Wszystkie pozostałe grupy chcą jej dorównać, chcą tak żyć jak żyją arystokraci, dlatego w Polsce nie ma nowoczesnego mieszczaństwa , a proletariat żyje w urągających człowieczeństwu warunkach.
4. Mieszczaństwo
a. Niemieckie
Reprezentowane jest w powieści przez rodzinę Minclów, charakterystykę tej grupy daje autor lalki w pamiętniku subiekta. Stary Jan Mincel przybył do Polski w poszukiwaniu pracy i chleba, cały jego dobytek mieścił się na taczkach. W Polsce dzięki pracy, systematyczności i oszczędzaniu dorobił się dość pokaźnego majątku. Stał się szanowanym w Warszawie kupcem. Właścicielem sklepu kolonialnego. Rzecki wspomina Mincla z rozrzewnieniem. Dla małego Ignasia znajdował czas w niedzielę, by go najlepiej przygotować do zawodu subiekta Uczył go towaroznawstwa, geografii i buchalterii. Od swoich pracowników wymagał Mincel bezwzględnej dyscypliny, systematyczności i oszczędności. Subiektów, którzy nie umieli zaoszczędzić nawet najmniejszej kwoty z zapłaconej im części zwalniał z pracy, żył w bardzo skromnych warunkach, jadał ze subiektami to co przygotowała służba i jego matka. Wielokrotna wytrwałość w pracy i oszczędzaniu przyniosła Minclowi wymierne korzyści, jego spadkobiercy młodzi bratankowie mogli otworzyć dwa znacznie bogatsze od stryja sklepy.
b. Żydowskie
Reprezentuje tę grupę Szuman i rodzina Szlangbałmów. Szuman jest przyjacielem Wokulskiego, lekarzem, filozofem i dziwakiem. Nie czuje się on Żydem, ani Polakiem. Na podstawie swojego narodu patrzy krytycznie, a Polaków oskarża o antysemityzm, którego sam padł ofiarą. Szlałngbamowie są typową rodziną żydowską awansującą w błyskawicznym tępię zarówno ekonomicznie jak i społecznie. Stary Szlałgbaum jest geszefciarzem i lichwiarzem. Pożycza pieniądze na wysoki procent najczęściej potrzebującym Polakom a później bezwzględnie egzekwuje należności. Ma w życiu jeden cel: wykształcić wnuka, uczynić go bogatym, wychować go na wielkiego polskiego pana. Metody realizacji tego celu ukazuje Prus na przykładzie Henryka subiekta w magazynie Wolulskiego. Jest on niepozorny, cichy robi wrażenie nieśmiałego i przestraszonego. W rzeczywistości jest to gra, Szlaungbaum czeka na okazje by ukazać swoje prawdziwe oblicze. Niepozorność w zachowaniu zaskarbia mu łaski przełożonych. Ma on niezwykły zmysł handlowy jako subiekt, nie ma sobie równych, potrafi zachęcić do kupna jakiegoś przedmiotu. Szlaungbaum zmienia się gwałtownie gdy staje się właścicielem sklepu Wokulskiego i przejmuje jego udziały w spółce do handlu ze wschodu. Przekształca się w bezwzględnego, mściwego i nad wyraz skromnego pryncypała. Polskim subiektom okazuje pogardę, polskim hrabiom i książętom należącym do spółki. Zachowuje się tak jakby mścił się za okazywanie mu niegdyś upokorzenia Krytyka mieszczaństwa obcego pochodzenia pełni w „ Lalce” funkcję ostrzegawczą. Prus wskazuje na niebezpieczenistwo przejęcia polskiego handlu i przemysłu przez cudzoziemców, którzy górują pracowitością i bezwzględnością w dążeniu do celu.
c. polskie
Reprezentują tę grupę Wokulski, Rzecki, Wirski, Stawskie, Szprot, Wągrowicz i studenci z kamienicy Lęckiego. Grupa ta jest bardzo różnorodna, różnią się te osoby stanem majątkowym, wykształceniem, postawą życiową. Wszyscy z wyjątkiem Wokulskiego żyją w nader skromnych warunkach. Reprezentują bierny stosunek do życia. Niektórzy z nich jak Rzecki, Wirski, studenci są wielkimi idealistami nie umiejącymi znaleźć sobie miejsca w nowych warunkach. Inni natomiast patrzą z zazdrością na klasy wyższe pragnąc żyć tak jak oni. Żydami i Niemcami gardzą, nie doceniają wartości pracy, nie umieją żyć skromnie i oszczędnie, nie mają ambicji zdobywania lepszej pozycji społecznej. Prus bardzo pesymistycznie ocenia polskie mieszczaństwo. Niepokoi się o jego przyszłość, ostrzega przed wyrugowaniem z handlu rzemiosła i urzędów przez mieszczan cudzoziemskiego pochodzenia.
5. Proletariat
W powieści ukazany jest w sposób marginesowy, reprezentowany jest przez Węgiełka, braci Wysockich, Marysie od Magdalenek. Wymienieni bohaterowie korzystają z filantropi Wokulskiego, który ratuje ich od biedy dając wykształcenie, pracę, pieniądze na wyposażenie warsztatu, kupno konia. Bez pomocy Wokulskiego skazani byli na nędzę, na pogrążenie się w upadku moralnym. Prawdziwy obraz życia proletariatu obserwuje Wokulski idąc przez Powiśle. Warunki życia mieszkańców Powiśla urągają człowieczeństwu. Lud Powiśla budzi grozę swoim sposobem zachowania, swoim wyglądem, stopniem degradacji moralnej i fizycznej. Mieszkańcy tej dzielnicy to kalecy bez pracy, zdobywają środki na utrzymanie kradzieżą, bandytyzmem, rozbojem. Wokulski oskarża o nędze proletariatu klasy posiadające, inteligencje i arystokrację. Polski proletariat nie ma żadnych perspektyw na lepsze godziwe życie. Sam nie potrafi wydobyć się z nędzy a ci którzy winni mu pomóc są nieczuli na cierpienia.
„Lalka jako powieść o trzech pokoleniach polskich idealistów”
1. Romantyzm Ignacego Rzeckiego.
Rzecki reprezentuje najstarsze pokolenie w „Lalce”. Prus ukazuje go jako romantycznego idealistę, marzyciela i żyjącego ideałami walki o wolność mającego do pracy i życia niepraktyczny stosunek. I. Rzecki był synem żołnierza napoleońskiego. Ojciec wychowywał go w kulcie wielkiego Napoleona, temu kultowi pozostał wierny do końca życia. Śledził on losy wszystkich członków rodziny Bonapartych z ich życiowych przygód wyciągał naiwne wnioski o konspiracyjnych metodach mających przynieść im władze. Przez całe życie oczekiwał Napoleona, który przyniesie Polsce i światu wolność. Sam udowodnił wierność wobec idei niepodległościowej. Był uczestnikiem powstania na Węgrzech, tułaczem i cierpiętnikiem za sprawę wolności Polski. O swoim pobycie na Węgrzech o Auguście Katzu swoim przyjacielu wspominał zawsze z rozrzewnieniem. Ten okres swojego życia uważał za najważniejszy za rodzaj rekompensaty, za jego dalsze szare, zwyczajne bez uniesień życie. Był człowiekiem niezwykłej dobroci, ludzi traktował z szacunkiem, nawet łajdakom potrafił przebaczyć. Przeżył wielką romantyczną miłość niestety spóźnioną. Jako niemłody mężczyzna zakochał się w H. Stawskiej. Była ona dla niego ideałem kobiecej urody, dobroci i wrażliwości. Widział w niej anioła podobnie jak romantyczni kochankowie z minionej epoki. W jego życiu nie było egoizmu, pragnął dla swojej ukochanej szczęścia, wpadł więc na szaleńczy pomysł by uczynić ją żoną Wokulskiego, który zapewnił by jej właściwe warunki egzystencji. Od ludzi oczekiwał znacznie więcej niż mogli i chcieli mu dać. Nie był jednak rozczarowany ludzką małością. W Wokulskim widział wielkiego konspiratora, który organizuje spisek dala uwolnienia Polski. Każdy jego prozaiczny gest tak właśnie traktował nie chciał zrozumieć wielkiej miłości Wokulskiego, nie dostrzegał zagrożeń jakie niesie za sobą wielka namiętność przeżywana przez ukochanego Stasia. Stosunek do pracy Rzeckiego wynikał również z jego idealizmu. Praca była pasją jego życia, jej poświęcił się cały, nie przywiązywał żadnej uwagi do wartości materialnych, nie zabiegał o pieniądze, sukces. Głębokie zadowolenie czerpał z owoców swojej pracy, z faktu że sklepy w których on pracował były dobrze zorganizowane i przynosiły dochody. Prus traktuje swojego bohatera z „humorem przez łzy”. Nie ukrywa jego słabostek, śmieszności, mówi o jego lęku przed światem i ludźmi. Te wady jednak nie umniejszają wielkości Rzeckiego, szlachetnego idealisty, samotnego w świecie zła i pogoni za pieniądzem
2. Wokulski jako bohater z przełomu epok
Stanisław Wokulski jest następnym idealistą w „Lalce” on także chce zmienić rzeczywistość, także żyje po to by zmienić świat i uszczęśliwić. Jego idealizm jest jednak bardziej złożony niż idealizm Rzeckiego. Jest bowiem Wokulski romantykiem i pozytywistą jednocześnie. Z epoki romantycznej odziedziczył poczucie obowiązku wobec ojczyzny i sposób przeżywania miłości. Był uczestnikiem powstania styczniowego, zesłańcem na Sybir. Swój udział w powstaniu traktował jako rzecz naturalną. Nigdy nie żądał od otoczenia jakiejkolwiek rekompensaty, nie czuł się bohaterem. Nie uważał swojej kary i zsyłki jako tytuł do sławy. O bohaterskiej epoce swego życia nigdy z nikim nie rozmawiał. Był człowiekiem skromnym i prawdziwym patriotą. Miłość przeżywa tak jak przeżywali romantyczni kochankowie z poematów Mickiewicza i Słowackiego. Izabela była jedyną miłością jego życia, zakochał się w niej od pierwszego ujrzenia przerażony jej urodą, wdziękiem i elegancją. Dla zdobycia ręki ukochanej gotów był do największych poświęceń. Dla niej zdobył majątek, znosił upokorzenia książąt i hrabiów. Zgadza się na sytuację które stawiały pod znakiem zapytania jego rozsądek. Obdarowywał artystów w których podkochiwała się Izabela, wdawał się w pojedynki, żył w sposób, który wcześniej budził jego pogardę. Nie był zdolny do obiektywizmu, wyolbrzymiał jej zalety, nie dostrzegał wad. Mimo licznych sygnałów świadczących o egoizmie i zimnym wyrachowaniu tej kobiety długo przebywał pod jej przemożnym urokiem. Incydent w pociągu, dotarcie do jego świadomości prawdy o ukochanej stał się początkiem tragedii. Wokulski- dojrzały mężczyzna, życiowo doświadczony znający świat i ludzi zareagował jak młodziutki Gustaw z IV części Dziadów targnął się na własne życie i mimo cudownego ocalenia nie powrócił do równowagi psychicznej. Wielka miłość zniszczyła mu życie i nie wiadomo czy doprowadziła go do śmierci. Jest też Wokulski typowym bohaterem pozytywistycznym. Jest kupcem, doktorem nauk przyrodniczych, entuzjasta nauki i postępu. Jest również wyznawcą pracy organicznej i pracy u podstaw. W swoim sklepie zatrudnia wielu subiektów, pomaga też potrzebującym. Przy pomocy swego przyjaciela Suzina powołuje spółkę do współpracy ze wschodem. Jest to ogromne przedsięwzięcie, którego nikt nie dostrzega. Celem jest rozwój polskiego przemysłu, a także efekty finansowe pozwalające arystokracji na wydźwignięcie się z ruiny. Wokulski nie szczędził pieniędzy na rozwój nauki. Nie mogąc sam pracować naukowo wspiera finansowo tych, których uważa za geniuszy. Pozytywistyczne osiągnięcia Wokulskiego zostają unicestwione przez jego romantyczne kompleksy. Wokulski cierpiał z powodu niefortunnej miłości sprzedaje sklep, odstępuje od spółki.
3. Ochocki jako typowy pozytywista.
J. Ochocki jest arystokratą, młodym naukowcem twórcą wielu wynalazków, entuzjasta postępu technicznego Jest racjonalistą mającym krytyczny stosunek do rzeczywistości. Przedstawicieli swojej klasy traktuje z ironicznym dystansem. Zna wady arystokracji razi go jej konserwatyzm dostrzega zmierzch tej warstwy. Wśród arystokratów czuje się doskonale, odpowiada mu bowiem kultura tej klasy. Doskonale bawi się na przyjęciach, flirtuje z pięknymi paniami. Nie jest ślamazarny jak Rzecki, nie chce kochać jak Wokulski bowiem uczucia podporządkowuje rozumowi. Pracuje nie dla sławy ani dla pieniędzy. Pracę swoją traktuje jako wkład w rozwój ludzkości gorąco wierzy w nastanie dobrobytu społecznego. Ten stan jego zadaniem może być osiągnięty tylko w drodze rozwoju nauki i wynalazczości. Ochocki jest postacią wyrażającą przesłanie ideowe „Lalki”. „Lalka” jest powieścią pesymistyczną, w bardzo krytycznym świetle przedstawia Polaków i ich życiową bierność. Ochocki wyraził w najmłodsze pokolenie pozytywistów. To oni być może obudzą naród, zapoczątkują rozwój gospodarczy i zainicjują przemiany społeczne.
H. Sienkiewicz „Potop”- obraz siedemnastowiecznego społeczeństwa w powieści
1. Magnaci
Magnateria reprezentowana jest w „Potopie” przez B. i J. Radziwiłów, Radziejowskiego, J. Rubomirskiego, J. Zamoyskiego, Opalińskich, Pawła Sapiehy i Michała Radziwiła. Sienkiewicz bardzo krytycznie ustosunkował się do XVII wiecznych magnatów, oskarżył ich za upadek kraju, za zdradę króla, za pchnięcie Polski w niewolę. H. Radziejowski, banita i awanturnik w zemście za rzekomą krzywdę zdradza Szwedom wszystkie państwowe tajemnice. Jest przewodnikiem szwedzkiej armii. Jest to postać tak odrażająca moralnie, że sami Szwedzi doświadczeni w bojach w całej Europie generałowie z zażenowaniem reagują na jego uwagi o Polsce. Radziejowski to typowa kanalia gotowa dla własnych ambicji zniszczyć wielomilionowy naród. Nie mniej gorszącą postacią jest J. Radziwił. Jest to magnat litewski potężniejszy od samego króla. Sprawuje on urząd hetmana dowódcy litewskiej armii, sprawia wrażenie gorącego patrioty, prawdziwego Polaka. Nosi się po sarmacku, udaje przyjaciela szlachty, brata się nawet z szlachtą zaściankową. ta postawa zjednuje mu szacunek i poważanie na Litwie. Ku niemu zwrócone są wszystkie nadzieje Polaków związane z walką ze Szwedami. Jest to gra pozorów, poparcie szlachty potrzebne jest księciu do realizacji dynastycznych planów, najazd szwedzki traktuje jako szansę oderwania Litwy od Polski i uczynienia jej państwem, w którym on zostałby królem. Radziwił nienawidzi Jana Kazimierza, traktuje go z lekceważeniem. Fakt, że jest on królem elekcyjnym pochodzącym z wyboru budzi w Januszu zawiść. Jego polityka jest zdradziecka, niehonorowa Dla Polski i Polaków ma stosunek negatywny odgradza się od nich swoją pychą i protestancką religią. Jego bratanek książę Bogusław jest politykiem pozbawionym skrupułów cynikiem, nie kryjącym nienawiści do Polaków. Wszystko co Polskie jest mu obce: strój, mowa, obyczaje. Nie umie jednak tak jak Janusz bronić własnych racji. Zdradę traktuje jako sposób na życie. Zawsze jest przy tym kto silniejszy. Raz frymarczy ze szwedzkim królem, innym razem z elektorem pruskim a innym razem okazuje się przyjacielem pogardzanego niegdyś Jana Kazimierza. Jest autentycznie zakochany w Oleńce, po raz pierwszy dane mu jest w życiu przeżyć szlachetne, piękne i bezinteresowne uczucie. Nie umie sobie jednak z tym poradzić. Chce je zbrukać tak jak wszystko w swoim życiu. Czuje podstęp w celu uwiedzenia dziewczyny nie patrząc na cenę, którą ona musiała by zapłacić, gdyby intryga się powiodła. Nie liczy się z niczyimi uczuciami, nie jest zdolny do ludzkiego postępowania. Jest wyzuty ze wszystkiego tego co ludzkiej naturze jest pozytywne. Kobieciarzem, goniącym za wygodą i przyjemnościami jest również pan Zamojski. Nie poczuwa się do odpowiedzialności za kraj. Nawet ludzkie dramaty chce wykorzystać dla własnej przyjemności. Reprezentuje typ pysznego magnata dbającego tylko o dobro swojego magnackiego rodu. Jego postawę życiową charakteryzuje doskonały przydomek „Sobiepan” czyli magnat nie uznający władzy nad sobą. Potęgę magnatów najdoskonalej reprezentuje w powieści Jerzy Lubomirski. Oszałamia króla i jego otoczenie przepychem zgotowanego im przyjęcia. Wszystko ludowi jest niezwykle zaskakujące, wszystko służy objawieniu potęgi gospodarza. Lubomirski jest prostacki w demonstrowaniu swojej siły, nie umie zachować umiaru, nie zna granic rozsądku demonstracja bogactwa służy upokorzeniu miana Jana Kazimierza. Ma uświadomić temu wygnańcowi i tułaczowi jego stopień zależności od panów możnowładców. Historia dowiodła, że Lubomirski prostakiem pozostał do końca. Po najeździe Szwedów, gdy kraj był zrujnowany i słaby Lubomirski zorganizował Rokosze, by zakpić sobie z króla i upomnieć się o swoje egoistyczne cele. Nie wszyscy przedstawiciele magnaterii byli zdrajcami. Sienkiewicz przedstawia także magnatów patriotów. Reprezentują ich Paweł Sapieha i Michał Radziwił. Paweł Sapieha to człowiek skromny, przywiązany do króla i polskich tradycji. Obce mu są polityczne ambicje, czuje się obywatelem współodpowiedzialnym za państwo. Co do wyboru własnego miejsca w wojnie ze Szwedami nie ma żadnej wątpliwości. Mimo, że wszyscy odstąpili króla, on przy nim wiernie trwa. Sam na własną rękę organizuje opór przeciwko Szwedom. Reorganizuje i dozbraja chorągwie, które się do niego zgłaszają. Na ten cel uzyskuje pieniądze z zastawu własnych dóbr, uważa że dla ojczyzny warto jest poświęcić życie i majątek. Jego przykład wpływa na morale Polaków. Pod jego dowództwo ciągną rozproszone oddziały Polskie. Jego zwycięstwa są zapowiedzią wyzwolenia kraju.
2. Szlachta
Jest najliczniej reprezentowana w powieści. M. Wołodyjowski, A. Kmicic, bracia Skrzetuscy, Butrymowie to przedstawiciele tej samej grupy społecznej. Szlachta podobnie jak magnateria ukazana jest w sposób realistyczny. Pisarz nie oszczędził jej krytyki, nie ukrywa jej wad, ale jednocześnie oddaje sprawiedliwość ukazując jej patriotyzm i obronę niepodległości Polski. Najsurowiej została oceniona szlachta w opisach pospolitego ruszenia spod Ujścia. Szlachta wielkopolska miała pierwsza przystąpić do walki, miała dać opór nadciągającej wrogiej armii. Niestety świadomość tej roli wpłynęła negatywnie na Wielkopolan. Nie przywykli do surowego życia obozowego, do prowadzenia wojen, czuli się pokrzywdzeni przez króla, całe społeczeństwo. Obóz potraktowali jako towarzyską przygodę, przywieźli ze sobą ogromne zapasy i liczną służbę. Już ten fakt świadczy o braku wyobraźni wielkopolskiego rycerstwa. Wojsko uzależnione od taborów stawało się niesprawne, nie mogło się ani szybko przemieszczać ani skutecznie bronić. Szlachcie brakowało uzbrojenia, przybyła ona z bronią używaną jeszcze przez pradziadów. W obozie szerzył się defetyzm i niesubordynacja. Szlachta czuła się bowiem gospodarzami niż rycerzami, opuszczała więc potajemnie obóz, bo ważniejsze były żniwa niż ojczyzna, honor i obowiązek obywatelski. Przywódcy szlachty ulegali atmosferze obozu, sami myśleli o rychłym poddaniu się i powrocie do domu. Ani Opalińscy, ani szlachta nie mieli poczucia odpowiedzialności za kraj i króla. Nie grzeszyli też polityczną mądrością. Podczas paktowania ze Szwedami zachowywali się naiwnie i krótkowzrocznie. Wystarczyły im obietnice Szwedów o uszanowaniu przywilejów szlacheckich, o zwolnieniu z podatków by poddali obóz. Tylko nieliczni zrozumieli dramat sytuacji. Dla Skrzetuskich była to zdrada, początek osobistej tragedii, cały obóz przyjął jednak ten fakt z ulga. Traktat zwalniał ich z wojennych trudów, gwarantował im dotychczasową pozycję społeczną i dobrobyt materialny. Szlachta z pod Ujścia, zapoczątkowała powszechną zdradę Polski. Kolejne ziemie podpisywały akty poddańcze a Szwedzi zalewali Polskę z szybkością potopu. Skala zwycięstwa w Polsce przerosła ich mżenia, nie mogli uwierzyć, że ten potężny kraj okazał się tak słaby, a jego społeczeństwo tak głęboko zdemoralizowane. Sytuacja zaczęła się zmieniać. Szwedzi ani myśleli o zachowaniu przywilejów. Na szlachtę nałożyli podatki a ziemie polskie zaczęli plądrować. Wbrew przyrzeczeniom nie uszanowali religii, burzyli kościoły, naigrywali się a religijności Polaków. To wpłynęło na otrzeźwienie szlachty. Powszechny zryw patriotyczny nastąpił po obronie Jasnej Góry. Garstka bohaterskich obrońców klasztoru uświadomiła konieczność walki i możliwość zwycięstwa. Polacy ocknęli się z letargu, przystąpili do walki zbrojnej. Szwedzi zaczęli wycofywać się tak szybko jak szybko podporządkowali sobie kraj. Zwycięstwo możliwe było dzięki grupie szlachty, która nigdy nie zdradziła Polski. Tę grupę reprezentują Zagłoba, Kmicic i Wołodyjowski. M. Wołodyjowski był rycerzem z krwi i kości. Należał do najlepszych szermierzy, wspaniałych dowódców, był inteligentnym taktykiem. Swój pułk szlachty laudańskiej prowadził od zwycięstwa do zwycięstwa. Swój udział w wojnach traktował jako obowiązek, nie miał domu, rodziny majątku. Nie dbał o sławę, zaszczyty, nie żądał zapłaty za swoją ofiarność choć mógł by ją dostać. Na tle butnej interesownej szlachty był wyjątkiem i oryginałem Postępował zawsze uczciwie bez względu na okoliczności. Odmówił współpracy ze zdrajcą Radziwiłem przyprowadził swoją chorągwie do Spiechy i przemierzył cały szlak bojowy od południa aż po Inflanty. Brał udział we wszystkich najważniejszych bitwach, odgrywał w nich pierwszoplanową rolę, nierzadko wystawiając siebie i swoich ludzi na śmierć. Był autorem wielu forteli, swoją postawą zachęcał innych do walki, a swoim bohaterstwem zapewniał zwycięstwo polskim wojskom. Nigdy nie skarżył się na swoją tułaczą dolę, nie kupczył swoja sławą. Siłę życiową brał z poczucia wykonania obowiązku. Wołodyjowski to najpiękniejsza postać w trylogii Sienkiewicza. Jest także symbolem i reprezentantem wszystkich Polaków którzy nie oglądając się na nikogo realizowali zadania jakie stawiała przed nimi ojczyzna. Patriotyzm Kmicica był również głęboki na miarę patriotyzmu Wołodyjowskiego. Kmicic odrzucił własny egoizm, zrezygnował ze szczęścia by spełnić swój obowiązek. Uczestniczył w kampanii szwedzkiej, wrócił do Rubicza ranny z poczuciem życiowej klęski. Szlachta w „Potopie” mimo krytycznego stosunku autora do niej została ukazana w świetle pozytywnym. Ukazując jej piękno chciał pokrzepić swych współczesnych na duchu, że nie ma takich przypadków z której przy Boskiej i ludzkiej pomocy .... przyszłość Polski jej wolność, potęga są zawsze zależne od siły narodu, czego dowodem była XVII wieczna historia Polski.
3. Chłopi w „Potopie”
Chłopstwo ukazane jest w „Potopie” w sposób marginesowy. Występuje anonimowo i bardzo odległym tle. Takie usytuowanie chłopów w powieści wynikało z ich roli w XVII- wiecznym społeczeństwie. W życiu publicznym odgrywali oni marginesową rolę. Lud został ukazany przez autora w sposób jednoznacznie pozytywny. Chłopi nie zaakceptowali Szwedów. Traktowali ich jako najeźdźców, nieprzyjaciół wiary i kościoła, stanowiących zagrożenie dla polskiej mowy i obyczajów. Nigdy też nie ulegli sile i przewadze Szwedów. Samorzutnie zorganizowali się w małe oddziały partyzanckie, które nękały mniejsze oddziały szwedzkie. Nie wdawali się w walkę na otwartym polu, gdyż dostrzegali siłę szwedzkiego żołnierza. Zdając sobie sprawę z własnych mankamentów działali niezawodnie pod osłoną nocy wykorzystując znajomość terenu. Siali wśród Szwedów popłoch, byli siła wobec której Szwedzi stawali się nieporadni. W „Potopie” są opisy dwóch bitew w których chłopi odegrali decydującą rolę. Jedną stoczyli górale broniąc życia króla. Górale okazali się nie tylko dzielnymi wojakami ale i przemyślnymi taktykami. Obserwując ruchy Szwedów napadali ich tam gdzie nie mógł on w pełni rozwinąć własnych możliwości. Przy znacznych swoich ofiarach wycieli w pień doborowy oddział szwedzkiej kawalerii. Drugi opis bohaterstwa znajdujemy w bitwie pod Tarnobrzegiem. Księży parobek Michałko, bierze udział w regularnej bitwie oddziałów polskich i szwedzkich. Zachowuje się nie gorzej niż wyćwiczeni w musztrach i bojach żołnierze. Jego bohaterstwo docenia sam J. Kazimierz, który nadaje Michałkowi tytuł szlachecki. Chłopi okazali się jedyną siłą społeczną, która nie zdradziła króla. J. Kazimierz zrozumiał potęgę chłopstwa i dostrzegł niesprawiedliwość jego losu. Zamierzał w wolnym państwie wprowadzić nowe prawa, w tym prawa biorące w opiekę chłopstwo. Tym swoim marzeniom dał wyraz w ślubach w których oddał w opiece N. P. Maryi cały naród. Zobowiązał się również do polepszenia chłopskiego losu.
H. Sienkiewicz „Szkice węglem”- dyskusja z programem polskich pozytywistów.
Już nazwy topograficzne, Barania Głowa, Osłowice wskazują na krytyczne nastawienie Sienkiewicza do opisywanej rzeczywistości. Rzeczywistość opisana w utworze jest odrażająca, ukazana w niej wieś jest odizolowana od świata, zdziczała, kierująca się nieludzkimi obyczajami. Mieszkańcy Baraniej Głowy żują w nędzy materialnej i moralnej. Są analfabetami przerażonymi otaczającym ich światem, nie znającymi swoich praw i obowiązków. W tej wsi wiele wystarcza by stać się autorytetem. Wójt tym się różni od reszty mieszkańców, że z trudnością umie czytać. Ta rzadka umiejętność wyniosła go do godności urzędnika, mającego znaczny wpływ na życie mieszkańców i mogącego pomnażać własną fortunę. Największymi wpływami cieszy się pisarz gminy. Jego nazwisko- etykieta wskazuje na cechy osobowe- Zołzikiewicz jest tchórzem pozbawionym skrupułów, wioskowa kanalia, źródłem jego autorytetu jest naiwność i głupota chłopów. Sądzą, że pisarz, który skończył zaledwie dwie klasy jest człowiekiem wykształconym, znawca prawa, człowiekiem kierującym się wyższymi racjami. Chłopi nie dostrzegają w nim faktycznego głupca i zarozumiałego krętacza. Tylko w Baraniej Głowie możliwy jest dramat rodziny Rzepów. Rzepa nie różniący się niczym od innych mieszkańców wsi dzięki swej głupocie i pijaństwu stał się ofiarą Zołzikiewicza. Podpisał w stanie upojenia alkoholowego zobowiązanie o pójściu do wojska w zamian za syna wójta. Podpis ten nie miał żadnego znaczenia a sam dokument nadawał się do wyrzucenia. Nikt jednak tego Rzepie nie powiedział. Rzepowa jedyna pozytywna postać w utworze szuka ratunku dla swojego męża. Ksiądz zbywa ją frazesami o karze za grzechy, pan ze dworu nie znajduje czasu na wysłuchanie jej, bowiem jak się usprawiedliwia wobec niej nie stosuje interwencjonizmu wobec uwłaszczonej wsi. W mieście natomiast rosyjscy urzędnicy nie mogą porozumieć się z Rzepową nie znającą urzędowego języka. Kobieta zdobywa się na bohaterski w jej ocenie czyn, oddaje się Zołzikiewiczowi by otrzymać od niego dokument z podpisem męża. Pijany jak zwykle Rzepa otumaniony zazdrością nie potrafi zrozumieć wielkości czynu swojej żony. W przypływie zwierzęcego gniewu zbija żonę ucinając jej głowę siekierą. Sienkiewicz celowo przyczernił obraz życia wsi. Ten swój zamysł wyolbrzymienia problemów wsi zasygnalizował już w tytule. „Szkice węglem” to utwór który ukazuje tylko pewne aspekty z życia Polskich chłopów. Pisarz wydobywa z życia wsi tylko te elementy, które są argumentami w jego polemice z pozytywistami. Ostrzega on w utworze o nierealności haseł pracy organicznej, pracy u podstaw i idei solidaryzmu klasowego. Polska wieś w swojej nędzy, ciemnocie stanowi przeszkodę nie do pokonania na drodze postępu. Solidaryzm klasowy jest tylko mrzonką pozytywistów. Tak naprawdę nikt do niego nie dąży. Kościół i wiejski duchowieństwo nie rozumieją chłopów, nie potrafią nawiązać z nimi dialogu, nie dostrzegają ich problemów. Szlachta polska po dekrecie uwłaszczeniowym zwolniła się od obowiązków wobec wsi. Dostrzega chłopów tylko wtedy gdy popada z nimi w konflikty dotyczące tzw. serwitutów- wspólnej własności łąk, lasów itp. Utwór Sienkiewicza jest wstrząsającym apelem do polskiego społeczeństwa o zmobilizowanie wysiłków na rzecz wsi, na rzecz rozwoju oświaty wiejskiej, na rzecz rozwoju rolnictwa.
H. Balzac: „Ojciec Goriot”- postać bohatera
1. Wydarzenia w powieści.
Akcja utworu rozgrywa się w pensjonacie pani Vauguer położonym w dzielnicy łacińskiej, oraz w salonach i buduarach arystokracji i burżuazji. Na początku utworu poznajemy panią Vauguer i osoby zamieszkujące w jej pensjonacie. Należą do nich: ojciec Goriot- były handlarz mąką, Eugeniusz de Restignak- student, Vautrin, pani Countre i Wiktorynę. Ojciec Goriot ma dwie córki: Delfinę i Anastazje. Jego pragnieniem było aby córki żyły w dostatku i szczęściu. Goriot kochał je miłością ślepą, dla której gotów jest do największych poświęceń. Goriot wydaje córki za mąż: jedną za człowieka z tytułem, drugą za człowieka z pieniędzmi. Wysoki status społeczny obu par nie pozwala na traktowanie ojca na równej stopie. Stąd odtrącenie ojca przez zięciów i córki.
2. Obraz życia kapitalistycznego społeczeństwa.
Akcja powieści rozgrywa się w Paryżu. Bohaterowie utworu wywodzą się z różnych klas społecznych: arystokracji, burżuazji, rejentów, mieszkańców ubogich pensjonatów i proletariat. Pisarz ukazuje przemiany obyczajowe, kulturowe które zachodzą pod wpływem przeobrażeń ekonomicznych w społeczeństwie francuskim. Balzac krytycznie ocenia przemianę w obyczajowości. Kapitalizm dokonuje spustoszenia: niszczy więzi rodzinne i społeczne. Ojciec Goriot staje się jego ofiarą. W młodości zdobył on ogromny majątek na spekulacjach w handlu zbożem. Wykorzystując porewolucyjną koniunkturę, chaos w życiu społecznym, stał się jednym z najbogatszych we Francji. Z braku wykształcenia, niskiego urodzenia nie mógł w pełni wykorzystać bogactwa. Ofiarował je córką, którym zapewnił wykształcenie i zdobył dla nich mężów o wspaniałych nazwiskach i wysokiej pozycji społecznej. Sądził iż w ten sposób uczyni je szczęśliwymi, da im to czego sam nie mógł zdobyć. Córki okazały się istotami próżnymi i egoistycznymi, szybko nauczył się reguł obowiązujących w świecie który był targowiskiem próżności. Obojętne wobec swoich mężów, wydawały ojcowskie pieniądze na kochanków, na stroje, wytworne przyjęcia, nie dbały o reputację. Nie bardzo kryły się ze swoimi romansami, nie reagowały na romanse mężów, tolerowały ich kochanki. Świat pieniądz był światem zdemoralizowanym, liczyła się tylko gra pozorów: wierność, miłość, lojalność były czymś śmiesznym niepotrzebnym. Młody student Eugeniusz R. stykając się z tym światem oburzony dostrzega w nim okrucieństwo i panoszące się zło. Jednak i on uległ powabom tego świata został kochankiem córki Goriota i jej utrzymankiem. Odkrył dla siebie szansę dla zrobienia kariery i tę szansę jak opisuje Balzac w innych powieściach potwierdził. Innym problemem powieści jest dramat odrzuconej miłości ojca Goriota. Kocha on swoje córki nad życie. Z uwagi na dzielące ich różnice społeczne nie bywa u nich na salonach. Zbiera o córkach strzępki informacji, a gdy potrzebują pieniędzy spotykają się z nim w ubogim pokoju w pensjonacie. Córki traktują starzejącego się ojca z przerażającą obojętnością, jest dla nich wart tyle co warte są jego pieniądze. Tęskni za nimi, rad widzieć ich często rozmawiać z nimi. Te jednak nie znajdują czasu nawet w godzinie śmierci, wzywane do niego nie przybywają. Pogrzeb ojca Gorio jest przypieczętowaniem jego życiowej klęski. Córki w nim nie uczestniczą bo nie mają odwagi przyznać się przed światem, że ich ojciec wywodził się z nizin społecznych. Nie dają nawet pieniędzy na godny pochówek ojca, pogrzeb organizuje Rastiniac przy pomocy swojego przyjaciela. W pogrzebie poza nim i księdzem nikt nie uczestniczy.
Ogólne informacje o Młodej Polsce (1890 - 1918)
1. terminologia epoki.
a. Młoda Polska.
Termin Młoda Polska na okresie epoki literackiej wyprowadził krytyk literacki opublikował cykl artykułów programowych pt. „Młoda Polska”. Termin ten jest kalką językową uformowaną na kształt takich utworów jak „Młoda Rosja, Młode Włochy”
b. Neoromantyzm.
Termin ten podkreśla powinowactwo ideowe i artystyczne z literatury romantycznej i młodopolskiej. W neoromantyzmie nastąpił powrót do poezji, twórcy interesowali się przeżyciami wewnętrznymi swoich bohaterów, ukazywali krańcowe stany emocjonalne, głosili kult artystyczny i jego twórczości
c. Modernizm.
Termin pochodzi od francuskiego moderne modern (współczesny). Termin ten podkreśla nowatorstwo ideowe i artystyczne nowej epoki przeciwstawione epoce starej- pozytywistycznej.
d. fin de siecle`u.
Termin ten oznacza koniec wieku. Podkreśla on schyłkowość epoki, w której narodziły się katastroficzne nastroje w której dominował pesymizm i niewiara w sens życia.
2. Filozofia neoromantyzmu.
a. Schopenhauer Artur
Szczyt twórczości A. Schopenhauera przypada na okres romantyzmu, popularność zdobył w okresie modernizmu. Schopenhauer głosił pogląd, iż istotą ludzkiej egzystencji jest bezrozumny popęd, który nigdy nie może być zaspokojony. Popęd sprawia, że człowiek jest istotą cierpiącą i niezaspokojoną. Dąży on do osiągnięcia szczęścia, dąży do różnorodnych celów ale po ich osiągnięciu jest nadal niezaspokojony. Największym dramatem człowieka jest świadomość nieuchronnej śmierci. Schopenhauer proponował trzy sposoby złagodzenia ludzkiej męki i cierpienia, jednym z nich było wyzbycie się pożądania i potrzeb, prowadzenie ascetycznego trybu życia. Taki sposób życia jest udziałem ascetów Schopenhauera. Drugim sposobem walki z bezrozumnym popędem jest twórczość. Ta najczęściej jest udziałem artystów, pozostałym przeznaczone jest kontemplowanie sztuki, rozmiłowanie w ich pięknie, poddanie się im. Wszystkie trzy sposoby są działalnością bezinteresowną i jako tako są gwarantem uniknięcia cierpienia.
b. Fryderyk Nietsche
F. Nietsche nie pozostawił wielkich traktatów filozoficznych, swoje poglądy ogłosił w postaci aforyzmów w dziełach: „Taka rzecze Zaratustra”, „Poza dobrem i złem”. Nietsche dokonał krytyki tzw. obyczajowości mieszczańskiej, ograniczonej wolności jednostki niszczącej indywidualizm. Sformułował on zasady moralności panów czyli nadludzi. Nadludzie- jednostki wybitne w sensie umysłowym, duchowym i fizycznym otrzymały prawo odrzucenia wszystkich zasad, które głosiło chrześcijaństwo. Według tego filozofa altruizm, sprawiedliwość, litość, miłosierdzie służą jednostką silnym i słabym a więc bezużytecznym dla rozwoju cywilizacji. Nietsche nawoływał do przewartościowania wszystkich wartości. Walczył o prawa dla jednostki wybitnej. Przeciwstawiał się zasadom moralnym służącym słabym, zwykłym zjadaczom chleba, głosił kult życia, siły i tężyzny biologicznej. Współcześni widzieli w jego filozofii receptę na uratowanie świata i cywilizacji przed grożącą mu zagładą.
c. Henryk Bergson
Głosił on, że poznanie świata dokonuje się za pomocą intuicji, a nie rozumu. Życie człowieka traktował jako strumień przeżyć i postępu. Każdy kto kieruje się własnymi uczuciami i myślami jest wolny. Nie jest wolny ten kto podlega opinii ogółu, kto hamowany jest normami postępowania narzuconymi przez innych. Moralność ma dwa źródła : ustanawiają ją zasady społeczne jako zaporę przed egoistycznymi zapędami jednostek. Drugim źródłem jest własna inicjatywa człowieka. Ten rodzaj moralności jest udziałem najwybitniejszych jednostek, które decydują o postępie i rozwoju. Religia jest reakcją obronną wobec myśli o śmierci, albo jej przeżyciem mistycznym. Taki rodzaj przeżywania religii jest udziałem tylko ludzi wyjątkowych i świętych.
d. Marksizm
Marksizm wywarł ogromny wpływ na nastroje ludzi z przełomu wieków. Filozofia ta stała się bliską zarówno inteligencji jak i klasie robotniczej. Wyznawcy marksizmu wierzyli w wybuch rewolucji społecznej, która przyniesie ludzkości postęp i rozwiąże wszelkie konflikty społeczne.
Program artystyczny „Młodej Polski”
1. Naturalizm.
Twórcą naturalizmu był francuski pisarz Emil Zola. Głosił on zasadę, iż wszystko uzależnione jest od przyrody, w której toczy się nieustanna walka o byt. Filozofia Zoli była filozofią z granicy pesymistycznej. Zwyciężyła jednostka silna duchowo i fizycznie ale niekoniecznie mądra i dobra. Pesymizm wynikał z teorii dziedziczności, bohaterowie utworów naturalistycznych byli dziedzicznie obciążeni ułomnościami i kalectwami (chorobami, alkoholizmem). Naturalizm to nie tylko ideologia ale i metoda twórcza. Naturaliści głosili, że literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczery, dążyć do fotograficznej wierności. Tak jak w fotografii tak i w opisach stosowali ujęcia migawkowe zbliżenia zmieniali proporcjonalnie, wyolbrzymiali szczegóły, szczególnie te szpetne i odrażające. Dla naturalistów nie było tematów zakazanych, ich zdaniem pisarze powinni sięgać do najciemniejszych i najwrażliwszych spraw ludzkiego życia. Pisarz powinien zachować się tak jak uczony, szukać prawdy, być obiektywnym, nie sądzić i nie oceniać ukazywanych zjawisk.
2. Dekadentyzm.
Termin pochodzi od francuskiego słowa dekadence (schyłkowy). Epokę poprzedzają koniec XIX wieku uważaną za epokę schyłkową poprzedzającą koniec cywilizacji. Dopatrywano się w niej upadku moralności i zaniku wartości. Dekadentyzm to postawa, która manifestowała się znużeniem i bezwolą. Dekadenci nie wierzyli w sens jakiegokolwiek działania. Uważali, że los człowieka jest z góry przesądzony i walka z nim kończy się klęską, życie jest tylko drogą ku śmierci. Nie buntowali się przeciwko światu ograniczali się do gestów pogardy wobec niego. Uciekali w zmysłowość, gonili za użyciem, stawali się wyznawcami hedonizmu.
3. Symbolizm
symboliści głosili przekonanie, że przeżycia są niewyrażalne. Nie można ich nazwać tylko wyrazić w przybliżeniu, zasugerować Niektórzy nawet uważali, że nazwać przedmiot to usunąć 3/4 radości płynącej z przyjemności odgadywania. W tym celu zaczęli używać symboli. W symbolu jako środku artystycznym odróżniona dwa znaczenia: to co symbol bezpośrednio przedstawia i to co się pod tym znaczeniem ukrywa jakaś inna niewypowiedziana treść. Symbolistów interesowały tajemnicze sprawy ludzkiej świadomości. Ich wiersze były niejednoznaczne, dziwne i niejasne.
4. Estetyzm
Estetyzm na gruncie polskim został zdefiniowany przez S. Przybyszewskiego w artykule „Confiteor” opublikowanym w czasopiśmie literackim „Życie”. Głosił on, że prawdziwą sztuką jest tylko ta, która służy przeżyciom estetycznym. Nie jest sztuką to do czego przypisana jest jakaś funkcja. Sztuka nie może wychowywać, kształcić nie może służyć ideii, nie może być patriotyczna. Literatura, która spełnia tę funkcję jest podręcznikiem a sztuka rzemiosłem. Artysta jest to kapłan sztuki. Tworzy dla samego aktu tworzenia, który dostarcza mu niewyobrażalnych przeżyć. Nie musi on liczyć na poklask na uznanie bowiem niewielu jest takich, którzy potrafią zrozumieć akt twórczy. Przybyszewski głosił zasadę sztuka dla sztuki i odmawiał prawa nazywania sztuką to co dotychczasowo zostało stworzone. Cała dotychczasowa sztuka była tendencyjnością i jako taka nie zasługuje na miano sztuki.
5. Impresjonizm
Kierunek ten zrodził się we francuskim malarstwie. Impresjoniści zrywali z tradycyjnym sposobem patrzenia na świat i tradycyjnymi technikami malarskimi. Wyszli z pracowni w tzw. plener i podchwytywali naturę na gorąco. Ich postawa była skrajnie subiektywna, patrzyli na malowane przedmioty przez pryzmat własnych przeżyć duchowych. Dlatego ich obrazy są nastrojowe, a świat przedstawiony jest w mgnieniu chwili wyjątkowy i niepowtarzalny. Byli mistrzami w odtwarzaniu świata i w zmieniających się pod jego wpływem przedmiotów. Przedmioty zaczęły nabierać wyjątkowych barw zależnych od sposobu padania promieni i nastroju samego twórcy. Śnieg na obrazach przestaje być biały, pojawiają się na nim różnorodne barwy. Impresjoniści zastosowali nowatorską technikę malarską. Malowali przy pomocy plam, a nie rozcierania farby, zacierali kontury malowanych przedmiotów, stosowali jasne rozświetlone nie rzadko monochromatyczne barwy. Impresjonizm w literaturze objawił się zmienną nastrojowością przedstawieniem świata jak na obraz impresji i niezwykłą melodyjnością języka.
6. Secesja
Secesja zrodziła się w źródłach plastycznych. Twórcami jej byli wiedeńscy malarze, którym przewodniczył August Klimt. Charakterystyczna cechą secesji jest falista linia o niespokojnym rytmie. Dominowały kształty smukłe o niespokojnym rytmie lekkie i jakby przejrzyste. Motywy zdobnicze były najczęściej ze świata przyrodniczego (roślinnego). Wśród motywów świata roślinnego szczególnym powodzeniem cieszyły się kwiaty lilii, irysów, orchidei, chętnie posługiwano się również motywem naśladującym liść klonu i kasztanu. Darzono też zainteresowaniem ptaki, motyw łabędzia, pawia. Na obrazach występowały w roli symboli motyle, ideałem urody kobiecej była wysmukła istota o bardzo długich faliście układających się włosach. Ulubionym kolorem twórców secesji był kolor zielony. W budownictwie stosowano zasady asymetrii.
K. Przerwa Tetmajer „Koniec wieku XIX” pytanie dekadenta o sens istnienia.
1. Informacje o życiu i twórczości
Urodził się w Ludzimierzu na Podhalu w rodzinie szlacheckiej. Gimnazjum i studia odbył w Krakowie. Cieszył się ogromną sławą którą przyniosły mu pierwsze tomiki poezji. W dwudziestoleciu międzywojennym stracił popularność stał się poetą zapomnianym. Przestał tworzyć i pogrążył się w chorobie. Zmarł w Warszawie.
2. „Nie wierzę w nic”
Wiersz „Nie wierzę w nic” jest dekadenckim manifestem poety. Poeta wyznaje swoją niewiarę w ideały, sen działania, sens życia. Mówi o wstręcie do wszystkich czynów, do winy samego siebie. Jedyną ucieczką przed ucieczką z bezsensu życia jest Nirwana. Nirwana to pojęcie zaczerpnięte z filozofii indyjskiej. Oznacz stan, który następuje po wyzbyciu się woli życia. Stan taki powoduje, że następuje osłabienie poczucia rzeczywistości, zmniejsza się ból, lęk przed życiem. Do pogrążonego w nirwanie nie dochodzą żadne bodźce zewnętrzne, wydaje mu się że nie istnieje. Przyczyny skrajnego cierpienia dostrzega Tetmajer w stosunkach międzyludzkich, większość ludzi jest mierna odczuwa fałsz, zawiść jest nikczemna, nielojalna. To sprawia, że jednostka wrażliwa, szlachetna czuje się w takim świecie źle, musi więc szukać ucieczki w nirwanie. Wiersz ten jest sonetem, składa się z 14 wersów, dwóch strof czterowersowych i dwóch trójwersowych. Poeta nie zastosował w nim podziału na część opisową i refleksyjną wszystkie strofy są refleksyjne.
3. „Niewierny”
Utwór ten jest modlitwą do Boga, podmiot liryczny- poeta dekadent zwierza się stwórcy ze swoich zwątpień. Swoje zwątpienie uważa za źródło największych cierpień. Prosi więc Boga by się mu pokazał, woła do niego „Zjaw się, zjaw się na wysokim niebie. Daj ludziom siebie! Zjaw się na niebie o Boże o Panie!”. Wiersz jest przejawem załamania się chrześcijańskiego światopoglądu poety. Poeta jako dziecko swoich czasów skrajny pesymista nie wierzy w sens działania, czuje życiową pustkę. Lekarstwem na tę pustkę byłaby wiara oparta przekonaniem w istnienie Boga. Dręczące wątpliwości nie pozwalają mu uratować się ideii Boga i miłości. Poeta nie potrafi znaleźć dość siły by odczuć tę miłość i uwierzyć w Boga.
4. „Koniec wieku XIX”
Wiersz jest manifestem pokolenia dekadentów. Jest to jednak manifest niezwyczajny bo nie zawiera żadnego programu działania. Utwór jest manifestacją życiowej pustki pokolenia dekadentów a nie wyartykułowaniem zadań była „Oda do młodości”. Tetmajer nie analizuje ideałów, wymienia stany psychiczne i wartości negatywne. Pokolenie dekadentów nie tylko nie ma żadnych celów i dążeń, ale za bezsensowne uważa ironię, przekleństwo, rozpacz, wzgardę. Postawa Tetmajera jest skrajnie pesymistyczną. Uważa, że on sam i jego pokolenie jest sparaliżowane bólem istnienia. W ich życiu nie ma miejsca na walkę, na wiarę i użycie Nie umie sobie odpowiedzieć jaki jest cel życia człowieka końca XIX wieku. Życie jest złem, a człowiek istotą wobec niego bezsilną. Wiersz kończy się smutną refleksją: „Jaka jest przeciw włóczni złego twoja tarcza. Człowiecze z końca wieku! Głowę zwiesił niemy”.
5. „Eviva l`arte”.
W twórczości młodopolskiej akceptowana była sytuacja artysty i sztuki. Dla Tetmajera sztuka, jej przeżywanie było ucieczką od bezsensu życia, droga wyjścia z kryzysu wartości. W jego twórczości znaleźć można apoteozę sztuki i artysty wyraźny jest tu wpływ teorii ascetyzmu sformułowany przez S. Przybyszewskiego. Podmiotem lirycznym w wierszu jest artysta z goryczą oceniający go świat. Świat ten docenia tylko dobra materialne artystów traktuje jak pariasów- nędzarzy, których życie „splunięcia nie warte”. W zawołaniu „niech żyje sztuka” wyraża się pogarda autora dla tych którzy jej nie rozumieją Życie filistów choć syte i bezpieczne nic nie jest naprawdę warte. Prawdziwe wartości prawdziwą sztukę tworzą artyści choć głodni, podobni skrzydlatym orłom. Artysta jest pomazańcem Boga (w piersiach naszych płoną ognie przez Boga samego włożone), ta świadomość pozwala patrzeć na tłum z pogardą, z podniesioną głową. Artyści są nieśmiertelni za złoto wystarcza im słowa.
6. „Melodia mgieł nocnych”
Bohaterem lirycznym w tym utworze są nocne mgły, to one pląsają, bawiąc się rozmawiają ze sobą, opisują górski pejzaż. W wierszu ukazany jest jego niewielki fragment, są to najbliższe okolice Czarnego stawu. Obraz przyrody ukazanej w utworze charakteryzuje się cechami typowymi dla stylu impresjonistycznego kontury przedmiotów są rozmazane bo noc pozwala dostrzegać tylko zarysy drzew, skał, stawu. Barwy są monochromatyczne, różne odcienie szarości czerni i zieleni widzianej w srebrzystej poświacie księżyca. Przyroda ukazana jest w ruch mimo nocy tętni w górach aktywne życie. Mgły pląsają, potok szemrzmy, limby szumią, kwiaty pachną, nietoperze latają. Życie to ukazane jest w sposób bardzo subtelny i zmysłowy. Życie przyrody odbierane jest przez wszystkie zmysły wzroku, słuchu, dotyku i powonienia. Wrażenia zmysłowe są jednak bardzo delikatne ledwie odczuwane, tak lekkie jak lekki jest taniec mgieł. W utworze dominuje nastrój smutku, melancholii. Nastrojowość wiersza jego zmysłowość i muzyczność są typowymi cechami impresjonizmu. Podmiot lityczny odbiera piękno przyrody przez pryzmat własnych uczuć, jest nieuchwytne, niepowtarzalne, indywidualne, odbierane tylko przez jego świadomość.
7. „Na Anioł”.
Wiersz ten jest najpopularniejszym wierszem Tetmajera, uważany jest za arcydzieło polskiej poezji. Utwór jest oryginalnie skomponowany składa się z refrenu opowiadającego o biciu dzwonów na Anioł pański i czterech rozbudowanych strofach pełnych alegorycznych postaci. Pierwsza strofa jest opisem włóczęgi „osmętnicy” idące przez pola, łąki lasy, moczary siejącej wszędzie smutek. Osmętnica kończy wędrówkę na cmentarzu przy grobie młodej dziewczyny. W drugiej strofie, najważniejszym składnikiem krajobrazu jest płynąca woda, która zatraca się w mórz głębinie. Trzecia strofa to opis gęstniejącego mroku, w którym widać zarysy wiejskich zagród nad którymi wloką się czarne dymy. W czwartej strofie przedstawia poeta idącą samotnie ludzką duszę, niesie ona ból, cierpienie, nie ma dla niej schronienia skazana jest na wieczną tułaczkę. Alegorie użyte w wierszu: osmętnica, płynąca woda, ludzka dusza przedstawiają tragizm ludzkiego losu. Ludzkie życie jest pasmem cierpień, jest szare, smutne i kończy się śmiercią. Śmierć tę symbolizuje cmentarz, płynąca woda. Utwór nosi znamiona stylu impresjonistycznego.